يگى باستاما. ەرەن ەڭبەك. ءادىل باعا

كۇنى كەشە ەلوردادا ەلباسى­نىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ءجو­نىندەگى يدەياسىنا 25 جىل تو­لۋىنا جانە ەۋرازيالىق ەكو­نوميكالىق وداق جونىندەگى كە­لى­سىمگە قول قو­يى­لۋىنىڭ 5­ جىل­­دى­­­عىنا وراي جوعارى ەۋرازيا­لىق ەكو­نو­ميكالىق كەڭەس­تىڭ كەزەكتى وتىرى­سى ءوتىپ، وندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلا­­­ديمير پۋتين قازاقستاننىڭ تۇڭ­­­عىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازار­باەۆقا «جوعارى ەۋرازيا­لىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ قۇرمەتتى توراعاسى» اتاعىن بەرۋدى ۇسىندى. ۇسىنىس قاتىسۋشىلار تاراپىنان ءبىراۋىزدان قولداۋ تاپتى. بۇل جەردە نۇرسۇلتان نازار­باەۆتىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا جونىندەگى يدەياسى مەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق­تىڭ قۇرىلۋىنا قوسقان تاريحي ۇلەسى بارىنشا ەسكەرىلدى.

جالپى، ن.نازارباەۆ وسىدان 25 جىل بۇرىن، دالىرەگى 1994 جىلى 29 ناۋرىزدا م.ۆ.لومو­نوسوۆ اتىنداعى ءماس­كەۋ مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قا­تى­سۋشى ەلدەردىڭ كوپجاقتى ءارى تەڭ قۇقىلى ارىپتەستىگى نەگى­زىندە ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانى ءجۇ­زەگە اسىرۋ باعىتىنداعى يدەيا­سىن جاريا ەتكەن-ءدى. سودان بەرى ءوت­كەن 25 جىل­دىڭ ىشىندە اتال­عان يدەيا نەگىز بولعان قىرۋار جۇمىس ات­قا­رىلدى. ناقتىلاي ايتقاندا، ن.نازارباەۆتىڭ تى­نىمسىز ەڭبەگى مەن ەرىك-جىگە­رى­نىڭ ناتيجەسىندە زاماناۋي ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ءتۇزىلدى، ەۋرازەق، كەدەن وداعى، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىلدى. مۇنىڭ بارلىعى ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ سترا­تەگيا­لىق نەگىزى ەكەنى ءسوزسىز.

نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەۋرازيا­لىق ينتەگراتسيا­ ءجو­نىن­­دەگى يدەياسى ءوڭىر­لىك ىنتى­ماق­تاس­تىقتى نىعايتۋعا، ەكونومي­­­­كالىق دامۋ سالاسىنداعى ءتۇيت­كىل­دى ءما­سە­لەلەردى انىقتاپ، ونى شە­شۋ جولدارىن ىزدەۋگە تىڭ سەر­­پىن بەر­دى.

ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدا وڭتايلى شەشىمدەر، ساۋاتتى قادامدار جا­سالدى. سونىڭ ءبىر دالەلى رە­تىن­دە قازاقستان، بەلارۋس، قىر­عىز­­ستان،­ رەسەي جانە تاجىكستان پرە­زي­دەنتتەرىنىڭ 2000 جىلعى 10­ قا­زاندا ەلوردادا قول قويۋى­مەن­ قۇرىلعان ەۋرازيالىق ەكو­نو­­ميكا­لىق قوعامداستىقتى (ەۋرازەق)­ ايتۋعا بولادى. قۇرى­لىم 2001 جىلعى 30 ما­مىر­دا كۇشى­نە ەندى.

كەدەن وداعىن قۇرۋ، كەلى­سىل­گەن ەكونوميكالىق ساياسات ءجۇر­­­­گىزۋ، ەكونوميكانىڭ ناق­تى­ سەكتورلارى بويىنشا ءىس-قي­مىل، ەنەرگەتيكالىق نارىقتى قا­لىپ­­­­تاستىرۋ جانە ونى دامىتۋ، كو­لىك وداعىن قالىپتاستىرۋ ءجا­نە قو­عامداستىقتىڭ ترانزيتتىك الەۋە­تىن ارتتىرۋ مەن باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەر ەۋرازەق-تىڭ باسىم باعىتتارى بولىپ بەل­گىلەندى.

ەۋرازەق اياسىندا شەكتەۋ­لەردى قولدانبايتىن ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋدىڭ ارقاسىندا 2008 جىلى قوعامداستىق ەل­دەرىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا تاۋار اينالىمى 2000 جىلمەن سالىستىرعاندا 4،2 ەسە ءوستى (29 ميلليارد دوللاردان 123 ميلليارد دوللارعا دەيىن). بۇل كەدەن وداعىن قۇرۋدىڭ العىشارتىن قالىپتاستىردى.

كەدەن وداعى مەن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك (بەك) قۇرۋ ءىسى دە ەۋرازيالىق ينتە­گرا­تسيانىڭ ماڭىزدى شاراسى بولدى. كەدەن وداعى 2007 جىلدىڭ 6 قازانىندا دۋشانبەدە وتكەن ەۋرازەق-تىڭ مەملەكەتارالىق كەڭەسى وتى­رىسىندا قۇرىلدى. ونى قۇرۋ جونىندەگى شەشىم قازاق­ستان، بەلارۋس جانە رەسەي باس­شىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن قا­بىلداندى. سونىمەن قاتار كەدەن وداعىن قالىپتاستىرۋ ءجو­نىندەگى ءىس-شارالار جوسپارى بەكىتىلدى.

2009 جىلعى 19 جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا وتكەن بەي­رەسمي سامميت بارىسىندا­ قا­زاق­­ستان، بەلارۋس جانە رە­سەي پرەزيدەنتتەرى ءبىرتۇتاس ەكو­نو­مي­كالىق كەڭىستىك قالىپ­تاس­­تىرۋ ءجو­نىندەگى 2010-2011­ جىلدارعا ارنالعان ءىس-شارا­لار جوسپارىن بەكىتكەنى دە ەۋرازيا­لىق ين­تە­گراتسياعا تىڭ سەرپىن بەردى. بەك كاسىپ­كەرلەرگە تاۋارلارىن ەركىن ساتۋعا، قىزمەت كور­سەتۋ، ەلەكتر جەتكىزۋ، كو­لىك­­ ءجا­نە بايلانىس سالالارى بو­يىن­شا ءوزارا ارىپتەستىك ورنا­تۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ءبىرىڭ­عاي نارىق سانالادى. بەك – ەكو­نوميكانى، سالىق، قارجى جانە كەدەن ساياساتىن رەتتەۋدىڭ ءتيىمدى بىرىڭعاي تەتىگى بار كەڭىستىك.

كوپتەگەن ساراپشى ەۋرازيا­لىق ەكونوميكالىق وداق­تىڭ قۇرىلۋىن ەۋرازيا كەڭىس­تىگىن­دەگى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردى دامىتۋداعى ەلەۋلى وقيعا رە­تىندە باعالايدى. وسى­لايشا ەۋرازيا­لىق ينتەگراتسيا جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ زاماناۋي قۇرالدارى ءومىر­گە كەلدى.

بۇگىندە ەاەو جۇمىسىنا ءوز­­­دە­­رىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ءبىل­دىرىپ وتىرعان ەلدەردىڭ قاتارى دا كو­بەيىپ كەلەدى. مۇنىڭ بارلىعى ءوز كە­زەگىندە ەۋرازيالىق ينتەگرا­تسيا يدەيا­­­سىنىڭ ومىرشەڭدىگىن كور­سەتەدى.

ەندى، مىنە، بارلىق قاتىسۋشى تاراپتار ىلكىمدى وي مەن ىلگەرى نيەتتەن تۋعان ەۋرازيالىق ين­تە­گ­راتسيا يدەياسىنىڭ اۆتورى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەڭ­بە­­گىن اشىق مويىندايدى ءارى جوعارى باعالايدى. قازاق­ستان­نىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىنا «جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ قۇر­مەتتى توراعاسى» اتاعىنىڭ بەرى­لۋى لايىقتى ەڭبەككە كورسەتىلگەن شىنايى قۇرمەت ەكەنى انىق.