قىدىر اتا: اڭىز با، الدە اقيقات پا؟

بايىرعى قازاق ەلىنىڭ ناۋرىزدى قارسى الۋىنداعى ەجەلگى نانىم-سەنىمى بويىنشا، ءدال وسى كەشتە دالانى قىزىر ارالايدى ەكەن. سول سەبەپتى قازاق ءۇشىن ناۋرىز ءتۇنى «قىزىر ءتۇنى» اتالىپ، قاسيەتتى سا­نال­عان. ال وسى «قىزىر تۇنىندە» ەل ارا­لاي­تىن قىدىر اتانىڭ قازاق ومىرىندەگى ورنى قانداي؟ بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟ جال­پى، ادامدارعا داۋلەت دارىتىپ، باق قون­دىرادى دەيتىن ىزگى سەنىممەن استاسىپ جاتا­تىن اتالعان اۋليە بەينەسىنىڭ قازاق ومى­رىندەگى ورنى قانداي؟ قىدىر اتا اڭىز با، الدە اقيقات پا؟..

ەتنوگرافتاردىڭ پىكىرىنشە، قىدىر – ەل ارالايتىن ادام بەينەسىندەگى «اۋليە»، ادامدارعا قامقورشى، «داۋلەت» بەرۋشى ەكەن. ەسكى نانىم بويىنشا، ءاربىر نارسەنىڭ يەسى بولادى-مىس. مىسالى، ولار ءتۇرلى ادام، اڭ-قۇس، جاندىك بەينەسىندە ەل كەزىپ جۇرەدى دەگەندەي سەنىمنەن تۋعان «قۇت»، «داۋلەت»، «ىرىس» ۇعىمدارى. سونداي نانىم تۋدىرعان كەيىپكەردىڭ ءبىرى – وسى قىدىر اتا – بۇكىل حالىقتىڭ قامقورى، ولار­عا جاقسىلىق جاساۋشى، ىرىس، قۇت، نەسىبە اكەلۋشى، باقىت، بەرەكە، ءومىر سىيلاۋ­شى قاسيەت يەسى، كەمەڭگەر، اۋليە، كورىپكەل، جارىلقاۋشى. ول ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە ءار ەلگە كەلىپ، ءار شاڭىراققا سوعىپ باتا بەرەدى. مىنە، سوندىقتان ءار ءۇي قىدىر اتانىڭ جولىن كۇتىپ، وزدەرىنىڭ جا­نىن دا، ءتانىن دە، كيەر كيىم، ىدىسى مەن بۇيىمدارىن دا تازا ۇستاۋعا تىرىسادى. ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن، قورا-قوپسىنى تازارتىپ، اعاش ەگىپ، كوشەت وتىرعىزىپ، وسىمدىككە سۋ قۇيادى. «جاڭا جىلدا مۇنتازداي تازا ۇيگە كىرسە، ول ءۇي اۋرۋ-سىرقاۋدان، پالە-جالادان امان بولادى» دەپ سەنىپ، ناۋرىزعا دەيىن ءۇي ىشىندەگى م ۇلىك، جيھازداردىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ، جۋىپ، توسەك ورىندى، كيىم-كەشەكتى سىرتقا شىعارىپ قاعىپ-سىلكىپ، ءبارىن دە تازارتىپ قوياتىن بولعان. بۇرىندارى قازاقتاردىڭ قىزىر ءتۇنى جاڭا جىل تابالدىرىقتان اتتاپ، ۇيگە ەنگەنىندە ونىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولىپ تۇرسىن دەپ، تورگە قوس شىراقتى جاعىپ قوياتىنى جانە بار. جۇرت مۇنداي ۇيگە قىدىر اتا تۇنەپ نەمەسە باتا بەرىپ كەتەدى دەپ تۇسىنگەن. «قىدىر قونعان»، «قىدىر دارىعان» دەگەن سوزدەر وسىنداي يگى سەنىمنەن شىقسا كەرەك.

قىزىر ءتۇنى قۇت قونا ما؟

 كىتاپ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قىزىر ءسوزىن قازاقشاعا اۋدارساق، «جاسىل ادام» دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. ياعني «حادار» – ارابشا جاسىل دەگەن ءسوز. ال «حاد­راۋات» – جاسىل كوكونىستەر دەگەننىڭ بالا­ماسى. ناۋرىز ءتۇنى ەل كەزىپ جۇرەتىن اۋليەنىڭ قىدىر دەپ اتالۋى­نا بۇدان وزگە دە بىرنەشە دايەك­تە­مە­ بار. اتاپ ايتار بولساق، ەگەر قىدىر اتا ءبىر جەرگە وتىرىپ، كەيىن ول جەردەن تۇرىپ كەتكەندە، الگى وتىرعان جەرى جاپ-جاسىل بولىپ قالادى دەلىنسە، ءبىر دەرەكتەردە ول كىسى جاسىل كيىم كيىپ ءجۇرۋى سە­بەپتى دە جاسىل ادام، ياعني قىدىر دەپ اتا­لىپ كەتكەن ەكەن دەگەن بولجامدار ايتىلادى. ال بۇعان بەلگىلى ەتنوگراف-جازۋشى، عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ «قازاق الەمى» اتتى ەڭبەگىنىڭ 228-بەتىندە بىلاي دەپ تۇسىنىك بەرەدى: «بايىرعى سالت-جورا بويىنشا قازاق اراسىندا ۇلىس تويى ءتۇن ورتاسى اۋا باستالادى. بۇل ءتۇن – «قىزىر ءتۇنى» دەپ اتالادى. حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىندە قىزىر (قىدىر) قاسى-كوزىن جاپقان قارت ادام بولسا كەرەك. قىزىر اتانى باق جەتەلەپ جۇرەدى ەكەن دەيدى. ۇلىس تويىنىڭ تاڭىن كوزىمەن اتىرۋى ءۇشىن قىزىر اتا ءتۇن ورتاسى اۋا دالا كەزەدى. قىزىر ءتۇنىن ۇيىقتاماي وتكەرۋ ءۇشىن اۋىل جاستارى الۋان ءتۇرلى ويىن ۇيىمداستىرىپ، «قىزىر نازارىن اۋدارىپ باقىتتى بولامىز»، دەپ نەبىر توسىن تاماشا-قىزىقتار كورسەتەدى...».

ءبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، كۇن ساۋلەسى جەر شارىنىڭ شىعىس بولىگىنەن تاڭعى ساعات 00:06-دا سەبەزگىلەپ اتقان كەزدە جاڭا جىل تۋادى. ءبىزدىڭ وڭىرىمىزدە بۇل ءسات تاڭعى ساعات 00:03-كە تۇسپا-تۇس كەلەدى ەكەن. سول سەبەپتى قازاق حالقى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىزدى، جىل باسىن ناۋرىزدىڭ 22-ءسى كۇنى تاڭعى ساعات 00:03-تە قارسى الادى. ياعني جاڭا جىلدى ۇيىقتاماي اق تىلەك، اق نيەتپەن قارسى الۋ ءۇشىن قىزىق دۋمان قۇرىپ، ارنايى سالت-داستۇرلەردى ورىنداپ، جىل باسىن قارسى الۋعا ەرەكشە ءدام ازىرلەپ، ايرىقشا دايىندالعان دەسە، قوس عالىم گ.سەلەزنەۆ پەن ا.سەلەز­نە­ۆا­لار­دىڭ پايىمداعانىنداي، قىزىر اتا جيىنتىق بەينە رەتىندە كورسە­تى­لەدى. ول انتروپومورفتىق تۇردەگى بەينە تۇ­رىندە تۇيە جەتەكتەگەن اپپاق كيىمدەگى اۋليە بولعان دەپ سۋرەتتەيدى. ونىڭ بەينەسى جارماق تارىزدەس: دەرەكتى ءھام دەرەكسىز. ال ورتالىق ازيادا قىدىر اتا جەر وڭدەۋ، ەگىن­شىلىكپەن تىعىز بايلانىستا بولعان دەگەن دەرەكتەر دە كەلتىرىلەدى. ياعني ەگىستىك القابىن قو­لىمەن ايالاپ، بار مەيىرىن توكسە، سول جىلى ءونىم مول بولادى دەگەن سەنىم قا­لىپ­تاسقان. كەيبىر دەرەكتەردە قىزىر جان-جانۋارلاردىڭ دا جەبەۋشىسى رەتىندە عۇمىر كەشەدى دەگەن نانىم بار. ەگەر ادام ۇلىس كۇنى اپپاق مىسىق، بولماسا اپپاق ءيتتى كورسە، ول دا قىزىر اتادان كەلگەن شاپا­عات، نۇر دەپ قابىلدانعان.

 قىدىر اتا مەن قادىر ءتۇنى ءبىر ۇعىم با؟

ەندى كوركەم ادەبيەتكە كەلەتىن بولساق، حالىق ەرتەگى، جىر-داستاندارىندا جانە جالپىمۇسىلماندىق ۇعىمدا قىدىر اتا بەينەسى دەرەكتى دە، دەرەكسىز دە، ياعني اقي­قاتتىق تا، اڭىزدىق تا بەينەدە كەلە بەرەدى. دەرەكتى كەيپىندە جەلماياسىن جەتەك­تەگەن جيھانكەز، ابىز اقساقال، حالىققا دۇرىس جول نۇسقاۋشى كەمەڭگەر قاريا كەي­پىندە كورىنسە، دەرەكسىز كەيىپتە اۋليە، جو­عا­رى­دان ايان بەرۋشى، جاقسىلىقپەن جا­رىل­­قاۋشى بولىپ سۋرەتتەلەدى. ماسەلەن، «الپا­مىس باتىر» جىرىنداعى شاشتى ءازيز­­دىڭ وبرازى دا وسى قىدىر اتانىڭ فە­­نومەنى دەگەن بولجامدار بار. ياعني قىدىر اتا – جاقسىلىقتىڭ نۇسقاۋشىسى رە­­تىندەگى سيمۆوليكالىق بەينە. سوندىقتان جو­عارى­دا عالىمدار تاراپىنان ايتىلعان پىكىر­لەردەن تۇيەرىمىز – قىدىر ۇعىمىنىڭ استارىندا يسلامعا دەيىنگى ميفتىك بەينەلەرمەن استاسىپ جاتقان ءالى دە قۇپياسى اشىلماعان كۇردەلى وبراز جاسىرىنىپ جاتىر.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەرلىك جانە ءبىر جايت – كوپشىلىك قاۋىم اراسىندا «قىدىر اتا» مەن «قادىر ءتۇنىن» شاتاس­­­تى­رىپ جاتاتىندار دا ءجيى كەزدەسەدى. الايدا، دەرەكتىك تۇرعىدان زەردەلەگەندە، قىدىر اتا مەن قادىر ءتۇنى ەكەۋى ەكى بو­لەك نارسە. قىدىر ءتۇنى ناۋرىز ايىن­دا تۋسا، قاسيەتتى رامازان ايىنىڭ سوڭعى ون تاق تۇندەرىنىڭ ءبىرى – قادىر ءتۇنى دەپ اتا­لادى. قادىر ءتۇنى كوبىنەسە قاسيەتتى اي­دىڭ 27-ءشى تۇنىنە سايكەس كەلەدى. سون­دىق­­­تان بۇل تۇندە قىدىر اتا كەلەدى دە­گە­­نى­­مىز نەگىزسىز پىكىر ەكەن. قاسيەتتى قۇ­ران كا­رىمدەگى: «نەگىزىندە قۇراندى قادىر تۇ­نىندە تۇسىردىك. (مۇحاممەد س.ا.س.) قادىر ءتۇنىنىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ قادىر ءتۇنى مىڭ ايدان قايىرلى. پە­رىش­­تەلەر مەن جابىرەيىل پەرىشتە ول كەشتە راب­بىلارىنىڭ رۇقساتى بويىنشا بار­لىق ءىس ءۇشىن (جەر بەتىنە) تۇسەدى. ول بەي­بىت­شىلىك كەشى (بولعان قادىر ءتۇنى) تاڭ راۋان­داعانعا دەيىن جالعاسادى»، دەگەن پىكىر­لەرمەن استاسىپ جاتقان، ياعني را­ما­زان ايىنىڭ تاق جۇلدىزىندا تۋاتىن قاسيەتتى تۇنىندە قىدىر اتانىڭ ەمەس، پەرىشتەلەردىڭ تۇسەتىندىگى جايىنداعى اياتتار وسى ويىمىزعا دالەل بولا الادى.