اقان ساتاەۆ: «توميريس» – رەجيسسەرلىك تاجىريبەمدەگى ۇلكەن مەجەم

– اقان قارعامباي ۇلى، «توميريستەي»­ اۋقىمدى جوبانى ءسات­تى اياقتاۋىڭىزبەن قۇت­تىقتايمىز. تا­ريحي ءمانى زور ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارى­سىندا كوڭىلىڭىزدەگى بارلىق وي-تىلەگىڭىزدى جۇزەگە اسىرا الدىڭىز با؟ الدە ورىندالماي قال­عان ساتتەر دە كەزدەستى مە؟

– قۇتتىقتاۋىڭىزعا راحمەت. ءبىز بۇل كارتينانى ەكى جارىم جىلعا جۋىق جاسادىق. «توميريس» ءفيلمى قاي جاعىنان كەلسە دە ۇلكەن ىزدەنىس، اۋقىمدى ەڭبەكتى تالاپ ەتتى. ەڭ العاش، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، «اناعا اپارار جول» دراماسىنىڭ پرەمەراسىنان سوڭ باس پروديۋسەر ءاليا نازارباەۆا «توميريس» ءفيلمىن ءتۇسىرۋ جاي­لى ويىن ورتاعا تاستادى. «اناعا اپا­رار جولدى» تاماشالاپ، ريزا بولعان ەلباسى جاڭا باستامامىزعا قولداۋ ءبىل­دى­رىپ، اق باتاسىن بەردى. اۋەلدە جۇرەكسىن­گەنىمىزبەن، كەيىن بۇل ۇسىنىستى كينو الاڭىندا ءوزىمىزدى كاسىبي مامان، ەڭ باستىسى قازاقتىڭ پاتريوت ازاماتى رەتىندە سىناپ كورۋگە تاپتىرماس مۇمكىندىك، تەڭ­دەسسىز تاجىريبە الاڭى دەپ قابىلداپ، تا­ريحي تۋىندىنى تۇسىرۋگە بەل بۋدىق.

جالپى، جوبانى جارىققا شىعارۋ ۋا­قىتى ەكى جارىم جىل مەرزىمدى قامتى­عانىمەن، نەگىزگى ءتۇسىرىلىم پروتسەسى 93 كۇنگە سوزىلدى. كەيبىر ساحنالاردا ءتۇسى­رىلىم الاڭىندا 800-گە جۋىق اكتەر ءبىر مە­زەتتە جۇمىس ىستەدى. شىعارماشىلىق توپ قۇرامىندا 400 ادام ەڭبەك ەتتى. ءتۇسى­رىلىم جۇمىستارى باستى ءتورت ۇلكەن لوكاتسيادا جۇزەگە اسىرىلدى. ولار – شونجى، قاپشاعاي، الماتى جانە كوكشەتاۋ ايماقتارى. الماتىداعى تۇسىرىلىمدەر نەگىزىنەن «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى جانىنداعى ۆاۆيلون تاريحي پاۆيلونىندا ءوتتى.

«توميريس» ءفيلمىن رەجيسسەرلىك تا­جىريبەمدەگى ۇلكەن مەجە دەسەم بولادى. مازمۇندىق، كوركەمدىك تۇرعىدان تارقاتساق تا كەز كەلگەن سۋرەتكەر ءۇشىن اسا قىزىقتى تاقىرىپ دەپ سانايمىن. ماعان وسىنداي اۋقىمدى تۋىندىمەن جۇمىس ىستەۋگە، تاريحىمىزعا بويلاپ، ۇلى دالانىڭ داڭقتى تۇلعالارى ءومى­رىن كينو تىلىندە سويلەتۋگە مۇمكىندىك سىي­لاعانى ءۇشىن جاراتقانعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر دەيمىن. جۇمىستىڭ سوڭعى نۇس­قاسىن كورىپ وتىرىپ ء«توميريستى» تۇسىر­گەن ەكى جارىم جىل ۋاقىتتى شىعار­ماشىلىق ادامى رەتىندە جاڭا تاجىريبە، باستامالارعا جەتەلەگەن جەمىستى جوبا بولدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىن.

– ءفيلمنىڭ وزەگى – ستسەناري عوي. بۇل جاعى­نان قانداي تاريحي دەرەك نەمەسە ەڭبەك نەگىزگە الىندى؟

– فيلم يدەياسىن ءاليا نۇرسۇلتان­قىزى مەن تيمۋر جاقسىلىقوۆ اقىل­دا­سىپ، باستاپقى ماقساتى جۇيەلەندى. كەيىن تيمۋر جاقسىلىقوۆ تولىقتاي ستسە­ناريىن جازىپ شىقتى. نەگىزىنەن ءبىزدىڭ ستسەنارلىق توپ ۇلكەن بولدى. جال­پى سانى 10-عا جۋىق ادام اتسالىستى. ديالوگتاردى بولەك ماماندار جازدى. بۇل تۇستا رەداكتورلار مەن كەڭەس­شىلەردىڭ دە ەڭبەگى ەرەسەن. ال ەندى نەگىزگى ساۋالىڭىزعا كەلسەم، ستسەناري ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ جازباسىنا سۇيەنىپ جازىلدى. ياعني، ء«توميريستىڭ» نەگىزگى ىرگەتاسى، قازىعى – گەرودوتتىڭ جازباسى.

– كەڭەسشىلەردەن كىمدەرمەن جۇمىس ىستەدىڭىز؟

– قازاقستاندىق بەلگىلى ارحيتەكتور، تاريحشى، اكادەميك الماس ورداباەۆپەن كە­ڭەستىك. عالىممەن شىعارماشىلىق باي­­­لانىسىمىز «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ءفيلمى­نىڭ ءتۇسىرىلىمى كەزىندە باستالعان بولاتىن. كەيىن «اناعا اپارار جول» كارتيناسى جارىققا شىعار ساتتە دە جەمىستى بايلانىس ورناتتىق. بىلىكتى مامانمەن بىرلەسە جاساعان جۇمىسىمىز ەندى مىنە «توميريس» فيلمىندە دە جالعاسىپ وتىر.

– بۇعان دەيىن دە بىرنەشە تاريحي فيلم تۇسىر­گەنىڭىزدى ەسكەرسەك، بۇل ء«توميريستىڭ» تاري­حي تاقى­رىپتى قاۋ­­زاعان بۇرىنعى جۇمىستا­رى­ڭىز­دان ەرەك­­شەلىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– «توميريس» – اۋقىمدى جوبا. ەكى جا­رىم مىڭ جىل بۇرىن بولعان تاريحتى ەكراندا كورسەتىپ قانا قويماي، وقيعانى شىنايى سويلەتە ءبىلۋ سۋرەتكەر رەتىندە ماعان ءارى قيىن، ءارى قىزىق بول­دى. ويتكەنى ۇلتىمىز ءۇشىن ۇلىق ەسىم­دەر قاتارىنا ەنگەن ايگىلى ساق پات­شايىمىنىڭ ەرلىگى كۇللى قازاق ءۇشىن قاستەرلى. ارقايسىمىزدىڭ بويىمىزدا ءتو­ميريستىڭ رۋحى بار. سوندىقتان دا قا­­­تەلەسۋگە، بوساڭسۋعا جول جوق. وسى سە­بەپتى دە ءتۇسىرىلىم جۇمىستارى باستال­عان ساتتەن باستاپ ۇزدىكسىز ىزدەنۋگە، ءار دەرەككە دەن قويىپ ساراپتاۋعا، ساق پاتشايىمىنىڭ بولمىسىن بارىنشا جان-جاقتى قىرىنان اشۋ جولىندا تەر توكتىك. باسقا تىرلىكتى ىسىرىپ قويىپ، ءوزىمىزدى تۇبەگەيلى «توميريسكە» ارنادىق. 

– رەجيسسەر ءۇشىن ءاربىر جۇمىسى قىم­بات، ىستىق. دەسەك تە، بۇگىنگە دە­يىن تۇسىر­گەن فيلم­دەرى­ڭىزدىڭ ىشىن­دە جا­نى­ڭىزعا ايرىقشا جاقىنى، كوڭى­لىڭىز­دەن شىق­قانى قايسى؟

– بىلەسىز بە، بۇل جاعىنان كەلگەندە مەن جولى بولعان باقىتتى ادام شى­عارمىن. فيلمو­گرافيام­داعى ءار ءفيلمىم ءوزىم ءۇشىن ءبىرى ەكىنشىسىنە ۇقسا­ماي­تىن قىزىقتى ەموتسياعا تولى جوبالار بولدى. قايتا­لانباس اسەر الدىم. ارقايسىسىنىڭ كوڭىلىمدە وزىندىك ورنى بار. مەن بارلىق ءفيلمىمدى جاقسى كورە­مىن. دەسەك تە، ءالى ىستىعى باسىلىپ ۇلگەر­مەگەن ءارى ءتۇسىرىلىم بارىسىندا تىڭ تاجى­ريبەلەرگە باستا­ماشى بولعان ءدال قازىرگى ساتتەگى ەڭ اۋقىمدى جۇمىسىم بول­عاندىقتان دا شىعار، بۇگىنگە دەيىن تۇسىرگەن فيلمدەرىمنىڭ ىشىندەگى ەرەك­شەسى دە، قيىنى دا – «توميريس» بولدى دەپ ويلايمىن.

– ءتۇسىرىلىم جۇمىسىنا شەتەلدىك ماماندار تارتىلدى ما؟

– «توميريس» – تولىعىمەن وتاندىق ءونىم. تەك قانا كومپيۋتەرلىك گرافيكا سالاسى ماماندارىنىڭ كومەگىن شەتەلدەن قابىلداۋعا تۋرا كەلدى. قالعان جۇمىستىڭ بارلىعى تولىعىمەن قازاقستاندا اتقا­رىلدى. ءتىپتى ۆاۆيلوندى، ونداعى كير پات­شا ساحناسىن ءاۋ باستا ماروككو جە­­­رىندە تۇسىرەمىز دەپ ويلاعان بولاتىن­بىز. بىراق سوڭىندا اقىلداسا كەلە وڭ­­­تۇستىك افريكا قۇرلىعىنداعى تۇسى­رى­لىم­نەن باس تارتىپ، ىرگەلى جۇمىس­تى ەلدە اتقارۋعا بەل بايلادىق. بۇل شە­شىم، بىرىنشىدەن، قارجىنى ايتارلىق­تاي ۇنەمدەسە، ەكىنشىدەن، وتاندىق كينو ونەرىنىڭ ءدال قازىرگى ساتتە ەشبىر مەم­­لەكەتتەن كەم ەمەس ەكەندىگىن كور­سەت­كىمىز كەلدى. ءفيلمنىڭ قويۋشى سۋ­رەت­­شىسى قۋات تىلەۋباەۆ باستاعان سۋرەت­­شىلەر توبى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى جانىنداعى ءتۇسىرىلىم الاڭىندا قارتيناعا قاجەتتى بارلىق دەكوراتسيانى جاساپ شىقتى. ءسويتىپ، ۆاۆيلوندى ىزدەپ الىسقا ات ارىتپاي-اق، تۋعان جەردىڭ ءتورىن ءتيىمدى پايدالاندىق. وسى ورايدا ءتۇسىرىلىم باستالعاننان اياقتالعانعا دەيىن مەنىمەن بىرگە ءجۇرىپ، بارلىق باستاماما مۇددەلەس بولا بىلگەن شىعارماشىلىق كومانداما، اكتەرلەرگە العىسىم شەكسىز. اسىرەسە، جايداربەك كۇنعوجينوۆتىڭ «Nomad» جاتتىقتىرۋ لاگەرىن ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى. ايتۋلى ورتالىق بىزگە ويداعى جۇمىستارىمىزدى تولىعىمەن ىسكە اسىرۋعا كەڭ مۇمكىندىك اشىپ بەردى. بۇلار شىن مانىندەگى ۇلتىمىزدىڭ ماقتا­نىشى. ەلىمىزدە وسىنداي ورتالىقتىڭ بارىنا قۋانىشتىمىن.

– توميريستەي تاريحي كەسەك بەينە­نى كاسىبي ەمەس اكتريساعا بەرۋگە جۇرەكسىن­بە­دىڭىز بە؟

– سۇراعىڭىز ورىندى. قورقىنىش بولدى. توميريس ءرولى ءالميرانىڭ دەبيۋت­تىك جۇمىسى بولعاندىقتان، البەتتە كۇماننىڭ بولۋى دا زاڭدىلىق دەپ ويلايمىن. راس، 100 پايىز سەنىمدى بولدىم دەپ ايتپايمىن. كۇدىك تە، قورقىنىش تا بول­دى جانە ونىڭ بولعانى دا دۇرىس. سونىڭ ارقاسىندا جاۋاپكەرشىلىك كۇ­شەيەدى. الايدا، ونداي سەزىم كاسىبي اك­تەرمەن جۇمىس ىستەگەندە دە تۋادى. «كوز – قورقاق، قول – باتىر» دەمەكشى، جۇ­مىستى ناقتى باستاپ كەتپەيىنشە كىم­مەن جۇمىس ىستەسەڭ دە، سەنىمسىزدىك تيت­تەي دە سەيىلمەك ەمەس. سوندىقتان تاۋە­كەل دەدىم. جالپى، بۇل مەن ءۇشىن العاش­قى تاجىريبە ەمەس. «رەكەتير» فيلمىندەگى باس كەيىپ­كەردى بەينەلەگەن سايات يسەمباەۆتىڭ دا كاسىبي ءبىلىمى بول­ماعان. سوندىقتان الميراعا دا سەندىم.

– قۇپيا بولماسا، ەڭ جوعارى قالام­اقى كىمگە تولەندى؟ ىشتەي توميريسكە بولار دەپ توپشىلاپ وتىرمىز...

– جوق، جوعارى قالاماقىنى كيردىڭ بەينەسىن جاساعان گولليۆۋد اكتەرى گاسان ماسۋد الدى. مەن گاسانعا ايرىقشا توقتالىپ وتكىم كەلەدى. ريدلي سكوتتىڭ «اسپان پاتشالىعى» فيلمىندە سالادين پاتشانىڭ ءرولى ارقىلى تانىلعان گولليۆۋد اكتەرى شىن مانىندە ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى، ۇلكەن اكتەر. ونى كير پاتشانىڭ ءرولى ارقىلى تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدى. گاسان ماسۋدپەن شىعارماشىلىق تاندەم وتان­دىق اكتەرلەر ءۇشىن ۇلكەن تاجىريبە بولدى دەپ ويلايمىن.

– سوندا كير پاتشاعا لايىق اكتەر قازاق­ستاننان تابىلماعانى ما؟ نەگە شەتەلدىك ما­مان­نىڭ كومەگىنە جۇگىندىڭىز؟

– راس، ونداي وي اۋەلدە مەندە دە بولدى. كيردىڭ رولىنە كاستينگ جاريالانعان ساتتە ەڭ ءبىرىنشى وتاندىق اكتەرلەردى باي­قاپ كوردىم. بىراق قانشا تىرىسسا دا ەكراننان قازاق ەكەندىگى ءبارىبىر كورىنىپ تۇردى. كوڭىلىمدەگىدەي بولمادى. ءسويتىپ شەكارالاس ورنالاسقان كورشى وزبەكستان مەن تاجىكستاننىڭ ارتىس­تەرىنە كير پاتشا رولىندە كورىنۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ بايقاپ كوردىك. ولار دا ىشكى ويىمىزبەن قا­بىسپادى. كوكسەگەنىمىزدەي تيپتىك بەينەگە جولىق­پادىق. ونىڭ ۇستىنە ۇزاق ويلانۋعا ۋاقىت تا تاپشى ەدى. سول سەبەپتى گولليۆۋد شەبەرىنىڭ كومەگىنە جۇ­­گىنۋگە تۋرا كەلدى. گاسان مىقتى اكتەر عانا ەمەس، جاقسى ادام دا. ءتۇسىرىلىم با­رى­سىندا تەز ءتىل تابىسىپ، جىلى قارىم-قاتىناستا تارقاستىق. وكىنىشكە قاراي ءفيلمنىڭ پرەمەراسىنا كەلە المادى.

– الدا تاعى قانداي شىعارماشى­لىق جوس­پار­لارىڭىز بار؟

– ءدال قازىر «بوكسەر» فيلمىنە دايىندىق جۇمىستارىن باستاپ كەتتىك. فيلم يدەياسى ءاۋ باس­تا وليمپيادا چەم­پيونى، بوكسشى سەرىك ساپيەۆتىڭ ومى­رىنە ارنالعان ەدى. بىراق كەيىن اقىل­داسا كەلە سەرىكتىڭ ءومىربايانىن نە­گىزگە الا وتىرىپ، بوكسشى­لاردىڭ جال­پى جيىنتىق بەينەسىن جاساۋدى ۇيعار­دىق. ياعني چەمپيون ءومىربايانىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، بارلىق بوكسشىعا ور­تاق تۋىن­دى جاساپ شىعارماق ويىمىز بار. كورەرمەندەرىمىزگە، اسىرەسە وس­كەلەڭ جاس ۇرپاققا پارتيوتتىق رۋح بە­رەتىن سپورت­تىق دراما جانرىنداعى عۇمىر­باياندىق فيلم بولادى دەپ كۇتىلۋدە. قازىر تۇسىرىلىمگە دەيىنگى دايىندىق جۇمىس­تارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ال جالپى ءتۇسىرىلىم اقپان ايىنا جوسپارلانىپ وتىر. ازىرگە ايتارىم وسى. قالعانىن فيلم جارىققا شىققان سوڭ كورەرسىزدەر.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

نازەركە جۇماباي