سۋ ايدىندارى قالدىققا تولى

بابالارىمىز تابيعاتپەن ۇندەستىكتە عۇمىر كەشىپ، قور­شاعان ورتانىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي بىلگەن. وسىعان ۇقساس پىكىرلەر بيىك مىنبەردەن ءجيى ايتىلادى. وتكەندى جىرلاۋ قازاق قوعامىنىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ كەتكەنى قاشان؟! البەتتە تاريحتى ەشكىم جوق­­قا شىعارمايدى، ۇلتتىڭ يگى داستۇرلەرىن دارىپتەۋ قۇپ­تارلىق ءىس. دەسەك تە ونىڭ جار­قىن ۇلگىسى بوس ۇراننان گورى شىنايى ءىس-ارە­كەتتەن كورىنسە قانە؟ راس، سۋدىڭ قادىرىن ون ەكى ايدا ءبىر كە­لەتىن قاسيەتتى رامازاندا عانا سەزبەسەك، باسقا ۋاقىتتا تىرشىلىككە قاجەتتى بۇل كوم­پونەنتتى ىسىراپ جاسايتىنىمىز بەلگىلى. ەگەر «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» ەكەنىن ەستەن شىعارماساق، وندا «بىرگە – تازا قازاق­ستان!» سىندى تازالىق اكتسيا­لارىنىڭ قاجەتى بولماس پا ەدى. ما­سەلەن، «اۋلاردان تازا سۋ ايدىنى» ناۋقانىنىڭ ءبىر كۇنىندە ەلىمىزدەگى 80-گە جۋىق سۋ ايدىنى مەن جاعالاۋدان 121 توننا قوقىس جانە جالپى ۇزىندىعى 95،3 شاقىرىمدى قۇ­رايتىن سينتەتيكالىق تور جينال­دى. ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرس­تار مينيسترلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، 61 685 گەكتار اۋداندى قامتىعان وزەن-كول­دەردى تازارتۋ ءۇشىن 431 سۋ كولىك تەحنيكاسى جانە ارنايى سۇڭ­گۋىرلەر جۇمىلدىرىلىپتى. ۆيتسە-مي­نيستر ەرلان نىسانباەۆ تەك مامىر ايى­نىڭ وزىندە ەلدەگى سۋقوي­ما­لارىندا 395 شاقىرىم قىتاي­دىڭ بالىق اۋلايتىن تورلارى تابىلعانىن ايتتى. وسىعان جول بەرمەۋ ءۇشىن مينيسترلىك مۇنداي توردى قازاقستاندا پاي­دالانۋعا تىيىم سالدى. بۇل جاعىمسىز كورسەتكىشكە قاراپ وتانداستارىمىزدىڭ ەكو­لوگيا­لىق مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىن ب­ا­عامداي بەرۋگە بولادى.

ورتالىق ازيادا حالىق سانى 90 ملن-نان اسادى

ارينە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز قول­دا­عى تابيعي قوردى ءتيىمدى پايدالانىپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىن قامداۋ. نەگە دەسەڭىز، جاھاندىق ەكولو­گيا­نىڭ ارحيتەكتۋراسى شاتقاياقتاعان زاماندا سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بۇل ورتالىق ازياعا دا تىكەلەي قا­تىستى. ساراپشىلاردىڭ دە­رە­گىن­شە، XXI عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي بۇل ايماقتاعى حالىق سانى 90 ملن-نان اسۋى مۇمكىن. وسى رەتتە قازاقستان بارلىق مۇددەلى مەملەكەتتەرمەن بىر­لەسىپ جۇمىس ىستەۋگە ءازىر، دەيدى قا­زاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينس­­تي­تۋتىنىڭ ديرەكتورى زارەما شاۋ­كە­نوۆا.

2018 جىلى ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلە رەتتەلدى. اتاپ ايتقاندا، اق­تاۋ­دا وتكەن V كاسپي ماڭى مەم­لە­كەتتەرىنىڭ سامميتىندە تەڭىزدىڭ قۇقىق­تىق مارتەبەسىن انىقتايتىن كونۆەنتسيا قابىلداندى. بۇل ستراتەگيالىق تۇرعىدا ماڭىزدى شەشىم. سەبەبى وسى ماسەلەنى رەتتەۋ ارقىلى كاس­پي­­دىڭ اي­ما­­عىنداعى حالىقارالىق تۇ­راق­­تى­لىق پەن ەكونوميكالىق دامۋعا جول اشىلدى. سول سە­كىل­دى ونىڭ تابيعي باي­لىعىن ساقتاپ، گەوگرافيالىق ورنىن ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇم­كىن­دىك تۋ­دى. سونداي-اق 9 جىلدان كەيىنگى ۇزى­لىستەن سوڭ حالىق­ارا­لىق ارالدى قۇت­قارۋ قورى قۇرىلتايشىلارىنىڭ قايتا جۇزدەسۋى بۇل باعىتتاعى جۇ­مىس­تى جانداندىرا ءتۇستى. سۋ شارۋا­ش­ى­لىعى ينفراقۇرىلىمدارىن قال­­پىنا كەلتىرۋ جانە جاڭ­عىر­تۋ، تۇر­عىنداردى ساپالى اۋىز سۋمەن قام­تاماسىز ەتۋ، ارال وڭىرىندەگى ەكو­لو­گيا­لىق جاع­داي­دى جاقسارتۋعا بايلانىستى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ايماق­ارالىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى عانا شەشۋگە بولادى.

– وسىعان وراي ورتا­لىق ازيا ساراپ­شى­لا­رىنىڭ ەكىن­شى فورۋمىن ايماق­تاعى سۋ ماسە­لە­لەرىنە ارناعاندى ءجون سانادىق. ارينە مۇنداي ما­ڭىز­دى تاقىرىپتى قاۋزاعاندا ۇلت­تىق قاۋىپسىزدىك، ۇلتتىق مۇددە ماسە­لە­لەرىن ەسەپتەن شىعارۋعا بول­مايدى. سوندىقتان بارلىق تاراپ­تار­­دىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسقان ءجون. سۋ ەنەر­گەتيكالىق باعىتىندا دا تۇيت­كىل­دى ماسەلە از ەمەس. بيىل استانا ەكو­نوميكالىق فورۋمى اياسىندا سۋ رە­سۋرستارىن ءتيىمدى پايدا­لانۋعا ار­نالعان جەكە پانەل­دىك وتىرىس وتكە­نىن ايتا كەتكەن ورىندى. القالى باس­قو­سۋدا ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قا­تىس­تى بىرقاتار ماسەلە قارالدى، – دەدى ز.شاۋكەنوۆا.

جاھاندىق جىلىنۋ ايماقتىڭ كليماتىن وزگەرتتى

قازىر ورتالىق ازيا ايماعىندا ايتار­لىق­تاي سۋ تاپشىلىعى بايقال­ماي­­دى. الايدا قىرعىزستان مەن تاجىكستاننىڭ بيىك تاۋلارىنداعى مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى جاڭا پروب­لەما تۋدىرۋى مۇمكىن. بۇل فاكتوردى ساراپ­شىلار جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستىرىپ وتىر. سول سەبەپتى ولار ۇلكەن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا كەشەندى ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى. بۇۇ-نىڭ ورتالىق ازياداعى ايماقتىق وكىلدىگى وسى باعىتتا 10 جىلدان استام ۋاقىت جۇمىس ىستەپ كەلەدى. حالىقارالىق ۇيىم بىلتىر جاڭا ستراتەگيا ازىرلەدى. ەندى ونىڭ كومەگىمەن ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋداعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە نيەتتى.

– جاڭا ستراتەگيا ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلسا، ءۇش ناتيجەگە قول جەتكىزىلەدى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. اتاپ ايتساق، پرەۆەنتيۆتىك ديپلوماتيانىڭ نەگىزىندە ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا سەنىمى ارتادى دەپ كۇتىلۋدە. سونىمەن قاتار سالالىق ينستيتۋتتار مەن قۇقىقتىق بازا جەتىلدىرىلىپ، ارىپتەستىك بايلانىس نىعايا تۇسۋگە ءتيىس. وڭىردەگى بارلىق ەلدەر بۇل باستامانى وڭ قابىلدادى. بۇگىندە ونى ىسكە اسىرۋ كەزەڭى باستالدى. الايدا بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. ويتكەنى اتالعان ماسەلەنى جىلدام شەشۋدىڭ تەتىكتەرى جوق. جاھاندىق جىلىنۋ ورتالىق ازيانىڭ بيىك تاۋلارىنداعى مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر. سول سەكىلدى ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلىپ قالعانى دا ايماقتىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ءار مەملەكەتتىڭ سۋ قورى جانە سۋ ەنەرگەتيكاسىنا قاتىستى ۇلتتىق جوسپارى بار. بىراق اتالعان ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن جاڭا كەشەندى باعدارلاما قاجەت. بۇل قازىرگى زامانداعى ەڭ كۇردەلى سىن-قاتەردىڭ ءبىرى. بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلىپ قالعانىن بۇگىنگى داۋىردەگى الاپات تراگەديالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزدى. 23 قىركۇيەكتە نيۋ-يوركتە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتى سەسسياسى شەڭبەرىندە جاھاندىق كلي­مات­تىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى سامميت وتپەك. بۇل پاريج كەلىسىمى نەگىزىندەگى مىندەتتەردىڭ ورىندالۋىن جىلدامداتۋعا باعىتتالادى. باس حاتشى مەملەكەت باسشىلارىن 2050 جىلعا دەيىن پارنيك گازدارىنىڭ كولەمىن قىسقارتۋ بويىنشا ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەۋگە شاقىرادى، – دەدى بۇۇ-نىڭ ورتالىق ازياداعى پرەۆەنتيۆتىك ديپلوماتيا جونىندەگى ايماقتىق ورتالىعىنىڭ باسشىسى ناتاليا گەرمان.

وزەندەردىڭ اعىنى باسەڭدەۋى مۇمكىن

ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيستر­لى­گىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، ورتالىق ازياداعى سۋ رەسۋرستارى تولىق كو­لەم­دە شارۋاشىلىق اينالىمىنا پاي­دالاناتىندىقتان بۇگىندە وڭىردە سۋ تاپشىلىعى بايقالىپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە جازعى ماۋسىمدا وزەن اعىسىن ايتارلىقتاي السىرەتىپ، سۋدىڭ ساپاسىن ناشارلاتىپ ەكولوگيانىڭ ۋشىعۋىنا اكەلىپ سوعادى. وسىنى ەسكەرگەن قازاقستان بيلىگى سۋ شارۋاشىلىعى جانە سۋ ەنەرگەتيكاسى سەكتورىنداعى قاجەتتى ينفراقۇرىلىم قۇرىلىسىنا قوسىمشا ينۆەستيتسيا تارتۋ ءىسىن قولعا الىپتى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىن پايدالانۋداعى مەملەكەتارالىق ءتارتىپ وزگەرەتىنى داۋسىز. وسى رەتتە ۇلتتىق مۇددە الدىڭعى ورىنعا شىعاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

بىرىڭعاي ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەنىڭ جۇمىسى توقتاتىلعان سوڭ سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ مەن ءبولىپ-تاراتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ايماقتىق سۋ شارۋاشىلىعى ۇيىمى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ءساتتى اتقاردى. دەسەك تە ونىڭ جۇمىسىن الدەندىرۋ ءۇشىن بۇگىنگى تاۋەكەلدەرگە كەشىكتىرمەي بەيىمدەۋ قاجەت، دەيدى وتاندىق ديپلوماتتار.

ايتا كەتەيىك، ەل اۋماعىنداعى ترانس­شەكارالىق باسسەين ساناتىنا ەرتىس، جايىق، ىلە، توبىل، شۋ، تالاس، ەسىل جانە سىرداريا وزەندەرى كىرەدى. ولاردىڭ جالپى كولەمى شامامەن 55،1 تەكشە كيلومەتر سۋدى قۇرايدى.

جاڭعىرمالى ەنەرگەتيكا سۋدى ۇنەمدەي مە؟

حالىقارالىق ساراپشىلار سۋ تاپ­شى­لىعى اسىرەسە ءۇندىستاندا قاتتى باي­قال­­عانىن ايتادى. ەل بيلىگى اۋىلدىق جەر­لەردەگى سۋ جۇيەلەرىن جاقسارتقانىمەن، 163 ملن-داي ادامنىڭ ءالى دە تىرشىلىك نارىنە قولى جەتپەي وتىر. جاعىمسىز رەيتينگتەگى ەكىنشى ورىندا ەفيوپيا ورنالاسقان. مۇندا تازا سۋدان تارىققان حالىقتىڭ سانى 60 ملن-نان اسادى ەكەن. سونداي-اق بۇل قاتاردا قىتاي، كونگو، يندونەزيا، ۋگاندا، كەنيا جانە پاكىستان سىندى مەملەكەتتەر بار. ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سۋدىڭ كوپ مولشەرى اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا قولدانىلىپ كەلەدى. عالىمدار ديقاندارعا ءداستۇرلى سۋارۋ جۇيەسىنەن باس تارتىپ، اقىلدى تەحنولوگياعا كوشۋگە كەڭەس بەرەدى. بۇل ءسوزدىڭ جانى بار. فەرمەرلەردىڭ سۋدى تىم ارتىق مولشەردە پايدالانۋى وزەندەر مەن سۋقويمالاردىڭ ازايۋى­­نا الىپ كەلدى. مامانداردىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، الداعى ون جىلدا ەنەرگەتيكا سەكتورىنا قاجەت سۋدىڭ مولشەرى ۇلعايا تۇسەدى. جاڭعىرمالى ەنەرگەتيكا ءبىر ماسەلەنى شەشكەنىمەن، ەكىنشى ءبىر پروبلەمانى تۋدىرۋى دا عاجاپ ەمەس. مىسالى، بيووتىن تۇرلەرىن وسىرۋگە قوسىمشا تۇششى سۋ قاجەت. بۇدان بولەك، كليماتتىڭ وزگەرۋى دە احۋال­دى قيىنداتۋى مۇمكىن دەيدى ەكولوگتار. گيدرو-اتموسفەرالىق اعىنداردىڭ قۇبىلمالىلىعى قۋاڭشىلىق پەن سۋ تاسقىندارىنىڭ كوبەيۋىنە اسەر ەتپەك. قازىردىڭ وزىندە ۇلكەن مەگاپوليستەردە سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سەزىلىپ جاتىر. 2018 جىلى كەيپتاۋندا سۋ قورىنىڭ ازدىعىنان ءساۋىر ايىندا ورتالىقتاندىرىلعان جۇيە سۋ بەرۋدى توقتاتىپتى. بۇل كەزەڭ شارۋا­لارعا اۋىر تيگەن كورىنەدى. قاجەتتى ىلعالدىڭ تاپشىلىعىنان افريكالىق ديقاندارعا ءونىم كولەمىن قىسقارتۋعا تۋرا كەلدى. 2050 جىلى تاپشىلىق ماسەلەسىمەن لوس-اندجە­لەس تۇرعىندارى بەتپە-بەت كەلۋى مۇمكىن. ۇندىستانداعى دجايپۋر، سونداي-اق تان­زانياداعى دار-ەس-سالام شاھارىنا وسىنداي قاۋىپ ءتونىپ تۇر. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ امالى رەتىندە عالىمدار پاريج كەلىسىمىنىڭ تولىقتاي ورىنداۋدى مەن جاھاندىق سۋ قورىن ۇنەمدى پايدالانۋدى ۇسىنىپ وتىر.