سۇراپ الۋ – ۇرلاپ الۋ ەمەس

قازاقتا سۇراپ الۋدىڭ ءتۇرى كوپ. بالا كەزىمىزدە ايەلدەر كورشىدەن ءبىر شەرىك ءشاي، ءبىر كەسە ماي، ءتىپتى وتىراتىن ورىندىققا دەيىن سۇراتىپ، بالالارىن جىبەرە قوياتىن. مۇنى «ۇيگە قوناق كەلىپ قالدىمەن» ءتۇسىندىرىپ جاتاتىن.

قازاق قالاعا كەلگەننەن بەرى بۇل ءداستۇر قالاعا دا جەتتى. بىراق بۇرىنعىعا قاراعاندا ور­كە­نيەتتى جولعا تۇسكەندەي. ەندى قارىزعا اق­شا سۇرايتىن بولدى. ءبىر شارۋانى شەشىپ بەرۋگە تانىسىڭنىڭ بار-جوعىن دا سۇرايدى. ەگەر سۇراۋشىنىڭ قوعامدا بەدەلى بولسا ودان دا اسىپ، پالەنشەگە بارىپ بالاسىنا قىزمەت سۇرايدى. ياعني، سۇراپ الۋدىڭ ءتىزىمى ءوستى، اۋقى­مى دا ۇلعايدى.

ال سۇراپ الا المايتىندار نەمەسە وعان ارى جىبەرمەيتىندەر شە؟!.. بۇعان جاۋاپ بەرىپ جۇرەكتى اۋىرتپاي-اق قويايىق. جالپى ونىڭ جاۋابىن وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر عوي.

ەندى سۇراپ الۋدىڭ اتام قازاق ۇيرەتكەن تاسىلدەرىنە كوشەيىك: «تانىعان جەردە بوي سىيلى، تانىماعان جەردە تون سىيلى» دەيدى حالىق. دەمەك سۇراپ الۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تانىستىق كەرەك، ەگەر تانىستىق بولماسا، وندا تونىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن بىلدىرەتىندەي جاعدايى بولۋى كەرەك.

جالپى، ۇلتىمىز الەمدەگى قولى اشىق، قوناقجاي حالىقتاردىڭ ءبىرى عوي. تەك كوڭىلىن تابا ءبىل. بىراق سول كوڭىلدى تابا ءبىلۋ دەگەن دە وڭاي ەمەس. ماسەلەن، قازىر بىزدەگى كوپ بالالى ايەلدەر جايىن الايىق. ولار مەملەكەتتەن جاردەماقى سۇرايدى، ءۇي سۇرايدى. وسى جولدا «جارلى بولساڭ ارلى بولما» دەگەندەي بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە تۇيەدى. دۇرىس-اق. ويتكەنى ول بالانى ءوزى ءۇشىن ەمەس، قوعام ءۇشىن تاپتى عوي. ەرتەڭ ەر جەتكەن كەزدە سول بالالاردىڭ يگىلىگىن قوعامنىڭ، سونىڭ ىشىندە از ساندى ەلىمىزدىڭ كورەتىنى انىق. دەمەك، كوپ بالالى ايەلدەردىڭ قوعامنان جاردەماقى تالاپ ەتۋىنىڭ، ءۇي سۇراۋىنىڭ حالىقتىق ءداستۇر بو­يىنشا العاندا دا، قوعامدىق مەنتاليتەت، ءتىپتى مەملەكەتتىڭ زاڭ­دىلىقتارى بويىنشا العاندا دا قيسىنى بار.

دەگەنمەن «ۇيدەگى ويدى بازارداعى نارىق بۇزدى» دەگەندەي، ولاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن تولىق قاناعاتتاندىرۋعا قازىرگى نارىق زاڭدا­رىنىڭ كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى باتىستان كەلگەن نارىقتا تە­گىن دەگەن ۇعىم جوق. دەمەك بۇل جەردە نارىق تا­لاپ­­تارى مەن حالقىمىزدىڭ سۇراپ الۋ قاعي­داتتارى ۇيلەسپەي تۇرعانى عانا ەپتەپ جۇيكەنى جۇ­قارتادى.

«جاقسىعا پارا بەرمە، بارا بەر» دەيدى تاعى دا اتام قازاق. بۇل – سۇراپ الۋدىڭ «بوي سىيلى مەن تون سىيلىعا» قاراعاندا كۇردەلىرەك جولى. ويتكەنى ء«بىر سۇراعاندا، وعان «جوق» دەگەن جاۋاپ ەستىسەڭ بەتىڭ قايتىپ قالماسىن، سۇراعانىڭدى الماي تىنبا جانە سونى قويماي ءجۇرىپ تەگىن ال» دەپ تۇر عوي ماقالىمىز. بىراق قازىرگىدەي نارىق زامانىندا قايتىپ تەگىن الارسىڭ جانە قايتا-قايتا بارا بەرەتىندەي ول «جاقسى» ادام وسى ماتەل شىققان كەزدەگىدەي ءبىر سايدىڭ استىندا كيىز ۇيدە وتىرعان جوق قوي. ەسىگىندە كۇزەتى بار، اۋزىندا ايتار ويىن قاباعىنان تۇسىنەتىن حاتشىسى بار ۇلكەن عي­ماراتتا، كەز كەلگەنگە اشىلار-اشىلماسى بەل­گىسىز اۋىر ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا وتىر. دە­مەك، مۇنداي جاقسىلارعا كىرۋ قازىر وڭاي ەمەس، دەسەك تە قازاقتىڭ بۇعان دا بەرەتىن جاۋابى دايىن: «جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنى­نەن شى­عادى» دەيدى. دەمەك، بۇل ماتەلدى ورىنداۋ ءۇشىن ءتىل، ياعني ينتەللەكتۋالدىق قاسيەت كەرەك ەكەن. ەڭ الدىمەن سۇراپ بارعان ادامىڭنىڭ ماقالدا ايتىلعانداي «جاقسى» ەكەندىگىن بەزەكتەگەن تىلىڭمەن وزىنە ابدەن ءتۇسىندىرىپ قانا ەمەس، سونىمەن قاتار سەندىرە مويىنداتىپ، جۇرەگىن ەلجىرەتىپ الۋىڭ كەرەك. ايتپەسە، اۋىر ەسىك ەكىنشى بارعانىڭدا اشىلماۋى مۇمكىن. ء«بىزدىڭ پالەنشەكەڭ سۇراپ بارعانىن الا الماۋى­ مۇمكىن، بىراق ءبارىبىر بەرە الماعانى ءۇشىن انا­­نى تىلىمەن پۇشايمان قىلىپ، جىلاتىپ كەتەدى» دەۋشى ەدى ءبىر اعامىز وسىنداي قاسيەتى بار ادامدار جايىندا. مىنە، وسىنداي قاسيەت قولى­نا قالام ۇستاعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ونەر ادامدارىنىڭ بويىندا كەزدەسەتىندىكتەن ولار­دىڭ كەيبىرىنىڭ بۇل ماقالدىڭ پايداسىن كورىپ جۇرگەنى سەزىلىپ قالادى. ارينە ءبارى بىردەي ەمەس.

دەگەنمەن زامان وزگەرگەن سوڭ قازاق تا وزگەرگەن، ول بۇرىنعىداي كەڭ قولتىق ەمەس. ءتىپتى مەتسەنات، دەمەۋشى بولعاننىڭ وزىندە الدىمەن بىردەڭەنى سۇراپ كەلگەن ادامنىڭ كەيپىنە، جاعدايىنا، قىزمەت دارەجەسىنە، بولماعان جاعدايدا اتاق-ابىرويىنا قاراي­­­دى. ەگەر وسىلاردىڭ ءبىرى دە بولماسا، كومەك­تەسكەندى قويىپ، كومەكتەسۋگە ارلانۋى دا مۇم­كىن. بىراق سۇراپ كەلگەنىڭ ءۇشىن ءبارىبىر سوكپەيدى. ويتكەنى سۇراپ الۋ – ۇرلاپ الۋ ەمەس. ەكىنشىدەن، داستۇردە بار دۇنيە. قازاقتىڭ كوپ ماقالىنىڭ ءوزى وسى سۇراپ الۋعا ارنالعان.