قازاقتىڭ قويشىعاراسى

جازۋ-سىزۋعا توسەلگەن قالام­گەردىڭ قازاق تاريحى جايلى جا­زىلعان العاشقى «التىن تامىر» دەگەن تۋىندىسىنىڭ ءوزى زور رەزونانس تۋدىردى. ءتىپتى، ەلباسىنا دەيىن سۇراتىپ الدىرىپ وقىعان كىتاپ ەكەنىن ۇمىتقان جوقپىز. سودان باستاپ سوڭعى شىققان «قىپ­شاقتارعا» دەيىنگى 30-عا جۋىق ەڭبەگىندە، ەل ەسىندە جوق ەسكى زامانداردان قالعان اڭىز اڭگىمەلەر مەن ميفتەر جايلى، كونە تۇركى تاريحىنان قا­زاق جۇر­تىنا دەيىن قوپارا زەرتتەپ، تالاي تۇمانىڭ كوزىن اشتى.

قويشىعارا سالعارا ۇلىنىڭ: «ەندىگى جەردە تاريحتى جاڭا كوز­قاراس تۇرعىسىنان قاراستىرۋ كەرەك. «ادامزات تاريحىن تارا­زىلاعاندا مىندەتتى تۇردە تۇرىك تاريحىمەن بايلانىستىرماي قاراۋ – مۇلدە قاتە» دەگەن كونتسەپتۋال­دى تۇجىرىمى وتاندىق، ءتىپتى الەمدىك تاريحشىلاردىڭ ءوزىن عىلىمي پىكىر­تالاسقا شاقىرىپ تۇر­عان جوق پا؟! مۇنداي باتىل تۇجىرىمدى دۇنيەلىك تاريحتى تەرەڭ بىلەتىن، ونىڭ ىشىندە تۇركى تاريحىن تۇگەل زەرتتەگەن عالىم عانا وسىلاي ايتا السا كەرەك.

ارينە بۇل ماسەلە بۇرىن مۇلدە زەرتتەلمەگەن دەۋدەن­ اۋلاق­پىز. الاش ارىستا­رى كەزىندە جازدى. باسقا تاريحشىلار دا ايت­قان بولار. بىراق ولاردىڭ كوبىسى ءبۇ­گىنگى وقىرمانعا تۇگەلدەي جەت­كەن جوق. ال تاۋەل­سىزدىكتەن سوڭ­ وسىنى بىرەۋ قوزعاۋ كەرەك ەدى،­ ونى قازاقتىڭ قابىرعالى قالام­گەرى – قوي­شىعاراسى ايتتى. ۇلت ءۇشىن ءار قازاق زيالىسى وسى­لاي ادال ءىس اتقارسا، شىركىن، ءبىزدىڭ ەل وزگە جۇرت الدىنا باياعىدا تۇسەر مە ەدى.

كوپشىلىك قويشەكەڭدى ءجۇزى جىلى، مىنەزى جۇمساق جان دەپ تانيدى. مەنمەنسىگەن تۇ­سىن كور­گەن ەمەسپىز. ەلەستەتە دە الماي­سىڭ. ەن­دى تىندىرعان ءىسى ءىرى ەكەن. كوشكىنشى حالىق­تاردىڭ ەجەلگى تۇرمىسىنان باستاپ، كونە تاريحىمىزدى تۇتاستاي الىپ قاراۋدى ماق­سات ەتىپ قويۋ – باتىرلىق ەمەي نەمەنە؟! ەڭ نەگىزگىسى سول – اۆتور ماقساتىنا جەتكەن. سون­دىقتان ول قانداي ماداق پەن ماراپاتقا بول­سىن لايىق. وعان اۆتوردىڭ جازۋشىلىق-جۋر­ناليستىك قابىلە­تى مەن زەرتتەۋشىلىك ىجداعاتى كوپ­ كومەگىن تيگىزگەن ءتارىزدى.

الدىنا اينىماس ماقسات قوي­عان اۆتور اتىنان ات ۇركەتىن بۇ­رىن­عى زەرتتەۋشىلەردىڭ سايا­سي­لانعان سۇرلەۋىنە تۇسپەي، كوش­­­كىن­شى­لەردىڭ اتام زامان­نان قالىپتاسقان ءوزىن­دىك تا­بي­عا­تى، بولمىسى، تىنىس-ءتىر­شى­لىگى تۇر­عىسىنان كەلىپ، ميفو­لو­گيالىق، حرو­نو­لوگيالىق، گە­­­­­نو­­لوگيالىق (دنك)، لينگ­ۆيس­­­تي­كالىق دەرەككوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ پايىمدايدى. زەرت­تەۋ جۇمىسىنىڭ وسىنداي مەتو­دولوگيالىق ءادىس-ءتاسىلى ءوز جە­­مىسىن بەرگەن. ونىڭ ۇستىنە تاريحي جازبالارعا ءتان قاساڭ ءتىل­دەن گورى كوركەم شىعارما سە­كىلدى جەڭىل وقىلادى. تەك قىتاي مۇراعاتتارىندا ساقتالعان دە­رەك­كوزدەرگە كوبىرەك سۇيەنىپ جا­زىلعاندىقتان، ادام ەسىمدەرى مەن جەر-سۋ اتتارىن ەستە ساقتاۋ قيىن. ارينە بۇل «جوق­قا جۇيرىك جەت­پەيدىنىڭ» كەسىرى. سول سياق­تى ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراس تۇر­­­عىسىنان جازىل­عان بۇرىنعى زەرت­تەۋلەردىڭ سول تۇستاعى ساياسات ىعىنان اسا الماعانىنا كوزى انىق جەتكەن اۆتور بۇعان دەيىن قا­لىپتاسقان تاپتاۋرىن جولدان سانالى تۇردە باس تارتادى.

ول «ەجەلگى تۇرىكتەر» دەگەن ەڭبەگىندە تۇركىلەردىڭ ءتۇپ-ءتور­كىنى، شىققان تەگى – كەزىندە گرەكتەر «سكيف»، پارسىلار «ساق»، قى­تايلار «ءساي-ءجىن» اتاندىرىپ، وسى اتتارمەن تاريحقا ەنگەن حا­لىق­تاردىڭ ءتۇپ-توركىنىمەن تا­مىر­لاس، ورتاقتاس دەگەن تۇجى­رىم جاسايدى (استانا: فوليانت، 2012، - 188-ب.). سوعان وراي ادامزات بالاسىنىڭ ءناسىلىن كەسكىن-كەي­پىنە قاراي بولگەندە ەجەلگى تۇركىلەردى مونگولويد تيپىندەگى تايپالارعا جاتقىزۋ دا قاتە تۇ­جىرىم دەپ ەسكەرتەدى.

«ەجەلگى تۇركىلەر ەۋرو­پويد­تىق ناسىلگە جاتادى. ... ال قازىرگى عى­لىمدا قازاق حالقى­نىڭ كەسكىن-كەيپىن جاتقىزىپ جۇرگەن «تۇ­ران»، بولماسا «وڭتۇستىك ءسىبىر» دەپ اتا­لا­تىن انتروپولوگيالىق تيپ كەيىنگى مىڭ­جىلدىقتاردىڭ جە­مىسى» دەپ ويىن انىق ايتادى. (سوندا، 189-ب.).

بۇل پىكىردىڭ دۇرىستىعىن قازىر وزگە عا­لىمدار دا دالەل­دەپ جاتىر. مىسالى، وسى وراي­دا «ايقىن» گازەتىندە «بابالارى­مىزدىڭ بەت الپەتىن بىلەمىز بە؟» دەگەن تانىمدىق ماقالا جا­ريا­لاندى (ق. تورەجان، 2014، 1 ءساۋىر). وندا: «جاقىندا رەسەي­لىك انتروپولوگ عالىمدار باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى قوس­قۇدىق قورىمىندا ءبىزدىڭ ءداۋىرى­مىزگە دەيىنگى ءتورتىنشى مىڭجىل­­دىقتا جەرلەنگەن ادامنىڭ باس­ سۇيەگى ارقىلى ونىڭ بەت ءال­پە­تىن قالپىنا كەلتىردى. بۇل جۇ­­مىستارمەن اينالىسقان عا­لىم­دار «قازىرگى قازاق جەرىن مەكەندە­گەن ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ بەت پىشىندەرى ەۋرو­پالىقتارعا كە­لەدى» دەگەن تۇجىرىم جاساپ وتىر» دەلىنگەن. ءبىزدىڭ زەرتتەۋ­شىمىز ونداي شەشىمگە بۇدان الدە­قايدا بۇرىن كەلگەنىنە – جو­عا­رىداعى سىلتەمە بۇلتارتپاس دالەل.

بۇرىن جارىق كورگەن ءارتۇرلى ەڭبەكتەردە ارقيلى باياندالاتىن تاريحىمىز جايلى ۇزىك-ۇزىك بولجامداردىڭ باسىن قوسا الماي، وعان دەگەن قىزىعۋشىلىعىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلاتىن. ءارى قاراي زەردەلەپ وقۋعا بەت­تەي الماي، توسىرقاعان اتتاي بولدىرىپ ورتا جولدا قالاتىن ەدىك دەپ كەيىگەن اۆتور: «... قازاق حاندىعى ءبو­لىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا وتاۋ تىككەنشە،  بۇل ولكەنى تۇراقتى مەكەندەگەن ەش­قانداي تۇرعىلىقتى جۇرت بولماعانداي، كىلەڭ تاعدىر تولقىنىندا ءبىر-ءبىرىن ىعىستىرا ساپىرىلىسقان ءتۇرلى حالىقتار ساتىنە قاراي ءسال تۇراقتاپ، ەرۋلەپ ءوتىپ كەتە بەرگەن-اۋ دەپ ويلاۋعا ءماجبۇرسىڭ»، دەيدى.

الايدا، وسى جەردەن تابىلعان ارحەو­­لوگيالىق قازبا مۇرالار دا، حالىقتىڭ اۋىزشا تاريحى – شەجىرە-اڭىزدار دا، سونداي-اق سوناۋ ەسكى زامانداردان ۇزىلمەي جالعاسىن تاۋىپ، ساباقتاسىپ كەلە جاتقان ولاردىڭ سالت-ءداس­تۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى دا بۇل دالادا، كىمنىڭ قالاي ايت­قانىنا قاراماستان، تۇركى حالقى ۇرپاقتارىنىڭ سوناۋ ەسكى زامانداردان بەرى عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەيدى («ەجەلگى تۇرىكتەر»، 22-ب.).

بۇدان ءارى: «ءVى عاسىردا شا­ڭىراق كوتەرگەن اتاقتى تۇرىك قا­عاناتىنىڭ تاريحىنا بارىنشا بايىپپەن زەردەلەي ۇڭىلگەن ءجون. ءوز زامانىنىڭ زاڭعار وي­لى بيلەۋشىسى بولعان بۋمىن (مومىن) قاعاننىڭ توڭىرەگىندە تەڭ­دەسى جوق قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋعا باعىت العاندا ونى باسقا ەمەس، نەگە «تۇرىك» دەپ اتاۋ­دى قالاعانىن پايىمداۋعا ءمۇم­كىندىك تۋادى. ويتكەنى بۋمىن قاعان وزدەرىنەن بۇ­رىن ءبىر كەزدە توڭىرەگىنە تۇگەل بيلىك ءجۇر­گىز­گەن ايگىلى تۇرىك دەگەن اتاقتى مەملەكەت بول­عانىن جاقسى بىلە­دى. ...بۋمىن ءوزىن سول ەجەلگى تۇرىك­تەر­دىڭ ۇرپاعىمىن دەپ ساناۋى دا بەك مۇمكىن عوي. ...وسىعان وراي جىۋجاندار بوداندىعىندا جۇدەپ-جاداپ جۇرگەن ءتۇ­ركىتەكتەس تايپالاردىڭ (حالىقتاردىڭ) با­سىن ءبىر شاڭىراق استىنا ءبى­رىكتىرىپ، ازاتتىق اپە­رۋدى كوزدە­گەندە بۋمىن جۇرتتىڭ سول ءبىر داڭقت­ى ەلدىكتى، قاھارماندىق ەر­لىكتى اڭسا­عان ارمان-اڭسارىن ەسكەرىپ، سوعان ساي وسى ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ اتاق-داڭقىن قايتا جاڭ­عىرتىپ، ءبىز دە وسىنداي ەل بولامىز دەپ، ونى حالىق رۋحىن كوتەرىپ، ازاتتىققا قۇل­شىنۋعا پاي­دا­لانعان»، دەپ تۇجىرىم جاسايدى.

سول سياقتى قىتاي جازبا­لارىنداعى اڭىز­دار دەرەگىنە سۇيە­نىپ، اشىنانى «تۇرىك­تەر­­دىڭ ءتۇپ اتاسى» دەپ جۇرگەن تۇ­­جى­رىمنىڭ قا­تە ەكەنىن، «اشى­نانىڭ» بار-جوعى ەجەلگى تۇركى­لەر­دىڭ «بۇرىنعى»، «اۋەلگى»، «ال­عاشقى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن قارا­پايىم «اشنۇ» («اشىنۇ») دەگەن ءسوز ەكەنىن، سوعان وراي رەس­­مي تاريحتا قالىپتاسقان «اشي­نا تۇرىك» ءتىر­كەسىنىڭ ما­عى­ناسىنىڭ دا «بۇرىنعى ءتۇ­رىك» نەمەسە «اۋەلگى تۇرىك»، باس­قاشا ايتقاندا، «ءبىرىنشى شى­عىس تۇرىك قاعاناتى» دەگەن ۇعىم­­دى بىلدىرەدى دەگەن توسىن تۇ­جىرىم جاسايدى. وسىلاي تۇركى اتاۋىنىڭ ءVى عاسىردان دا بۇرىن بار، ەجەلگى اتاۋ ەكەنىنە كوپتەگەن دالەل كەلتىرەدى.

عالىمنىڭ وزىندىك پىكىرلەرى مەن باتىل بول­جامدارىنا قو­سا، ونىڭ قازىرگى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە قاراتا ايت­قان ورىندى ۋاجدەرى مەن وتكىر سىندارى – نەگىزىنەن تاريحتى ەندىگى جەردە جاڭا كوزقاراس تۇرعى­سىنان قاراستىرۋ كەرەك دەگەن ۇس­­تانىمىنان تۋىن­دايدى. وسى ءبىر وزەكتى ماسەلەنى جەرىنە جەت­كىزە جازىپ، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىنە قۇيىپ بە­رۋى – جازۋشىلىق قارىم-قابىلەتىنە بايلانىستى، ارينە. وقىرمان كوكەيىندە تيتتەي دە بولسا كۇمان قالماس ءۇشىن نەگىزگى وي­دى اتالعان ەڭبەكتەردىڭ ءار تۇس­تارىندا قاي­تالاپ پىسىقتاپ وتىرۋ ءادىسىن اۆتور ادەيى پاي­دا­لانعانعا ۇقسايدى.

تاريحتى تەرەڭ زەرتتەۋ بار دا، ونى كوپ­شىلىك تۇشىنىپ وقي­تىنداي ەتىپ جازۋ بار. وسى ەكى­ قاسيەت ءبىر كىسىنىڭ بويىنا­ توعىسسا، نۇر ۇستىنە نۇر ەكە­نىنە تاعى ءبىر مىسال: يساي كالاش­ني­كوۆتىڭ «جەستوكي ۆەك» شىعارماسىنىڭ قولدان ءتۇس­پەيتىندىگى، وقىر­ماندى باۋراپ الا­تىن قۇدىرەتى وسىندا. سول سياقتى قويشەكەڭنىڭ دە قالام تەربەسى ەش­كىمنەن كەم ەمەس. تا­ريحي وقيعانى كوز الدىڭا ەلەس­تەتىپ، سول كەزەڭنىڭ كورىنىسىن ءدال بەرە الا­دى: «بيىك الاڭ – شىتقا ور­نالاسقان حان ور­داسى» دەپ باس­تالاتىن سويلەمدەگى «شىت» ءسوزىن زەرتتەۋشى تۇگىل جازۋشىلاردىڭ ءوزى سيرەك قولدانادى نەمەسە «كەڭ جوزىنىڭ ءۇستى ۇلت­تىق تا­ماق­قا تولى» دەگەندەگى «جوزى» ءسو­زى­­نىڭ ءوزى وقىرماندى كادىمگىدەي وي­لانتادى.

ەبە-ابىز (حالىققا قاراپ): – ۋا، حالايىق! حانزادامىز حان بول­دى، ەل تىلەگىنە ساي جان بولدى. ەندى اتا-بابا داستۇرىمەن ۇلى حانعا لايىق جاڭا ەسىم بەرۋىمىز كەرەك. مەن ءتاڭىرى بەر­گەن ايان بو­يىنشا ونىڭ جاڭا ەسىمىن «شىڭ­عىس» دەپ اتادىم. بۇل «ءتاڭىردىڭ كۇشى»، «ءتاڭىر­دىڭ جەردەگى ءامىر­شىسى» دەگەن ماعىنانى ءبىل­دى­رەدى. مۇدە حانزادانىڭ ەندىگى اتى – شىڭ­­عىس. شىڭعىسحان».

ءارى قاراي اۆتور تۇركىتەكتەس حالىقتار اراسىندا «شىڭعىس» دەگەن قاھارلى لاۋازىمعا ەڭ ال­عاش مۇدە حانزادا يە بولعانىن، بۇ­دان كەيىن بۇل لاۋازىمدى بەس عاسىر وتكەندە وسى حالىقتىڭ ەكىن­شى ءبىر پەرزەنتى اتيللا، ودان كەيىن تاعى دا بەس عاسىر وتكەندە تەمۋجين يەلەنگەن ەدى دەگەن دە­رەكتى العا تارتادى «مۇدە حان» دەگەن ەڭبەگىندە (استانا: سارى­ارقا، 2011، 173-ب.).

شىڭعىسحان دەمەكشى، قوي­شە­كەڭ ءوزىنىڭ «مۇڭعۇل مەن موڭ­­عول جانە ءۇش شىڭعىس» دەپ­­ اتا­لاتىن كىتابىندا تا­لاي­ پىكىر- تالاستى تۋدىرعان قازىر­گى موڭ­­عولدار مەن اتاقتى شىڭ­عىس­حاننىڭ اراجىگىن اشىپ تاس­تايدى. قا­زىرگى موڭعولداردىڭ شىڭ­عىس­حان زا­مانىنىڭ موڭعول­دا­رىنا ۇقسامايتىنىن ءبىر­نە­شە عالىمداردىڭ جاساعان تۇجى­رىمدارى نەگى­زىندە تاپتىشتەپ ءتۇ­سىندىرەدى. ونىڭ ايتۋى بويىنشا «شىڭعىسحان اتالارى ەرگەنە-كوڭ­­نەن شىققاننان كەيىن دە ولاردىڭ ەلى بىرنەشە عاسىر بويى قازىرگى «موڭعول» دەگەن اتاۋمەن اتالماعان كورىنەدى. ولار باسقا اتاۋ­مەن باسقا حالىقتاردىڭ قۇ­را­مىندا جۇرگەن. ولار تەك ءحىى عاسىردا بورتە-چينونىڭ جيىرماسىنشى ۇرپاعى بايشىنقور كوكجالدىڭ بالاسى تۋمبيناي شەشەننىڭ جەتى ۇلىنىڭ ءبىرى – كابۋل قاعاننىڭ تۇسىندا عانا «حاماگ موڭعول ۇلىسى» («جالپى موڭعول ۇلىسى») اتالعان ەكەن.

ەندەشە «...ەجەلگى مىڭعۇل­داردىڭ تاريحى ح.ە. دەيىنگى ءVىى عا­سىردىڭ اياعىنان باس­تالىپ، ح.ە. كەيىنگى ءبىرىنشى عاسىردىڭ سو­ڭى­مەن اياقتالادى. ەجەلگى مۇڭ­عىلدار ەت­نو­قۇرامى جونىنەن ءتۇ­گەل­دەي تۇركى تەكتى، ءتۇ­ركىتىلدەس حالىقتارعا جاتادى. ال كەيىنگى موڭ­عولداردىڭ تاريحى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان كەيىنگى ءVىىى عاسىردان باستالىپ، ءحىىى عاسىر­دىڭ باسىندا شاڭىراق كوتەرگەن موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىنا جالعاسادى» (131-ب.) دەپ داۋلى ماسەلەگە وزىندىك نۇكتە قويادى.

حالقىمىزدىڭ تاريحى جايلى جازبا دەرەكتەر – ولاردى بىتىسپەس جاۋى، قاس دۇش­پانى ساناعان وتىرىقشى حالىقتاردىڭ وكىل­دەرى قالدىرعان جازبالار ەكەنى انىق بولا باستادى. مۇنداي دەرەكتەرمەن جازىلعان تا­ريحتىڭ اۆتورى ايتقانداي «سىڭارجاق» بولارى، ارينە داۋسىز. مۇندا «كوشكىنشىلەر تەك توناۋشى، قي­­راتۋشى، كىسى ولتىرۋشىلەر بول­سا، وتىرىقشىلار پەندەگە قياناتى جوق «پەرىشتەلەر» سياقتى كورى­­نەدى» (9-ب.) دەپ كىتاپتىڭ باسىن­دا وقىرمانعا وي تاس­تاي­تىن عا­لىم سوڭىندا وسى تازا قيانات تۇ­­جى­رىمدى تەرىسكە شىعارىپ، «ادامزات تاريحىن تارازىلاعاندا مىندەتتى تۇردە تۇركى تا­ريحىمەن بايلانىس­تىرماي قاراۋ مۇلدە قاتە» دەگەن پىكىرىن، ياعني وزىندىك عىلىمي كونتسەپتسياسىن دالەلدەپ شىعادى.

زەرتتەۋشىنىڭ تاعى ءبىر ارتىق­شىلىعى – حا­لىق­تىق اڭىز-اڭگى­مەلەردەگى تاري­حي دەرەكتەردى، كو­نە شىعارمالاردىڭ شىنايى­لى­عىن عىلىمي اينالىمعا ءسات­تى قوسادى. ول «اۆتورى كور­سەتىل­مەگەن تاريحتى «اۋىزشا تاريح» دەيمىز. ونىڭ اۆتورى – حالىق. دەمەك، اۋىزشا تاريح – حالىق تاريحى. وعان نەگە سە­نىمسىزدىكپەن قاراۋىمىز كەرەك؟ مىسالى، حا­لىق ءانىنىڭ ىشىندە جاساندىسى بار ما؟ ارينە جوق. سول سەكىلدى حالىق تاريحى دا مىنە، وسىنداي. ەندەشە، وعان دەگەن كوزقاراس نەگە كەرىسىنشە بولۋ كەرەك؟» (38-ب.) دەيدى. وتە ورىندى سالىستىرۋعا بىردەڭە الىپ-قوسۋ ارتىق.

ولاي بولسا كەشەگى قاراپايىم قازاقتىڭ ءۇمىت ەتكەن قارا بالاسى تالماي تالاپتانىپ، تاباندى ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا بۇگىن بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ سۇيىنەتىن ۇلىنا، سۇيىكتى قوي­شىعاراسىنا اينالسا، وعان نەگە ءبىز قوسىلماۋىمىز كەرەك.

نامازالى وماش ۇلى،

 جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور