ءبىرىنشى سۇراق، ەگەر قاتتى جەر سىلكىنسە، وسى بوگەتتەر شىداس بەرىپ تۇرا الا ما؟ ەكىنشى سۇراق، جەر سىلكىنبەي-اق، تاۋ باسىنداعى مۇزدىقتاردىڭ ءبىرى وپىرىلىپ تۇسسە، ول قايدا بارىپ سوقتىعادى؟ ءۇشىنشى سۇراق، سول مۇزدىقتاردىڭ ەرىگەن سۋىنان جينالعان كولدەردىڭ ءبىرى تومەن قاراي اقتارىلىپ كەتسە نە بولماق؟

وتىرىك-شىنىن قايدام، بىرەۋلەر: «جاپوندار كەلىپ كورىپ، بۇل قازانشۇڭ­قىردا قالاي تۇرىپ جاتىرسىڭدار؟» دەپ تاڭعالىپتى دەيدى. بىراق ءبىز بەيباق كىندىگىمىز بايلانىپ قالعانداي، الاتاۋ­دان ءبىر قادام دا الىستاي المايمىز. الىس­تاماق تۇگىلى، تاۋعا قاراي قۇمىرس­قاداي ورمەلەپ، ورلەپ بارا جاتىرمىز.

الاتاۋدى قايتا-قايتا دەمالىس ورنىنا اينالدىرعىمىز كەلەدى. ءبىر جوبانى توقتاتساق، ەكىنشى جوبا باستالادى. دەمەك، الا­تاۋدىڭ باسىندا ءبارىمىز قىزىعاتىن ءبىر نارسە بار. بالكىم ول اجداھانىڭ اۋزىن­داعى التىن جۇمىرتقا شىعار. ول جۇ­مىرت­قانى تەزىرەك بارىپ الماساق، ىشىنەن جا­رى­لىپ تاعى ءبىر اجداھا شىعا ما الدە؟

وسىنشاما ۋاقىتتان بەرى الاتاۋ دا امان تۇر، الماتى دا امان تۇر. ەندەشە ءبىزدىڭ قورقىنىشىمىز بەكەر بولعانى ما؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، ازداپ قالا تاريحىنا كوز جۇگىرتۋگە تۋرا كەلەدى. الماتى الماتى بولعالى تالاي تاسقىن بولعان شىعار. 1921 جىلعى تاسقىندا بەس جۇزدەي ادام قۇرباندىققا ۇشىراعانىن وتكەن ماقالامىزدا جازدىق. ول كەزدە قازىرگىدەي بوگەتتەردىڭ قاراسى دا جوق.

تاعى دا قالا تاريحىنىڭ بەتتەرىن پاراق­تاي باستادىم. 1966 جىلدىڭ قىركۇيەك ايى ەكەن. سول جىلى قوڭىر كۇزدە الماتى قالاسى سوعىستاعىداي كۇي كەشىپ­تى. كوشەلەردە جارىلىس زاتتارى تيەل­گەن ما­شينالار ءوتىپ بارا جاتقان. تاۋ جاققا قاراي بەت تۇزەگەن اسكەري ادامدار دا توبە كور­سەتكەن. سودان تاعى ءبىر ايداي ۋاقىت وت­كەندە، تاۋ ىشىنەن گۇمپ ەتكەن قاتتى جا­رىلىس ءۇنى ەستىلىپتى.

1973 جىلدىڭ 15 شىلدەسى ەكەن. ءالى تولىق سالىنىپ بىتپەگەن بوگەتكە تاۋدان سارىلداپ-گۇرىلدەپ اققان سەل لاپ قويىپ­تى. جارتاسقا بەكىتىلگەن بولات شىن­جىرلار شىرىگەن جىپتەي ءۇزىلىپ جاتىپتى. قارا ءنوپىر ءالى ساۋىتى تولىق كيىلىپ بولماعان الىپ بوگەتتى ءۇش ساعات بويى تىنباي سوققىلاپتى.

سوندا تاۋ مەن تاۋدى قوسىپ جاساعان بوگەت تورتتاعانداپ بەرىسپەي تۇرىپ الىپتى. ەگەر وسى بوگەت بولماعاندا، قالانىڭ قاق ورتاسىن تاسقىن شايىپ كەتكەندەي ەكەن. بوگەتكە دەيىنگى تەرەڭ شاتقال جىلان جالاعانداي بولعانى قالا شەجىرەسىندە جازۋلى. ءجۇز جىلدىق قاراعايلار شىرپى قۇرلى بولماپتى. ءجۇز ادام دەمالىس ۇيىندە جاتقان جەرىندە قوسا كەتىپتى.

ۇيدەي تاستار دوپشا دومالاپ، ساندىق تاستار قاعاز قايىقتاي قالقىپ اعىپتى دەسەدى. بىراق سول جويقىن سوققىعا شىداس بەرگەن بوگەت ءالى تۇر. بيىكتىگى 150، كولدە­نەڭى 530، ال ەنى 800 مەتر. اتاقتى مەدەۋ بوگەتى وسى. ول كىشى الماتى وزەنىنىڭ اڭعارىندا ورنالاسقان. وتكەن قىستا اقپان ايىنىڭ 16-17 كۇندەرى عانا وسى اڭعارعا قاتارىنان جەتى كوشكىن قۇلاعان. بۇل تاراپتان كەلەر قاۋىپتىڭ قانشالىقتى ەكەنىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى.

قالانىڭ ەكىنشى باسىندا سوڭعى جىلدارى قاتارىنان ەكى تاسقىنعا توتەپ بەرگەن قارعالى بوگەتى تۇر. ول تاسقىننىڭ قالا حالقىن قالاي دۇرلىكتىرگەنى ءالى ۇمىتىلا قويعان جوق. ءبىرىنشى تاسقىندا قالانىڭ سول كەزدەگى اكىمى باۋىرجان بايبەك، ەكىن­شىسىندە بۇگىنگى اكىم باقىتجان ساعىن­تاەۆ ەتىگىمەن سۋ كەشتى. سونىڭ ناتي­جەسىندە ساعىنتاەۆ اقساي مەن ايۋساي شاتقال­دارىنا بوگەت سالۋ ءۇشىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتان كومەك سۇرادى. دەمەك، قاۋىپتىڭ قانداي ەكەنىن كوزىمەن كوردى، ەت-جۇرەگىمەن سەزىندى.

وسى بوگەتتەردى قوس قاناتىنا الىپ، ورتادا ۇلكەن الماتى بوگەتى كولدەنەڭ جاتىر. بۇل بوگەتتىڭ بويى جۇرگىنشىنىڭ جولىنا اينالىپ كەتكەلى قاشان. مۇنداعى بوگەتتەر تاۋ ەتەگىنەن باستالىپ، ۇلكەن الماتى كولىنە دەيىن قوس-قوسىنان سالىن­عان. ءبىر جاعىڭدا تاۋ جىلجۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتكەن حابارلاندىرۋ تۇرادى. ەكىنشى جاعىڭدا سەل ءجۇرۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكە سالعان تاقتايشا جانە اعاراڭدايدى. سوڭعى كەزدە كوپ اڭگىمە بولىپ جاتقان ىلە الاتاۋى قورىعىنا باراتىن نەگىزگى جول وسى.

تاۋعا شىققاندا ءبىزدىڭ كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەندەرىمىز دە وسىلار. ال 3 مىڭ مەتر بيىكتىكتەگى مىڭجىلقى بوگەتىنە جول تۇسە بەرمەيدى. مىڭجىلقى دەگەن اتى­نىڭ ءوزى قۇلاعىمىزدى ەلەڭدەتىپ تۇر. مىڭ جىلقى جايىلسا، مىڭ جىلقى جايىل­عان جەر شىعار دەيسىڭ. جازۋشى كادىر­بەك سەگىز­باەۆتىڭ «جول» رومانىندا وسى ارا­دا بيە ءسۇتىن سۋعا توگىپ جاتقان جىل­قى­­شى­لار تۋرالى ايتىلادى. سويتسە شۇيگىندى جەردە جايىلىپ، ءنارى مول شوپكە تويىنعان بيەلەردىڭ قويۋ سۇتىنە ق ۇلىندار قاقالىپ ءولىپ جاتىپتى.

بۇلاردىڭ ءبارى الماتى قالاسىن تاس­قىن­نان ساقتايتىن بوگەتتەر. ءبىرازى قايتا جوندەۋدەن وتكەن، ءبىرازىن جون­دەۋ جۇ­مىستارى كۇتىپ تۇر. ودان باسقا، الماتىنىڭ اينالاسىنداعى ەلدى مەكەن­دەردى سەلدەن قورعايتىن ەسىك، تالعار، قاسكەلەڭ بوگەتتەرى جانە بار. ولاردىڭ قانشالىقتى بەرىك ەكەنىن سالىنعان جىلدارى مەن سول كەزدەگى مۇمكىندىكتەردىڭ قانداي بولعانىنا قاراپ تا بىلۋگە بولادى.

شىنىندا دا بۇل بوگەتتەر قالانىڭ قال­قانى مەن ساۋىتى سەكىلدى. بيىگىرەگىن­دەگى­سى، بالكىم مىڭجىلقى، دۋلىعاسى شىعار. كادىمگى اڭىز-ەرتەگىلەردە تاۋدان قۇرباندىق سۇراپ، ءبىر اجداھا ءتۇسىپ تۇر­ماۋشى ما ەدى. الاتاۋدىڭ باسىنان قۇلايتىن سەل دە سونداي، بىرەسە انا بۇيىر­­دەن، بىرەسە مىنا بۇيىردەن ءبىر ءتۇيىپ كە­تىپ جاتادى. اسىرەسە مۇزدىقتار كوبىرەك ەرى­گەن، جاڭبىر دا مولىراق تۇسكەن كەيىنگى جىل­دارى مازا كەتىڭكىرەپ تۇرعان جايى بار.

بىزدىڭشە، الماتىعا اكىم بولىپ كەلگەن ادام ەڭ الدىمەن وسى سەل قاۋىپسىز­دىگىمەن اينالىسۋى كەرەك. تاپقان-تايانعان قاراجات تا ەڭ الدىمەن بوگەتتەردى الىنباس قامالعا اينالدىرۋعا جۇمسالۋى ءتيىس. سوندا جىلدا جاز كەلگەن سايىن قالالىقتاردىڭ بويىن ۇرەي المايدى. الماتىلىقتاردى وسىنداي فوبيادان قۇتقاراتىن ءبىر اكىم شىعار ما ەكەن دەپ ويلاساق، ول دا ورىنسىز ەمەس.

وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن تۇنگى ەكىلەردە تەلەفون قوڭىراۋى جىلان شاعىپ العان بالاداي شار ەتە قالدى. بىرنارسە بولىپ قالماسا، ءتۇن جارىمىنان اۋعاندا كىم تەلەفون سوعادى؟ شوشىپ ويانىپ، تەلەفون قۇلاعىنا جارماستىم. سويتسەم تانىس ءبىر كەلىنشەك:

– اعەكە-اۋ، قينالعاندا قامقورلىق جا­ساعان ازاماتسىز عوي، مىنا قالادان سىزگە ايت­پاي كەتۋگە ءداتىم باراتىن ەمەس، – دەيدى.

ويباي، نە بوپ قالدى؟ – دەيمىن.

– توتەنشە جاعدايلار باسقارماسىندا ءبىر تانىسىمىز بار ەدى، سول قالادان كەتىڭدەر دەپ جاتىر.

– جايشىلىق پا؟

– تاۋداعى ءبىر كول قالاعا لاق ەتە قالعالى تۇرعان كورىنەدى.

ءوزىم جەردە جاتقام، جەردى تىڭداپ بايقاسام گۇرىل دە، ءدىرىل دە ەشتەڭە بىلىن­بەيدى. جۇگىرىپ كوشەگە شىقسام، ءبىراز كولىك قالا سىرتىنا قاراي ساپ تۇزەپ ۇلگە­رىپتى. كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ جارىعى جانىپ-ءوشىپ جاتىر. «استاپىراللا» دەپ ۇيگە قايتىپ كىردىم.

– توتەنشە جاعدايلار باسقارما­سىن­داعىلار ءوز تانىستارىنىڭ قۇلاعىنا سىبىر­­لاعانشا، نەگە بارشا حالىققا بىر­دەي حابارلامايدى؟ – دەدى وتانامىز.

ومىرباقي مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان ونىكى تارتىپكە باعىنعان ادامنىڭ ءسوزى. قاڭقۋ سوزگە سەنىپ قالادان قاشقانشا، ءتيىستى ورىندارعا سەنىپ ۇيدە تىنىش وتىرايىق دەپ شەشتىك. بىراق تاڭعا دەيىن ۇيقى ۇيقى بولمادى. بوزالا تاڭمەن تۇرىپ كوشەگە شىقسام، تۇندەگى كەتكەندەر قايتىپ كەلىپ جاتىر ەكەن. تۇنگى دۇرلىگىس تۋرالى اڭگىمە تاڭعى شاي ۇستىندە جالعاستى.

– قوعام تۇراقتى بولسا، ادامدار دا ورنىقتى بولادى، – دەدىم تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردى ەسكە الىپ. – بۇرىن قاتتى جەر سىلكىنەدى، تاۋدان قازان كول اقتارىلادى، ويباي تاۋ جىلجىعالى تۇر دەپ شوشۋشى ەدىك. ءتىپتى سول دابىرا ۇلكەن ەموتسيانىڭ جازۋشىسى ءابىش كەكىلباي ۇلىنا دا اسەر ەتتى-اۋ دەيمىن. ونىڭ «الاتاۋعا ۇرەيلەنىپ قارايمىن» دەگەندەي ءبىر ءسوزى بولعان. كەيىن ءبارى تىنىشتالىپ قالىپ ەدى. كەشەگى قاۋەسەتتى كىم تاراتتى ەكەن، ءا؟

سىرتقا شىعىپ، الاتاۋعا قارادىم. تاۋ باسىنداعى مۇزدىقتار بىرىنەن ءبىرى بوي اسىرىپ شاڭقيا قالىپتى. ولار جاي جاتقان جوق، قالىڭدىعى ءجۇز، كەي جەرىندە ەكى ءجۇز، ءتىپتى تالعار جاقتاعى تاعى ءبىر بيىگىندە ءۇش ءجۇز مەترگە دەيىن جەتەتىن توڭ مۇزدى جانىنا تورسىقشا بايلاپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى تۇعىرىنان تايعان كەمەگە ۇقساپ تومەن قاراي جىلجىپ كەتە مە دەپ زارەمىز ۇشاتىنى راس.

مىنە، اكىم قالالىقتاردى وسىنداي ۇرەيدەن ءبىرجولاتا قۇتقارۋى كەرەك. ءسويتىپ اتى اڭىزعا اينالار اكىم بولسا، ودان اينالىپ كەتپەيسىڭ بە! «ەگەر بىرنارسەدەن قورىقساڭ، ونى وزىڭە ساۋىت ەتكەيسىڭ» دەگەن ءتامسىل بار ەكەن. ەگەر ءبىر اكىم سەل قاۋىپسىزدىگىن ءبىرجولا شەشسە، وندا ءوزىمىز قورىققان نارسە ءوزىمىزدىڭ ىرىسىمىزعا اينالىپ شىعا كەلمەي مە؟!

الماتىنىڭ ۇلكەن-كىشى وزەندەرىنىڭ ءبارى مۇزدىقتاردان باستالادى. تاستى جارىپ شىعاتىن، جىلعا-جىلعانى ساعالاپ اعاتىن بۇلاقتار دا سول مۇزدىقتاردان اعىپ-تامىپ جاتىر. تەڭىز دەڭگەيىنەن 3000-3500 مەتر بيىكتەن تامىپ تۇسكەن تامشىلار ەتەككە جەتكەنشە ارىنى قاتتى اساۋ وزەنگە اينالادى. ول ءبىزدىڭ ءىشىپ وتىرعان سۋىمىز، جايقالىپ تۇرعان نۋىمىز.

باسقا جاقتاردا سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا جايقاپ جۇرە­تىن شىعار. ال ءبىزدىڭ الماتىدا وسى الاتاۋدىڭ باسىندا ءوزىمىز سياقتى قارا­پايىم ءبىر مۇراپ وتىرعانداي ەلەستەيدى دە تۇرادى. ونىڭ بىزگە بەرگەن سۋى ءارى تازا، ءارى تاستاي بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز.

وسىندايدا كەيدە الماتىنى سۋ باس­پايدى، قايتا سۋ جەتپەيدى دەگىڭ كەلەدى. بۇل قالادا بارلىعى جيىرما ەكى وزەن بار دەگەن اتى عانا. مىسالى، قاراعايلى، ەرمەن­ساي، بورالداي، بوكەنباي، سۇلتان­قاراسۋ، بوتبايساي، كەرەڭقۇلاق، جاربۇلاق، باسقاراسۋ، ابىلعازى، بەدەلباي، تىكساي، تەرىسبۇلاق دەگەن سياقتى ارنالاردىڭ بارىندە بىردەي سۋ اسىپ-توگىلىپ جاتىر دەپ ايتا المايسىڭ. وسى ارىقتاردىڭ ءبىرازىنىڭ قۇرعاپ قالعانى تاۋ باسىنداعى قاردىڭ ازايا باستاعانىنان دا بولۋى مۇمكىن. سوعان جاناشىرلىق تانىتقان ادامنىڭ ءبىرى شەرحان مۇرتازا ەدى.

– الاتاۋدىڭ باۋرايىنان قانشا اعاش كەسسەڭ، باسىنداعى قار دا سونشا ەسە ازايا­دى، – دەدى ول كىسى تىلشىلەرگە تاپسىرما بە­رىپ تۇرىپ. – ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇلكەن باس­تىڭ كەرەگى جوق. تاڭەرتەڭ تۇرىپ، الاتاۋ­دىڭ ۇشار بيىگىنە قاراساڭ بولدى. جو­عارى قاراي تازدىڭ باسىنداي بولىپ ءتۇ­رىلىپ بارا جاتىر. وعان ءبىز ءوزىمىز كىنالىمىز!

شەراعاڭ مۇنى وسىدان وتىز جىل بۇرىن ايقان. مۇرتى تىكىرەيىپ تۇرىپ، قالاي شامىرقانىپ ايتقانى ءالى كوز الدىمىزدا. قازىرگى ادامداردىڭ سول الاتاۋدىڭ باسىندا شارۋاسى دا جوق سياقتى. وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى الاتاۋ باسقا دا، قازىرگى الاتاۋ باسقا!

بۇل جاعىنان الماتى مەن الاتاۋ تاعدىرلاس دەۋگە دە بولادى. الماتى جاسىل جەلەگىمەن اتى شىققان قالا. وسىن­شاما جاسىل جەلەكتى قالاعا كەڭ-مول سۋ كەرەك ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. كوشەدەگى ارىقتارىندا سۋ سىلدىراپ اعىپ جاتپاسا، الماتى الماتى ەمەس. الماتىداي ۇلكەن قالاعا اۋا مەن سۋ تازا بولسا، باسقاسى ءوزى ورايلاسا بەرەتىن سەكىلدى. ويتكەنى ونىڭ ەكەۋى دە ءبىزدىڭ جاندى جەرىمىز بولىپ تۇر.

شىنداپ كەلگەندە، قازىر اسقار الاتاۋدىڭ ەتەگىندە جاتقان قالانىڭ كۇرە تامىرىنداي ءۇش-اق وزەنى بار. قالانىڭ ىشىمەن اعىپ وتەتىن بۇل وزەندەر ۇلكەن الماتى، كىشى الماتى جانە ەسەنتاي دەپ اتالادى. ۇلكەنى 38 شاقىرىمعا، كىشىسى 34،6 شاقىرىمعا، وسى سوڭعىسىمەن سالالاس ەسەنتاي وزەنى 31،4 شاقىرىمعا جەتىپ جىعىلادى. بىراق ونىڭ ۇرەيى مەن سۇرەيى داريا تاسىعاننان ءبىر دە كەم ەمەس.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «نەدەن ۇرەيلەنسەڭ، سونى ساۋىتىڭا اينالدىر» دەگەننەن شىعادى. لوندوندى قاق جارىپ اعاتىن تەمزا وزەنىن تازارتقاندا، ادامداردى تاڭعالدىرىپ، پاتشا بالىق پايدا بولىپتى. ارينە كەيدە كيت كىرىپ كەتەتىن تەمزا مەن ءبىزدىڭ ارىق-ارىق بولىپ اعاتىن وزەن-سۋلارىمىزدى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بىراق جاڭاعىنداي جاڭالىقتى ەستىگەندە بىردەن ءوزىمىزدىڭ وزەندەرىمىز ەسكە تۇسەدى. اپىر-اي، الىپ تەمزانىڭ تازالىعى انانداي بولعاندا، ءبىزدىڭ ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي ءۇش-ءتورت وزەنىمىز نەگە مىناداي، نەگە ەكى كۇننىڭ بىرىندە لايلانىپ اعادى دەپ ەرىكسىز ويلاناسىڭ.

ال تاۋ باسىنداعى مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى­نەن پايدا بولعان كولدەرگە كەلسەك، ونى جەردەن دە، كوكتەن دە باقىلاپ وتىرۋ­عا تولىق مۇمكىندىك بار كورىنەدى. قازىر ونداي كولدەردىڭ ۇزىن سانى قىرىق شاقتى ەكەن. قايسىسى قاۋىپتى، قايسىسى قاۋىپ­سىز ەكەنى الدەقاشان انىقتالىپ قوي­عان دەسەدى. مۇزدىقتار قاتتىراق ەرىپ، كولدەر كوتەرىلە باستاعاندا، سۋىن تومەنگە اعىزىپ جىبەرەدى. ارنايى قازىلعان جىلعالار مەن تارتىلعان قۇبىرلاردان اققان سۋ ەتەككە قاراي جەلىدەن بوساتىلىپ، كوگەننەن اعىتىلعانداي شۇرقىراي جونەلەدى ەكەن.

سوڭعى جىلدارى اقپارات بەتتەرىنەن «تاۋداعى كولدەن قاۋىپ جوق» دەگەندەي تاقىرىپتاردى ءجيى وقيتىن بولدىق. ودان ءسال بۇرىنىراق الماتىنى №6 دەگەن سانمەن بەلگىلەنگەن قازان كولدىڭ ۇرەيى كەزگەنى دە ەسىمىزدە. كول قالاعا قاراي انە اق­تا­رىلادى، مىنە اقتارىلادى دەگەن ءسوز ۇل­كەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە اۋزىندا ءجۇردى. بۇل قاۋەسەتتى باسقا ەمەس، وسى سالا­عا قاتىسى بار مامانداردىڭ وزدەرى تۋعىز­دى. ەگەر سەلدەن قورعاۋ مەكەمەلەرى ەدەل-جەدەل شارالار قولدانباعاندا، الگى قا­ۋە­سەت­تىڭ شىنعا اينالۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى.

سول كۇندەرى جۋرناليستەر ناقتىلى بولعان وقيعانىڭ ىزىمەن 1979 جىلى تۇسى­رىل­گەن «قالا قالقانى» اتتى كوركەم ءفيلم­دى دە ەسىمىزگە سالعان. سونداي كۇندەر­دىڭ بىرىندە مەنىڭ ۇيالى تەلەفونىما بۇرىن كورمەگەن ساندار تىزىلگەن بەلگىسىز قوڭىراۋ ءتۇستى. تۇتقادان شىققان داۋىس تا بەيتانىس، بىراق ارادا ورتاق ءبىر ىستەرىمىز بارداي ەتەنە.

– «№6-شى كول» دەگەن كينو تۇسىرمەك­شىمىن، – دەدى ول وزىنە-ءوزى سەنىمدى  داۋىس­پەن. – ءسىزدىڭ كينوستسەناريلەرىڭىزبەن تا­نىس­پىن. مۇمكىن ستسەناريىن ءسىز جازىپ كورەرسىز.

– مىنا تاۋداعى كولدى ايتىپ تۇرسىڭ با؟ – دەدىم ول كولدىڭ اتىن كۇندە ەستىپ جۇرگەننەن كەيىن. – اتى جاقسى ەكەن، بىراق سيۋجەتى دەرەكتى مە، كوركەم بە؟

– سيۋجەتى ويدان شىعارىلعان. №6-شى كولگە مۇزدىق قۇلايدى. سودان كول اقتارىلىپ ءتۇسىپ، قالانى جەر بەتىنەن جوق قىلادى.

– استاپىراللا!..

نيۋ-يورك قالاسىنىڭ جەرمەن جەكسەن بولىپ قيراۋى تۋرالى 56 كوركەم فيلم مەن مۋلتفيلم ءتۇسىرىلىپتى. ءتۇبى سول كينولارداعى وي مەن يدەيا عارىشتىڭ الدەبىر تۇكپىرىندە زاتتانىپ، جۇزەگە اسىپ قالۋى دا مۇمكىن دەگەن ميستيكالىق اڭگىمەلەر دە بار. راس-وتىرىگىن قايدام، بىراق كوپ نارسە ادامنىڭ نيەتىنە دە بايلانىستى ەكەنى شىندىق.

الماتى اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆ قالا حالقىمەن كەزدەسۋگە ۇمتىلىپ تۇرا­دى. ايتەۋىر اكىمنىڭ نيەتى ءتۇزۋ، بىراق اتقا­رىلاتىن شارۋا باسىمىزداعى شاشىمىزدان كوپ. سونداي كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە ءبىر كەلىنشەكتىڭ: «اۋلاداعى اعاشتار نەگە سۋعارىلمايدى، اۋلاداعى اعاشتار قۋراپ بارا جاتىر»، دەپ شىر-پىر بولعان داۋىسى ەرەكشە شىقتى. سونىڭ ارتىنشا عانا تومەندەگىدەي وقيعالار بولدى. ەستىسەڭ يمانىڭ قاسىم بولادى.

ونسىز دا تۇقىمى قۇرىپ بارا جاتقان قۇلجا المالاردى تراكتورمەن ءتۇرىپ تاستاپپىز. تاۋدىڭ ءبىر قابات قارا توپىراعىن اۋىر جۇك كولىكتەرىنە تيەپ اكەتىپ جاتىر ەكەنبىز. كوكتوبەنىڭ ەتەگىنە ەگەمىز دەپ اپارعان كوشەتتەردىڭ ەگۋگە ۇلگەرمەي قالعان ەكى مىڭ ءتۇبىن ءبىر سايعا لاقتىرىپ كەتىپپىز. اشىق دالاعا قاراي سوزىلۋعا ءتيىس قالا كەرىسىنشە جولىنداعىنىڭ ءبارىن كەمىرىپ، جەمىرىپ تاۋعا قاراي ورلەپ بارادى ەكەن.

كارل يۋنگ دەگەن ءبىر دانىشپان: «ەگەر ءبىز ىشىمىزدە نە بولىپ جاتقانىن تۇيسىنبەسەك، سىرتتا بولىپ جاتقاننىڭ ءبارىن تاعدىردىڭ ءىسى رەتىندە قابىلدايمىز» دەپتى. وسى ءسوز الماتىنىڭ ادام سانى ءبىر ميلليون سەگىز ءجۇز مىڭنان اسقان حالقىنا دا ارنالىپ ايتىلعانداي كورىنەدى دە تۇرادى. سوندىقتان كول سۋىنىڭ دەڭگەيى ءتۇستى دەگەنگە جۇبانىپ، جاڭا بوگەتتەر سالىنادى دەگەنگە قۋانىپ، سۇيىكتى قالا­مىزدا امان-ەسەن تۇرىپ جاتىرمىز.

ءتورت تاعانىن تاۋعا تىرەگەن الىپ قالا تۋريستەردى دە قىزىقتىراتىنىن ارەدىك-ارەدىك ەستىپ قالامىز. الاتاۋدىڭ الماتى جاق ەتەگىندەگى ەسكىلى-جاڭالى بوگەتتەر تىزبەگىنىڭ اراسىن جاياۋ جۇرگىنشىلەر سوقپاعى جالعاسا، تاماشالاپ كورەتىن نارسە از بولمايدى. مەدەۋ بوگەتىنىڭ ۇستىنە شىعاتىن 842 باسقىشتان تۇراتىن باسپالدىقتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. مەدەۋدەن ارىدەگى مىڭجىلقى بوگەتى دە ساياحاتشىلار ءجيى باراتىن ورىنعا اينالعان.

تەك تابيعاتىمىزدى ايالاپ، تاۋ-تاسىمىزدى ءوز ۇيىمىزدەي كورىپ، جەرىن لاستاماي، سۋىن بىلعاماي ءجۇرۋ دەگەن بۇگىندە ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ وتىر. قالانىڭ وكپە تۇسىنداعى ۇلكەن الماتى كولىنە توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىندا، توقسان جاسىندا جاياۋ بارىپ قايتقان ارداگەر اعامىز عالىم احمەدوۆ تە ماعان وسىنى ايتىپ ەدى. بىرەۋلەر بەتىن شايسا، ەندى بىرەۋلەر ءيتىن شومىلدىرىپ ءجۇر دەگەن. ەندى بىرەۋلەر سوندا شىعىپ، ءبيتىن سىقسا دا ەش تاڭعالمايتىن بولدىق.

ءتورت بوگەتپەن بۇعاتتالعان قىرىققا جۋىق كول مەن الپىستان استام مۇزدىق ۇرەيگە ەمەس، ۇمىتكە اينالاتىن كۇن بولار ما ەكەن ءوزى؟! سوعان حالىقتى دا ۇيرەتىپ، تاۋىمىز بەن باۋىمىزدىڭ قادىرىن بىلۋگە شاقىرىپ، اسەم الماتىعا ءتان كوركەم مىنەز قالىپتاستىرۋعا قازىرگى قاۋقارىمىز جەتە مە، جەتپەي مە؟ بىزدىڭشە الماتى مەن الاتاۋعا قاتىستى اتقارىلاتىن نەگىزگى جۇمىس وسى. وسى جۇمىستار بىرىڭ­عاي­­لانىپ بولماي جاتىپ، جاڭا جوبالار باستالىپ كەتىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى ىلە الاتاۋى قورىعىنىڭ ءبىر بولىگى 49 جىلعا جالعا بەرىلىپ جاتقانى بولىپ وتىر.

سوعان بايلانىستى قوياتىن بىرنەشە سۇ­را­عىمىز بار. ءبىرىنشىسى، ول جەردە بو­لا­شاقتا جىلدا ءوتىپ جۇرگەن ەسترادا جۇل­­دىز­دارىنىڭ فەستيۆالى وتپەي مە؟ ەكىن­­شىسى، وسى ايتىلىپ جاتقان ەكوتۋ­ريزم ما­سەلەسى ناۋقانعا اينالىپ كەت­پەي مە؟ ءۇشىن­شىسى، اعاشتاردىڭ كەسىل­مەي­تىنى­نە تو­لىق كەپىلدىك بار ما؟ ءتورتىن­شىسى، قارا تو­پىراق قوپارىلىپ، ارتىنان تاۋ جىلجىپ كەتىپ جۇرمەي مە؟ بەسىن­شىسى، تاۋ باسىنا قاپتاپ شىققان اۆتوكولىك­تەر­دى توقتاتا الماي قالمايمىز با؟ ال­تىن­شىسى، ءبىزدىڭ وسى ارەكەتتەرىمىز تاۋ باسىن­داعى قاردىڭ ەرىپ، ورنىنان قوزعا­لۋى­نا اسەر ەتپەي مە؟ جەتىنشىسى، ەكوتۋريزم ەكولوگيانى بۇلدىرە باستاسا قايتپەكپىز؟

وسى سۇراقتاردىڭ ءبارىنىڭ جاۋابى:

«الاتاۋعا سابىر بەر،

تاۋمەندىمىن،

ادامدارعا سابىر بەر،

تاۋدان بۇرىن»، – دەگەن ەكى اۋىز سوزگە سىيىپ تۇر.

ونىڭ ءمانىسى الاتاۋ مەن الماتى ەگىز، ەكەۋى تاعدىرلاس ەكەنىندە. الاتاۋدىڭ سۋى مەن الماتىنىڭ نۋى ەرەكشە قامقورلىقتى قاجەت ەتەدى. نە ىستەسەك تە، وسىلاردىڭ بارىنە زيان كەلمەۋىن ويلاۋىمىز كەرەك. نارىق جىلدارى باستالعالى بەرى ميعا قۇرت بولىپ كىرگەن يدەيا اقىرى جۇزەگە اسقان ەكەن، ەندەشە وعان زاڭ جۇزىندە قاتاڭ شەكتەۋلەر قويىلۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. ونى ىستەپ وتىرعان ادامدار الماتى ءۇشىن الاتاۋدىڭ ورنى قانداي ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس. ەڭ دۇرىسى، ۇيىقتاپ جاتقان اجداھامەن ويناماۋ كەرەك ەكەنىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى. مۇمكىن بولسا بۇل جوبانى قايتا تالقىلاپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشكەن دە دۇرىس شىعار.

ادامدار الاسارعانىمەن، تاۋلار الاسارمايدى. ءابىش اعا بولسا: «ايتەۋىر نيەتتەرىڭ دۇرىس بولسا، بۇل ءىستى الاتاۋ مەن الماتىداي ۇلكەن مەگاپوليسكە زيان تيگىزبەيتىندەي ەتىپ جاساڭدار» دەر مە ەدى؟ ال شەراعاڭ بولسا: «وسى ۇيىق­تاپ جاتقان قىزىل جولبارىستىڭ قۇي­رىعىنان ءتۇرتىپ، قۇلاعىنان شۇقىپ وي­ناعاندى قاشان قوياسىڭدار؟!» دەپ ارىس­تانشا اقىرار ما ەدى، قايتەر ەدى؟  ءبىز قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىز. ءابىش اعا جوق، شەراعاڭ جوق، ەندى مۇنى ءبىز ايتپاعاندا كىم ايتادى؟!

ال ازىرگە الاتاۋدىڭ قىزىل جولبارىسى شامىرقانىپ-شامدانباي تىنىش جاتىر. جامبىل-جاكەمىزدىڭ قاسىنان كەتكەن قىزىل جولبارىس الاتاۋعا كەتپەگەندە قايدا كەتتى دەيسىز. شىنىمىزدى ايتساق، ءبىزدىڭ دە قىزىل جولبارىستىڭ «قۇيرىعىنان تارتىپ» ويناعىمىز كەلىپ وتىرعان جوق. ءتىپتى كەلەشەگى بار ءىس بولسا، كەدەرگى دە كەلتىرگىمىز كەلمەيدى. الايدا الاتاۋعا قاراي قالعاندا وزىنەن ءوزى الاڭ­داي قالاتىن كوڭىلىمىز ورنىندا ەمەس!

جۇسىپبەك قورعاسبەك،

«Egemen Qazaqstan»