قايتا ورالعان «دون كارلوس»

ۆەردي شىعارماشىلىعىنىڭ شىڭى سانالاتىن «دون كارلوسقا» تاۋەكەل ەتۋ كەز كەلگەن تەاتر ۇجى­­­مىنىڭ قولىنان كەلە بەر­مەيدى. ايگىلى وپەرا ترۋپپادان مۋزى­كالىق جاعىنان جان-جاقتى ءجىتى دايىندىقتى عانا ەمەس، تەح­ني­كالىق ءھام ساحنالىق جابدىق تۇر­عىسىنان دا ىرگەلى ىزدەنىستەردى تالاپ ەتەدى. «استانا وپەرا» تەاترى ۇجىمى «دون كارلوستى» ساحناعا شىعارۋ ارقىلى وتاندىق وپەرا ونەرىنىڭ كاسىبي تۇرعىدا بابىندا ەكەندىگىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەپ بەردى.

– «دون كارلوس» – مونۋمەن­تالدى سپەكتاكل. «استانا وپە­را» تەحنيكالىق جاعىنان جاراق­تالعان ۇلكەن ساحناعا يە. ال بۇل تاريحي تۋىندىنى قىزىقتى قى­رىنان كورسەتىپ، ساحنانىڭ بار­لىق اۋقىمىن پاش ەتۋگە مول مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىز كورەرمەن نازا­رىنا وپەرانىڭ 1884 جىلى ميلاندا قويىلعان ءتورت بولىمنەن تۇراتىن يتاليالىق نۇسقاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. قويىلىمنىڭ اۋقىمدىلىعى تەك كولەمىندە عانا ەمەس. وقيعا مازمۇنىنا ساي ءتۇرلى دەكوراتسيالاردى: شىر­كەۋ، موناستىر، پاتشا زالى، پات­شانىڭ كابينەتى، سۇلۋ تابيعات كورىنىستەرىنىڭ بارلىعىن شىنايى بەرۋگە كۇش سالدىق. سپەكتاكلدە ماشي­نەريانىڭ جەتىستىكتەرى پات­شانىڭ كەنەتتەن پايدا بولۋىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرە­تىن ساحنا ليفتىلەرى دە ىسكە قوسىلدى. بۇدان بولەك، بەس موتورلى جولى بار ساحنالىق تەحنولوگيانى العاش رەت قولدانىپ وتىرمىز. سول ارقىلى دەكوراتسيالاردى جىلجىتا الامىز. سونىمەن قاتار شەپتىك جانە ارەر-پروەكتسيالاردى، ءۇش بولىككە بولىنگەن كوپ توننالى قۇرىلىمداردى پاي­دالاندىق. تور، اباقتى ساحنالارى، ليۋكتار مەن اشىلاتىن تە­رەزەلەردىڭ دە كورەرمەنگە اسەرى زور بولادى دەپ سەنەمىز. تەاتر­سۇيەر قاۋىم قويىلىمنان ەرەكشە اسەرمەن شىقسا – ساحنا مامانى رەتىندە ماقساتىمىزدىڭ ورىن­دالعانى، دەيدى ديرەكتوردىڭ كور­كەم-وندىرىستىك ماسەلەلەرى جونىن­دەگى ورىنباسارى ۆيكتور كارارە.

راسىمەن دە ساحنالىق تۋىندى بولعان سوڭ 3 ساعاتتان اسا ۋاقىت كورەرمەندى تاپجىلتپاي ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن تەك مۋزىكا قۋاتى جەت­كىلىكىز. وقيعاعا ديناميكا ۇستەۋدە ۇتىمدى ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك، ارتىستىك تاپقىرلىق، سونداي-اق جارقىن ارەكەتتەر مەن قىزىقتى كوستيۋمدەردىڭ دە اتقارار ءرولى زور. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، تەاتر ۇجىمىنىڭ كوركەمدىك باتىل شەشىمدەرگە بارعاندىعىنا كۋا بولدىق، قۋانا قول سوقتىق. اسىرەسە سپەكتاكلدىڭ قويۋشى دي­ريجەرى الان بورىباەۆتىڭ، قويۋشى رەجيسسەر، يتاليالىق مۋزىكا مامانى داۆيدە ليۆەر­مور، كوستيۋم سۋرەتشىلەرى سو­فيا تاسماعامبەتوۆا مەن پا­ۆەل دراگۋنوۆتىڭ، ستسەنوگراف كريس­تينا پيككونىڭ ىزدەنىستەرى اي­رىقشا قۇرمەتكە لايىق. ار­قايسىسى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتى ابىرويمەن اتقارىپ شىقتى. بۇل جونىندە رەجيسسەر داۆيدە لي­ۆەرمور اڭگىمەلەپ بەردى:

– دج.ۆەرديدىڭ وزگە تۋىندىلارىمەن سالىستىرعاندا «دون كارلوس» وپەراسىنىڭ سالماعى دا، جاۋاپكەرشىلىگى دە اۋقىمدى. شىعارماشىلىق توپتىڭ قاي مامانىنا دا وڭاي بولعان جوق. بىراق بارلىعى جۇمىستىڭ قيىندىعىنا قاراماستان جان-تانىمەن بەرىلە كىرىسىپ، ساپالى ناتيجە شىعاردى. ارتىستەرگە دە، كوركەم-قويۋشى توپقا دا ايتار العىسىم شەكسىز. ۆەردي قيالىنا قانات بىتىرگەن كۇردەلى پارتيتۋرانىڭ قۋاتى مەن ماڭىزدىلىعىن كورەرمەن جۇرە­گىنە جەتكىزۋگە كۇش سال­دىق. مۇندا قىم-قيعاش ساياسي ما­سەلەلەردەن بولەك، ءاربىر كەيىپ­كەردىڭ جالعىزدىعى جايىندا سىر شەرتىلەدى. ونەردىڭ باستى ماقساتى – ادام جانىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونىڭ قاتپارلارىن اشۋ، جۇمباعىن شەشۋ بولسا، ءبىز دە «دون كارلوس» ارقىلى وسى ماسەلەلەرگە بارىنشا باسىمدىق بەرۋگە تىرىستىق، دەپ اتاپ ءوتتى قويۋشى رەجيسسەر.

«دون كارلوس» رەجيسسەر دا­ۆيدە ليۆەرموردىڭ «استانا وپەرا» تەاترىنداعى العاشقى شى­عارماشىلىق تاجىريبەسى ەمەس. بۇعان دەيىن ەلوردالىق تەاتر ترۋپپاسىمەن بىرلەسە دج.ءپۋچ­چينيدىڭ «تۋراندوت» جانە پ.ي.چاي­­كوۆسكيدىڭ «ەۆگەني ونە­گين» وپەرالارىن ساحنا تو­­­رىنە شىعارعان مامان ءۇشىن «اس­­تانا وپەرا» ارتىستەرىنىڭ شى­عار­ماشىلىق قارىمى مەن كاسىبي شەبەرلىگى دە جاقسى ءمالىم. سوندىقتان دا بولسا كەرەك، باستى رولدەگى كەيىپكەرلەر بەينەسىن ۇزاق ويلانباستان تەاتردىڭ جە­تەكشى سوليستەرىنە سەنىپ تاپسىرىپتى. قويۋشى رەجيسسەر اتاپ وتكەندەي، بۇل وپەرادا «وتپەلى-كەتپەلى» كەيىپكەرلەر جوقتىڭ قاسى، نەگىزگى التى پارتيا سيۋجەت پەن مۋزىكالىق ماتەريالدىڭ دامۋىندا جەتەكشى ءرول اتقارادى. كومپوزيتور بارلىق داۋىسقا – تەنور، باريتون، باس، سوپرانو مەن مەتستسو-سوپرانوعا ارناپ كوپتەگەن حيت اۋەندەر تۋدىرعان.

ءيا، «دون كارلوستاعى» باستى كەيىپكەرلەرگە جان بىتىرگەن سوليستەر تۋرالى دا ۇزاق تولعانۋعا بولادى. ماسەلەن، ەليزاۆەتتا ۆالۋا كۇردەلى پارتياسىندا ساحنادا جاننات باقتاي تاماشا ونەر كورسەتتى. سوپرانو زالدىڭ ۇل­كەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. ءانشى مۋزىكالىق مانەرلىلىكتى، قارقىندى جانە باياۋ داۋىسقا باي تومەنگى جانە جوعارعى دا­ۋىس­تاردىڭ سۇلۋلىعىن شەبەر كورسەتتى. ءارتىستىڭ بارلىق قي­مىل-قوزعالىسى جاراسىمدى، پات­شايىمداي ماڭعاز بولعانىنا قاراماستان بيازى جانە نازىك كورىندى. ال دون كارلوستى قازاق­ستان مەن جاپونيانىڭ ەكى تەنورى – مەدەت شوتاباەۆ پەن ناويۋكي وكادا ورىنداسا، سۇندەت بايعوجين مەن تالعات مۇسا­باەۆ­تىڭ ساحنالىق شەبەرلىگى مەن تارتىمدىلىعى رودريگو بەينەسىنە وزگەشە ءار سىيلادى. II فيليپ پاتشا بەينەسىن ەۆگەني چاينيكوۆ پەن بارسەگ تۋمانيان جوعارى دەڭگەيدە ورىنداپ شىقتى.

– ەليزاۆەتا پارتياسىندا بار­لىعى: ۆوكال دا، اكتەرلىك شەبەرلىك تە كۇردەلى. پاتشايىم بولۋ سىمباتتىلىقتى، قيمىل-قوزعالىستىڭ ايرىقشا يكەم­دىلىگىن، كەربەزدىگىن قاجەت ەتەدى. ەليزاۆەتا – جاس، اقىلدى، وكتەم جان. دەمەك، مەنىڭ الدىمدا ۆوكالدىق مۇمكىندىكتەن بولەك، بەينەنى ءدال سول دەڭگەيدە شىنايى جاساپ شىعارۋ سالماعى دا قاتار تۇردى. جالپى ەليزاۆەتا ءرولى شىعارماشىلىعىمداعى العاشقى تاجىريبە. ەگەر بۇل بەينە ماعان ەرتەرەك، جاس كەزىمدە بەرىلگەن بولسا، ءدال بۇگىنگىدەي دەڭگەيدە شىعارا الماعان دا بولار ەدىم. «دون كارلوس» وپەراسىنا كەلۋ ءاربىر اكتەر ءۇشىن ۇلكەن مەكتەپ. ويتكەنى تۋىندى وتە اۋقىمدى جانە مۇنداعى سال­ماق تەك ارتىستەرگە عانا ەمەس، كورەر­مەندەرگە دە تۇسەدى. شى­عارمامەن ارنايى تانىسىپ، الدىن الا دايىندالىپ كەلۋدى تالاپ ەتەدى، – دەپ شىعارماشىلىق تاجىريبەسىمەن ءبولىستى «استانا وپەرا» تەاترىنىڭ جەتەكشى ءسوليسى جاننات باقتاي.

ۆەردي وپەراسىنداعى وقيعاعا ەرەكشە ءار بەرىپ، ەستە قالعان تاعى ءبىر تۇس – ءسانى مەن سالتاناتى كەلىسكەن كوستيۋمدەر گالەرەياسى. ساحنالىق كيىمدەر ءداۋىر تۇرعىسىنان ەكى عاسىر العا جىلجىتىلىپ، IV فيليپپ پاتشانىڭ بيلىك ەتكەن كەزەڭىندەگى ءسان ەرەجەلەرى بويىنشا جاسالىپتى. كيىم ۇلگىلەرىنىڭ نەگىزگى دەتالدارى اتاقتى سۋرەتشى ديەگو ۆەلاسكەستىڭ كەسكىندەمەسىنە سۇيەنىپ جاسالعانىن اتاپ ءوتتى سۋرەتشىلار.

– ءداۋىر تىنىسىن سەزىنىپ، سول زامانداعى كوستيۋم تاريحىنا ۇڭىلگەن سوڭ، مەنىڭ سپەكتاكلگە دەگەن كوزقاراسىم وزگەردى. سول كەزدەگى يسپان اقسۇيەكتەرىنىڭ كوستيۋمدەرى وتە ءستيلدى بولعان. ال ونى ساپالى جەتكىزۋ ماتا تۇرلەرىنە، ۇلگى- پىشىمدەرىنە، ءتىپتى ارلەۋ، وڭدەۋ جۇمىستارىنا دا تىكەلەي بايلانىستى. وسىنداي كيىم ۇلگىلەرىن ويلاپ شىعارعان سول زامانداعى ادامداردىڭ قيالىنا تاڭ قالامىن. سيۋجەت بويىنشا اتموسفەرا تۇنەرىڭكى، سوعان وراي كوستيۋمدەر دە قارا رەڭكتە جاسالعان. بىراق جيەكتەمە، پارچا، تاستار، ساندىك تۇيرەۋىشتەر، ءىنجۋ تاستارمەن ارلەۋدىڭ ارقاسىندا ولار ۇتىمدى، ەرەكشە ءساندى شىقتى، – دەدى كوستيۋم سۋرتەشىسى سوفيا تاسماعامبەتوۆا.

ءدال وسى كۇنى «استانا وپەرا» تەاترىندا «دون كارلوسپەن» بىرگە ونەردىڭ ايرىقشا سالتاناتى دا ساپ تۇزەدى. ايگىلى ۆەردي شىعارماسى تەاتر رەپەرتۋارىنان تۇسپەي، الدا ءالى ۇزاق ۋاقىت بويى كورەرمەنىنە رۋحاني-ەستەتيكالىق قۋانىش سىيلارى ءسوزسىز.