كو ىن: پوەزيا – تاريح مۋزىكاسى

– ازيا ەلدەرى قالامگەر­لەرى­نىڭ تۇڭعىش فورۋمىنىڭ ەلدەر اراسىنداعى ادەبي-مادەني باي­لانىستاردى نىعايتۋداعى ماڭىزى قانشالىقتى؟

– وسىندا كەلگەنگە دەيىن نە سەزىندىم جانە كەلگەن سوڭ نە كور­گەنىمدى قىسقاشا بايانداپ كورەيىن. ورتالىق ازيا ەجەلدەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى باس­تان وتكەرگەن. دەي تۇرعانمەن، اس­قاق داڭقىمەن اتاعى شىققان جەر. كوشپەندىلەر جايلاعان مەكەن بولعاننان سوڭ با، كوبى بۇل ايماقتى قاراۋسىز قالعان دەپ ويلايدى. مەملەكەتتىك حاتشىمەن كەزدەسكەنىمدە، ورتالىق ازيانىڭ قۋاتتى قۇرلىق ەكەنىن ايتتىم. الدەنەنى جوعالتتىق دەپ قامكوڭىل بولعانىمىزدىڭ تۇپكى ماعىناسى سول دۇنيەنى قايتارىپ الۋىمىز ءتيىس دەگەنگە سايادى. قازىرگى كەزەڭ ادەبيەت ءۇشىن ورتالىق ازيا تاريحىنا تەرەڭ بويلاۋعا قولايلى تۇس. تاريحى ارىدەن قالىپتاسقان قۇپيالى مەكەن. كورنەكتى عالىم ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ ەسىمى مەن ەڭبەگى الەمگە ايان. بەرىرەكتە اباي بار. ولار وتكەن شاقتىڭ ەلەسى ەمەس، سولار ارقىلى ورتالىق ازيا ءوز-ءوزىن تانىتۋعا، تابۋعا كۇش-قۋات الادى. نۇر-سۇلتان سياق­تى ۇلى دالا توسىندە الىپ شا­ھاردى تۇرعىزۋ بولاشاقتىڭ كەپىلى. الەم ادەبيەتىنىڭ ەندىگى مۇم­كىندىكتەرى ءدال بۇگىنگى قالام­گەرلەر باسقوسۋىندا شاما-شار­قىن­شا ايتىلىپ جاتىر.  

– جيىندا باتىس وركەنيە­تىنىڭ ىقپالى تۋرالى كەڭىنەن ءسوز بولدى. «باتىسقا باعدار رە­تىن­دە قاراۋدان باس تارتۋىمىز كە­رەك» دەگەن ويىڭىزدى تارقا­تا الاسىز با؟

– باتىس مەملەكەتتەرى اسا ءىرى قول­باسشى جانە مەملەكەت قاي­­رات­كەرى بولعان الەكساندر پات­­شانىڭ باسقىنشىلىعىمەن شىعىس مادەنيەتىن ءسىڭىردى. ءبىز دە سونشاما جىلدار بويى باتىس مادەنيەتىن ۇلگى ەتىپ كەلدىك. قازىر وسىنىڭ بارلىعى شەگىنە جەتىپ بولدى. بۇگىندە مىڭجىلدىقتار بويى قالىپتاسقان دارا جولى بار شىعىس مادەنيەتىنە، ءوز ىشىمىزگە ءۇڭىلۋىمىز ءتيىس.

– ءسىزدىڭ ءومىر جولىڭىز بەن شىعارماشىلىعىڭىزعا قا­تىستى نەگىزگى دەرەكتەر بەل­گىلى. بىراق سىزدەن ءوزىڭىز العاش جازا باستاعان 50-جىلدارداعى كەزەڭ تۋرالى سۇرا­سام دەپ ەدىم. «ەرتەڭگى كۇن­نىڭ اندەرى: ولەڭدەر 1960-2002» اتتى جيناعىڭىزدا ء«نول» يدەيا­سى تۋرالى ايتاسىز. كورەيا تاريحىمەن ەتەنە تانىس ەمەس ءبىز ءۇشىن اتالعان يدەيانىڭ نەلىكتەن كەڭ تاراعاندىعى جو­نىندە ايتىپ بەرە الاسىز با؟

– ءتىلى ءبىر، ءدىلى ءبىر كورەيا ەكىگە بولىنگەندە مەن ءجاسوسپىرىم بالا ەدىم. قاندى سوعىستىڭ قيامەت-قايىمىن كوزىممەن كورە ءجۇرىپ ەرجەتتىم. مايدان دالاسىنداعى قان­توگىستىڭ ورتاسىنان ءتىرى قالدىم. سونداعى ب ۇلىنشىلىك وتكەن شاق­تاعى قۇندىلىقتاردى تىپ-تيپىل جو­­يىپ جىبەردى، ءنول بولدى. سون­دىقتان «نولدىك تۇجىرىم» ابس­تراك­تىلى ءسوز ەمەس، مەنىڭ پوە­زيام وسى نولدەن باستالدى. مەن كور­گەن قيىندىقتار ارتتا قال­دى، قا­نىم مەن سۇيەگىمدە عانا قال­دى. با­سىمنان وتكەرگەن قايعى-قاسىرەت جانىم مەن ءتانىمنىڭ ءبىر بولى­گىنە اينالعانداي، ول مەنىڭ تىنىسىمنان، ءار سوزىمنەن، قيمىل-ارەكەتىمنەن كورىنىپ تۇرادى. ولار­­دىڭ بارلىعى قورىتىلىپ كەت­تى، ونداي بولماعان كۇندە ءومىر ءسۇ­رۋىمنىڭ ءوزى نەعايبىل.

– ال بۋددا موناحى بولىپ وتكىزگەن ونجىلدىقتار نەسىمەن ەستە قالدى؟

– كورەي سوعىسىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنەن سوڭ تاۋعا شىعىپ، موناح بولىپ كەتتىم. عيباداتحانا ماعان باسپانا بولدى. سونداعى ۇستازىم بولعان حەبونگتىڭ سۇيە­مەلدەۋىمەن، ەل-ەلدى ارالاپ، ۇزاق ساپارلارعا شىقتىق. كەيىن مۇنىڭ بارلىعى ومىرلىك تاجىريبەمە اينالدى.  1960-جىلدارى ءساۋىر رەۆوليۋتسياسى كەزىندە قالاعا قايتىپ كەلدىم.

– ءبىر سۇحباتىڭىزدا كورەي حالقىن وتە اقىنجاندى جۇرت دەپ اتايسىز. وسىنداي ورتادان شىق­­قان اقىننىڭ بالالىق شاعى تۋرالى دا از-كەم ەستىگىمىز كەلەدى.

– مۇنداعى ايتپاعىم، ازاتتىق جولىندا قيىندىقتى كوپ كورگەن كەز كەلگەن حالىق جانى تىم سە­زىمتال، جۇرەكتەرى جىرعا عا­شىق­ كەلەدى. مىسالى، ءوزىمنىڭ اكەم مەن شەشەمنىڭ، اتام مەن اجەم­نىڭ، اعالارىمنىڭ بىرەۋىنىڭ دە ادەبيەتكە مىسقالداي قاتىسى بولعان جوق. وتكەنگە ءبىر ءسات كوز سالسام، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى، سوي­لەۋى، بارلىعى تۇنعان پوەزيا ەدى. پوەزيا – تاريح مۋزىكاسى. بالالىق شاعىمدا كوپ بولعان ەكى دۇنيە بار: كەدەيشىلىك پەن اسپانداعى جۇلدىزدار. وسى ەكى دۇنيەنى بالا كەزىمدە سان مارتە كوردىم.

– «مانينبو» (ون مىڭ ءومىر) ەپيكالىق شىعارمانى تۋدىرۋ يدەياسى ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى قالاي وزگەرتتى؟

– 1970-جىلدارى اسكەري ديك­تاتور­لىققا قارسى شىققانىم­دا ءتورت رەت تۇرمەگە قامالدىم. تۇر­مەدە ءوزىمدى جالعىز جەلكەندەي سەزىندىم. مەنى تاستاي قاراڭعى، وتە تار كامەرادا ۇستادى. سول ءتۇن­­دى، سول ۋاقىتتى ءالى دە جەك كو­­رەمىن، ويتكەنى مەنى بار اسىلىمنان ايىردى. وسىدان امان قالار بولسام، بارلىعىن جازامىن دەپ ويعا العان ساتتە-اق مەنىڭ كەۋدەمدە ءۇمىت وتى تۇتاندى. شەتەلدەگى جانە ءوز ەلىمدەگى كەي ادامداردىڭ ىقپالىمەن ەكى جارىم جىلدان سوڭ بوساپ شىقتىم. تۇرمەدەن شىققان سوڭ 50 جاسىمدا ۇيلەندىم. وسىلايشا ءومىر جولىمدا كەزىككەن ادامداردى ولەڭمەن ەسكە الىپ، بىرتىندەپ قاعازعا تۇسىرە باستادىم. 25 جىل­­دىڭ ىشىندە 4001 ولەڭ جازىپ شىقتىم. سول جىرلاردىڭ ءبى­رازى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ، الەمگە تارالدى. مۇنداعى ءار ولەڭنىڭ ءوز تاعدىرى بار، ءاربىر ولەڭ جەكە ادامعا ارنالعان، بۇل ستيل مەن فورمادا كوپ كەزدەسەتىن نار­سە. مەن سىرتقى فورما قۇرۋعا تالپىنبايمىن، سۋبەكتىنىڭ ءوزى-اق قالىبىن تابادى.

– سانالى عۇمىرىن اۆتوري­تارلىق جۇيەگە قارسى كۇرەسىپ كەلگەن اقىننىڭ بۇگىنگى ءومىرى قالاي ءوتىپ جاتىر؟

– ءبىز ءوزىمىزدىڭ قاراقان باسىمىزدى عانا ويلاپ ءومىر سۇرە المايمىز. جيىرما جىلدان اس­تام ۋاقىت كۇرەسىپ كەلسەم، قا­زىر دەمالىپ جاتىرمىن. ال ءتىرى تۇر­عانىمدا، جازۋىمدى استە توق­تاتپايمىن.

اڭگىمەلەسكەن

ايا ءومىرتاي