ەلوردا تورىندەگى فورۋمدا ەكونوميكالىق ورلەۋگە ىقپال ەتەتىن نەگىزگى فاكتورلار تالقىلاندى

ەكى كۇنگە سوزىلاتىن فورۋمنىڭ پلە­نار­لىق وتىرىسى ەكسپو-2017 كورمە كەشە­نىنىڭ بازاسىنداعى كونگرەسس-ورتا­لىقتا وتۋدە. القالى جيىنعا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى، الەم­گە ايگىلى ساراپشىلار، ساياساتتانۋشى­لار، دۇنيە ءجۇزىنىڭ بيزنەس ەليتاسى قاتىسۋدا. پلەنارلىق وتىرىستا مارتەبەلى مەيماندار ءارى سپيكەرلەردىڭ ساناتىندا بولعان حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ باس­قارۋشى ديرەكتورى كريستين لاگارد، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەم­لەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ۆيتسە-پرەمەرى حان چجەن، ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرە­زي­دەنتى ارمەن ساركيسيان، Nokia Corpo­ration ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ريستو سيلاسماا، نوبەل سىيلىعىنىڭ ەكونوميكا بويىنشا لاۋرەاتى، دۇنيە­جۇ­زىلىك بانكتىڭ باس ەكونوميسى پول رو­مەر جانە باسقالار ءسوز سويلەپ، فورۋم تاقى­رىبىنا قاتىستى ويلارىن ورتاعا سال­دى. پلەنارلىق وتىرىسقا Euronews جۋر­ناليسى شتەفان گروبە مودەراتور بولسا، CNN ءتىلشىسى دجون دەفتەريلس فو­رۋم اياسىنداعى بىرقاتار سەسسيانى جۇرگىزدى.

تسيفرلانۋ ءداستۇرلى ەكونوميكانى وزگەرتەدى

استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان Euronews ءجۋرناليسى شتەفان گروبە الدىمەن ءسوزدى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆقا ۇسىندى. ەلباسى ءوز سوزىندە استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا ايتىلعان ۇسىنىستار مەن قورىتىندىلار قازاقستانعا جاھاندىق سىن-تەگەۋرىندەرگە دەر كەزىندە ءۇن قاتۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىن اتاپ ءوتتى.

 – ءبىزدىڭ تۇراقتى تۇردە كەزدەسۋىمىز ۇزاق جىلدارعا جالعاسقان جاقسى داستۇرگە اينالدى. مەن وسى الاڭدا قالىپتاسقان دوستىق احۋالدى وتە جوعارى باعالايمىن. 2008 جىلى وسىنداي فورۋم ۇيىمداستىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ، ول تۇراقتى وتە باستادى. بۇگىن، مىنە، ءحىى فورۋمدى وتكىزىپ جاتىرمىز، – دەگەن ن.نازارباەۆ القالى جيىندا جاھاندىق جانە وڭىرلىك سيپاتتاعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر تالقىلاناتىنى تۋرالى ايتتى.

– بۇل فورۋمدا كوتەرىلگەن تاقى­رىپ­تاردىڭ بارلىعى تاياۋ جىلدارداعى دامۋعا ىقپالىن تيگىزەتىن ستراتەگيالىق ماسەلەلەر. وسى جىلداردىڭ ىشىندە G-Global جوبالارى، عالامدىق ەكولوگيا ءما­سەلەلەرى، كەدەيلىكپەن كۇرەس، ادام كا­پيتالىن دامىتۋ، جاڭا ەنەرگيا كوز­دەرىن قوسا العاندا كەڭ اۋقىمداعى ماسە­لەلەردى تالقىعا سالدىق. وتكەن جىلى جاھاندىق سىن-تەگەۋرىندەر ءسامميتىن وتكىزدىك. فورۋم الاڭىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ قولداۋىمەن داعدارىسقا قارسى ەكى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىردىق. بۇعان دەيىنگى وتكەن فورۋمدار مەن جا­سالعان قورىتىندىلار قازاقستاننىڭ دا­مۋىنا وڭ ىقپالىن تيگىزدى. وسى جەر­دە تالقىلانعان ۇسىنىستار مەن قورى­تىن­دىلار كوپ جاعدايدا ەلىمىزدىڭ جاھاندىق سىن-تەگەۋرىندەرگە دەر ۋاقىتىندا ءۇن قاتىسۋىنا، قيىندىقتاردى ەڭسەرۋگە كو­مەكتەستى. ءبىزدىڭ وي-پىكىرلەرىمىز بەن ايتقان ۇسىنىستارىمىز وزگە دە وڭىرلەردە پايدالانىلدى دەپ ويلايمىن، – دەدى ن.نازارباەۆ.

ەلباسى ادام كاپيتالىن دامىتۋدىڭ قانشالىقتى جوعارى ماڭىزى بار ەكەنىنە دە توقتالىپ ءوتتى. بۇگىندە ادام كاپيتالىنا تالاپ ارتىپ، ءبىلىم بەرۋ پروتسەسى جاڭارىپ كەلە جاتقانىن، قاشاندا ۇتقىر قادام جاسايتىن، كرەاتيۆكە بەيىم ادام كاپيتالى كەز كەلگەن ەكونوميكا تابىسىنىڭ نەگىزگى قىرى ەكەنىن جەتكىزدى.

– ءدال وسى ۇتقىرلىق، كرەاتيۆتىلىك سياقتى قاسيەتتەر مەملەكەتتەر اراسىن­دا جان باسىنا شاققانداعى ءىجو دەڭ­گەيىنىڭ 10-30 پايىزعا دەيىنگى ايىر­ما­شى­لىقپەن قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. تەحنولوگيالاردىڭ قولجەتىمدى بولۋىنا بايلانىستى قازىرگى تاڭدا الەمدىك ەكونوميكاداعى جۇمىس ۋاقىتى­نىڭ تەڭ جارتىسى اۆتوماتتاندىرىلدى. وسىعان وراي 2030 جىلعا قاراي، الەم بويىنشا 370 ملن ادام قايتا وقى­تۋدان ءوتىپ، بىلىكتىلىكتەرىن وزگەرتىپ، مامان­دىقتارىن اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل كورسەتكىش جاھاندىق جۇمىس كۇشى­نىڭ 14 پايىزىن قۇرايدى. جاڭا تەحنو­لو­گيالاردىڭ بەلسەندى تۇردە قولدا­نىسقا ەنگىزىلىپ جاتقانى كەيبىر مامان­دىق­تاردى سۇرانىستان ايىرىپ، جاڭا مامان­دىق­تاردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتۋدە. ءتىپ­تى تابىس دەڭگەيى تومەن جانە ورتاشا ەل­دەردىڭ وزىندە كوپتەگەن ادامدار 30 جىل بۇرىن ءبىز ەستىپ-بىلمەگەن جاڭا مامان­دىق­تار بويىنشا جۇمىس ىستەپ ءجۇر، – دەدى ول.

تسيفرلانۋ قۇبىلىسى ءداستۇرلى ەكو­نو­ميكانىڭ تۇرپاتىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا ەل­باسى ن.نازارباەۆ وسىنداي پايىمىن ورتاعا سالدى. 

– ءداستۇرلى ساۋدا سالاسىنا جاڭا تەح­نولوگيالاردىڭ  ەنۋى ونىڭ تيىمدىلىگىن ايتارلىقتاي كوتەردى. تسيفرلى تۇرلەنۋ ءبىز ۇيرەنگەن داعدىلى ەكونوميكانىڭ تۇرپاتىن وزگەرتەدى. بۇگىندە جاھاندىق ەكونوميكالىق لاندشافتىنى جو­عارى تەحنولوگيالىق كومپانيالار ايقىن­دايدى. ماسەلەن، نارىقتىق قۇنى بويىنشا توپ-5 كومپانيانى Apple، Google، Mic­rosoft، Amazon، Vincent سىندى تەحنو­لوگيالىق الىپ كومپانيالار قۇراپ وتىر. ولار ۋاقىت وتكەن سايىن ءداستۇرلى ونەركاسىپتىك جانە ينۆەستيتسيالىق ءىرى كوم­پانيالاردى ىعىستىرا تۇسۋدە، – دەدى ەلباسى.

ن.نازارباەۆ ۇزدىك بەستىككە كىرەتىن كومپانيالاردىڭ جالپى قۇنى شامامەن 3،5 ترلن دوللاردى  قۇرايتىنىن، بۇل كەيبىر دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ىشكى جالپى ونىمىمەن تەڭ ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. 

قازىرگى ۋاقىتتا قالالار ماڭىزدى ءرول اتقارادى جانە ەكونوميكالىق دامۋدا ولاردىڭ ىقپالى ارتا بەرەدى. وسىلاي دەگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ باسەكەلەستىك قالالاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ جاتقانىن ايتتى. 

– ادامدار قايدا ساپالى ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن زەرتتەپ، سايكەسىنشە شەشىم قابىلداپ جاتىر. ولار باقۋاتتى ءومىر سۇرۋگە بولاتىن دامۋ نۇكتەلەرىنە شوعىر­لانادى، ءسويتىپ مۇنداي جەرلەر مەگاپوليسكە اينالادى. بۇگىندە جەر شارى تۇر­عىندارىنىڭ 55 پايىزى، ياعني 4 ملرد ادام قالادا تۇرادى. 2025 جىلعا قاراي قالا حالقى ەكى ەسەگە ارتۋى مۇمكىن. سوندا ءاربىر 10 ادامنىڭ جەتەۋى قالالىق بولماق. قازىر جانە بولاشاقتا ينۆەستيتسيالار مەملەكەتكە ەمەس، قالالارعا سالىنادى. باسەكەلەستىك تە قالالار اراسىندا ءجۇرىپ جاتىر. الەمدىك ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 80 پايىزى قالالاردا تۇزىلەدى. ونىمدىلىكتى ارت­تىرىپ، يننوۆاتسيالاردى كوبىرەك ەنگىز­گەن ۋربانيزاتسيا تۇراقتى وسىمگە دە ىقپال ەتە الادى، – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

– قازاقستانداعى ۋربانيزاتسيا بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ 40 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرادى. الايدا، ونداعى حالىقتىڭ 20 پايىزى قالادا، قالعان 20 پايىزى اۋىلدا جۇمىس ىستەيدى. بىزدە ءىرى قالالاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ استاناسى 20 جىلدا 180 مىڭ ادام تۇراتىن پروۆينتسيالدى قالادان ميلليوندىق مەگاپوليسكە اينالدى. الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارى 2 ملن-نان اسادى. وتكەن جىلى ميلليوندىق قالالار ساپىنا شىمكەنت قالاسى قوسىلدى. تاعى ەكى قالانى وسى قاتارعا قوسۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز، – دەدى ول. 

ۇلكەن ەۋرازيا تۇعىرناماسىن ۇسىندى

ن.نازارباەۆ اتاپ وتكەندەي، شەت مەم­لەكەتتەردىڭ پراگماتيكالىق ءوپتيميزمى – قازاقستاننىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەسىنە دەگەن  سەنىمدىلىكتىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «G-global ديالوگى – ۇلكەن ەۋرازيا» پلاتفورماسىن قۇرۋدى ۇسىندى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ءتۇر­لى ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسسوزدەر پرو­تسەسىن وتكىزۋ ءۇشىن ءتيىمدى الاڭ بولا ءبىلدى. 

– جاس بولعانىنا قاراماستان، ەلى­مىز­دىڭ استاناسى ەقىۇ ءسامميتىن وتكىزدى، مۇن­دا يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيى­مى­نىڭ ءسامميتى، الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن كوش­­باسشىلارىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. استانا ەكونوميكالىق فورۋمى مەن مەنىڭ G-global باستامام دا وسىنداي ديالوگتاردىڭ الاڭىنا اينالىپ، استانامىز ءتۇرلى ەلدەر مەن كوشباسشىلارىنىڭ كەز­دەسۋ ورنى بولا الدى. مۇندا بيزنەس پەن ۇلتتىق ورگانداردىڭ، ەۋرووداق، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، اسەان سىندى ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەردىڭ وكىلدەرى ازىرگە كوشباسشىلار مەن ساياساتكەرلەر ايتا الماي وتىرعان ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن تالقىلاي الادى. تاراپتار اراسىنداعى ارازدىق ءتيىمدى ەكونوميكالىق ءوزارا بايلانىسقا كەدەرگى كەلتىرەدى، – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. 

استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا ن.نازارباەۆ الەمدىك دەرجا­ۆا­­لار­دىڭ كوشباسشىلارىن سانكتسيالار رە­جى­مىنەن تىكەلەي ديالوگقا كوشۋگە شا­قىردى. 

– بۇكىل الەمنىڭ كەلەشەگىن انىق­تاي­تىن نەگىزگى جاھاندىق دەرجاۆالار كوش­باسشىلارىنىڭ ءتيىمسىز سانكتسيالار رەجىمىنەن تىكەلەي ديالوگقا كوشكەنى وتە ماڭىزدى. ايتالىق، اقش، رەسەي، قىتاي، ەۋرووداق وكىلدەرى اراسىندا قالىپتاسقان گەوساياسي داعدارىستان شىعۋدىڭ جولىن تالقىلايتىن ۋاقىت كەلدى. «مەن مۇنداي اڭگىمەنى اتالعان مەملەكەتتەردىڭ كوشباسشىلارىمەن جۇرگىزدىم. جالپى، ماسەلەنى بارلىعى ءتۇسىنىپ وتىر. ءبىز وعان لايىقتى الاڭدى ءوز استانامىزدا ۇسىنا الاتىنىمىزدى تاعى دا اتاپ وتكىم كەلەدى، – دەدى ن.نازارباەۆ. 

نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇراقتى جاھاندىق ارحيتەكتۋرانىڭ ىرگەتاسى بولا الاتىن ءۇش نەگىزگى ديالوگتى اتاپ كورسەتتى. 

– ءبىرىنشى ديالوگ اقش، قىتاي جانە ەۋروپالىق وداق اراسىندا بولۋعا ءتيىس. ول ءىرى ەكونوميكالار مەن اۋماقتار، ولار ادامزاتتىڭ تاعدىرىنا ىقپال ەتە الادى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ۇلتتار ليگاسى قۇرىلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى  قۇرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بارلىق كەدەرگىلەر كەلىسسوز ارقىلى شەشىلىپ كەلدى. ەكىنشى ديالوگ – ەۋرازيا دەڭگەيىندە اوسشك، ەقىۇ سىندى الەۋەتتەردىڭ بىرىگۋى بولماق. ءۇشىنشىسى – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن ەو، شىۇ، اسەان اراسىنداعى ينۆەستيتسيالىق ديالوگ. مۇنداي ۇلكەن ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا بارلىعىنا قىزىقتى بولاتىنى ءسوزسىز، – دەدى ن.نازارباەۆ. 

ءسوز سوڭىندا ەلباسى قازاقستان ءۇشىن تاڭدالعان باعىتتىڭ دۇرىس بولعانىن ايتتى. 

– كوشباسشى مەن حالىق ءبىرتۇتاس بولسا – مەملەكەت تابىسقا جەتەدى. ازىرلەنگەن باعدارلامالار مەن يدەيالار حالىقتىڭ تولىق قولداۋىمەن ىسكە اسىرىلادى. بىزدە وسىلاي بولدى، ياعني جۇرگىزىلگەن ساياسات دۇرىس بولدى دەپ سانايمىن. تۇراقتىلىق پەن ءوزارا تۇسىنىستىك ارقىلى ءبىز تابىسقا جەتتىك دەپ ەسەپتەيمىن. وعان ساراپشىلار مەن كورشىلەس ەلدەر وزدەرىنىڭ ءتيىستى باعاسىن بەرىپ جاتىر، – دەدى ول.

ن.نازارباەۆ ەندىگى كەزەكتە ەلىمىزدى العا جەتەلەۋ ءۇشىن جاڭا قادام كەرەك دەپ ساناعانىن ايتتى. 

– جاڭا كوماندا، جاڭا ادامدار وزدەرىنىڭ يننوۆاتسيالارى مەن ويلارىن ىسكە اسىرادى. ءبىزدىڭ ەلدە ستراتەگيالىق باعدارلامالار ازىرلەنگەن. قازاقستان رەسۋرسقا، مۇناي مەن گازعا، كوپتەگەن پايدالى قازبالارعا باي. سوندىقتان ەلىمىز كەڭەس وداعى كەزىندە شيكىزات ءوندىرۋشى رەتىندە پايدالانىلىپ كەلدى، قايتا وڭدەۋ باعىتى دامىمادى. مەنىڭ باستاماممەن ۇلتتىق قور قۇرىلىپ، ونىڭ ەسەبىنەن ءبىز ەكونوميكانى ارتاراپتاندىردىق، – دەدى ەلباسى.

ول قازاقستانداعى «تۇڭعىش پرە­زي­دەنت» پەن مەملەكەت باسشىسى ءتۇسى­نىك­تەرىنە بايلانىستى دا پىكىر ءبىلدىردى.

– سپيكەرلەر ءۇشىن ىڭعايسىزداۋ بولىپ تۇر، ءبىرىنشى «تۇڭعىش پرەزيدەنت»، سودان كەيىن «پرەزيدەنت» دەپ تانىستىرۋىنا تۋرا كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا ەكىجاقتىلىق بولمايدى. بىزدە پرەزيدەنت بار جانە ول باستى ادام. ال ءبىز بارشامىز ونى سايلاعاننان كەيىن، قولداپ جۇمىس ىستەيتىن بولامىز، – دەدى ن. نازارباەۆ.

نۇر-سۇلتان ەۋرازيانىڭ استاناسىنا اينالدى

استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنا كەلگەن مارتەبەلى مەيمانداردىڭ قاتارىندا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى كريستين لاگارد بولدى. پلەنارلىق جيىندا ءسوز العان ك.لاگارد حانىم قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭ جولدارىن تىلگە تيەك ەتىپ، وندا ايتىلعان يدەيانى ەكونوميكاداعى قازىرگى قادامدارمەن ساباقتاستىرا جەتكىزدى. 

XII استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنا كەلگەن ساياساتكەرلەردىڭ اراسىندا ارمەنيا پرەزيدەنتى ارمەن ساركيسيان دا بولدى.  پلەنارلىق ماجىلىستە ءسوز العان ارمەنيا پرەزيدەنتى قازاقستاننىڭ باس قالاسىنا ەۋرازيانىڭ استاناسى دەگەن باعا بەردى. 

سونىمەن قاتار ول پروگرەسسيۆتى دامۋعا قاتىستى ويىمەن ءبولىستى. 

قحر مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ۆيتسە-پرەمەرى حان چجەن جالپىعا بىردەي ەكونوميكالىق دامۋ ءۇشىن قىتاي تاجىريبەسى مەن رەسۋرسىن باسقا ەلدەرمەن بولىسۋگە دايىن ەكەنىن ايتتى. 

اگرارلىق سەكتوردىڭ ءالسىز جاقتارى دا بار

ءحىى استانا ەكونوميكالىق فورۋمى اياسىندا ەكى كۇن ىشىندە ەلۋدەن استام سەسسيا مەن ءىس-شارالار وتەدى دەپ جوسپارلانعان. فورۋم باعدارلاماسى بويىنشا العاشقى كۇنى وتكەن ماڭىزدى سەسسيالاردىڭ ءبىرى «اۋىل شارۋاشىلىعىن تسيفرلاندىرۋ: ناقتى ەگىنشىلىكتەن «اقىلدى فەرمالارعا» دەيىن» تاقىرىبىنا ارنالدى. ونى ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن بۇۇ ازىق-ت ۇلىكتىك جانە اۋىل شارۋاشىلىق ۇيىمى (فاو) ۇيىمداستىردى. 

سەسسياعا مودەراتورلىق جاساعان ەلىمىزدەگى «تالاپ» قولدانبالى زەرتتەۋ­لەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى راقىم وشاقباەۆ بۇل جيىندا فەرمەرلەر ءۇشىن قارجىلىق قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋ، ءبىلىم مەن اقپاراتتى تاراتۋ، تەحنولوگيا­لار ترانسفەرتىن جوعارىلاتۋ، اگرارلىق سەكتورداعى مەملەكەتتىك قولداۋ ينستيتۋتتارىن دامىتۋ، ورگانيكالىق اۋىل شارۋاشىلىعىن تسيفرلاندىرۋ سەكىلدى ماسەلەلەر تالقىلاناتىنىن ايتىپ ءوتتى. 

جيىنعا اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ساپارحان وماروۆ قاتىسىپ، ءسوز سويلەدى. ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تاڭدا الەم ەلدەرى اقپارات، يدەيا­لار جانە يننوۆاتسيالاردى قامتيتىن مالىمەتتەر اعىنىن تۋىنداتىپ وتىرعان تسيفرلى جاھاندانۋ داۋىرىنە اياق باستى. ساراپشىلاردىڭ بولجامىنا سەنسەك، 2020 جىلعا دەيىن الەمدىك ەكونوميكانىڭ 25 پايىزى مەملەكەتكە، بيزنەسكە جانە قوعامعا ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تسيفرلى تەحنولوگيالارعا كوشەدى. دامىعان ەلدەر يندۋستريالاندىرۋدى اياقتاپ، ءوز ەكونوميكاسىن قايتا جانداندىراتىن بولادى. ولار قازىردىڭ وزىندە جاساندى ينتەللەكت، اۆتوماتتاندىرۋ جانە تسيفرلى پلاتفورمالار باسىمدىق تانىتاتىن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قارقىندى تۇردە دامىتۋدا. بۇگىندە عىلىمي-تەحنولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە جۇمسالاتىن جاھاندىق شىعىن 2 تريلليون اقش دوللارىن قۇرايدى، جىل سايىنعى ءوسىم – 4 پايىز.

وسى ۇردىسكە سايكەس قازاقستان تسيفر­لى تەحنولوگيانى ەنگىزۋ ءىسىن ۇلتتىق ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، ونى شيكىزاتتىق باعىتتان يندۋستريالىق-سەرۆيستىك مودەلگە قايتا باعدارلاۋدىڭ نەگىزگى جولى رەتىندە قاراستىرۋدا. وسىعان وراي ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن سالاسى اۋىل شارۋاشىلىعىن تسيفرلاندىرۋعا كوشىرۋ ءىسى توتەنشە سيپات الىپ وتىر. مينيستر بۇل بويىنشا سالادا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جۇمىستاردى، جەتىستىكتەرىمەن قاتار پروبلەمالارىن دا ورتاعا سالدى.

اتالعان تاقىرىپتاعى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ ونەركاسىپ پەن اۋىل­شا­رۋاشىلىق كەشەنى جونىندەگى كوللەگيا مۇشەسى الەكساندر سۋببوتين، SwissRe كومپانياسىنىڭ ەۋروپا جانە ورتا ازيا اۋماعىنداعى اگرارلىق قايتا ساقتاندىرۋ جونىندەگى باسشىسى مارسەل اندريسس، Syngenta كومپانياسىنىڭ KAZBEK كوممەرتسيالىق بولىمشەسىنىڭ (قازاقستان، بەلارۋس، كاۆكاز جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى بويىنشا) باسشىسى دجوردج دراگان جانە باسقالار قاتىستى.

سپيكەرلەردىڭ سوزىنە قاراعاندا، اۋىل شارۋاشىلىعى سەكىلدى ءداستۇرلى سالا­لارداعى، سونىڭ ىشىندە قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزەتىن جاپپاي ءوندىرۋ مەن قولدانۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعىنداعى بۋدانداستىرۋ جانە كلونداۋ جۇمىستارىنىڭ ماڭىزى بىرتە-بىرتە تومەندەپ بارادى. ولاردىڭ ورنىن ماشينالىق ۇيرەتۋ، نەيروجەلىلەر، تسيفرلى پلاتفورمالار، 3D باسپا، روبوتتەحنيكا، بيوسەنسورلار مەن Big Data ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن «اقىلدى» اگروتەحنولوگيالار الماستىرىپ كەلەدى. 

سۇرانىسقا يە ماماندىق – زامان تالابى

XII استانا ەكونوميكالىق فورۋمى اياسىندا «دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى ادام كاپيتالىن دامىتۋ» سەسسياسىندا ساراپشىلار دەنساۋلىق ساقتاۋدا سالالىق بىلىكتىلىك شەڭبەرىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى. وندا دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن نىعايتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبىرى ادام كاپيتالىن دامىتۋ ستراتەگياسى ەكەنى ايتىلعان. الەمدە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن مەديتسينالىق قىزمەتتەردىڭ ساپاسى دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمدارىنىڭ جانە ەل وڭىرلەرىنىڭ بىلىكتى مامانداردىڭ جەتكىلىكتى سانىمەن قامتاماسىز ەتىلۋىنە، ولاردىڭ بىلىمدەرىمەن، شەبەرلىكتەرىمەن، عىلىمي-تەحنولوگيالىق دامۋ دەڭگەيىمەن ايقىندالاتىنى ايتىلدى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، قازىر مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋىنىڭ شەشۋشى فاكتورى ادام كاپيتالىن قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋعا باعىتتالعان ينۆەستيتسيالارعا تاۋەلدى. الەمنىڭ 192 ەلىنىڭ ەكونوميكاسىن زەرتتەۋگە نەگىزدەلگەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ تەك 16 پايىزى عانا فيزيكالىق كاپيتالعا، 20 پايىزى – تابيعي، 64 پايىزى ادام كاپيتالىنا نەگىزدەلگەن. سەسسيا بارىسىندا قازاقستان HR-مەنەدجەرلەرى قاۋىمداستىعى ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى گۇلميرا رايسوۆا ادام كاپيتالىن باسقارۋ قانشالىقتى دۇرىس ءجۇرىپ جاتقانى تۋرالى ويىن ءبىلدىردى.

– الەمدە ادامداردى باسقارۋدا قان­داي تەندەنتسيالار بار، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا ادام باسقارۋ قانداي دەڭ­گەيدە ەكەنىن زەرتتەدىم. 2019 جىلى ادام باسقارۋ بويىنشا HR-مەنەدجەرلەردىڭ باسىن قوسقان 109 ەلدە جۇرگىزىلگەن تاجىريبەنىڭ ناتيجەسىمەن بولىسكىم كەلەدى. ءىشىنارا شتاتتىق رەجىمدە جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندە اۋتسورسينگپەن اينالىساتىن جانە فريلانسەر بولىپ ىستەيتىندەرى  63 پايىزدى قۇرادى. دەمەك، قىزمەتكەرلەر تازا سول ۇيىم ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەمەيدى. باسقا جاقتاردا دا قىزمەت ەتەدى. بۇل بۇگىنگى تەندەنتسيا دەپ ايتۋعا بولادى، – دەدى گ.رايسوۆا.

سونداي-اق ول اۆتوماتتاندىرۋدىڭ اسەرىنەن كاسىپتەردىڭ جوعالىپ كەتۋى مەن جاڭا قىزمەتتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ايتىپ بەردى.

− ماسەلەن، قازىر  كادرلىق جۇمىس ماماندارى جوعالۋدا. الەمدە ونداي جۇمىس جوعالىپ كەتكەن، روبوتتار باسقارىپ وتىر. ال قالعاندارى  كادرلاردى قالاي باقىتتى قىلۋعا بولادى دەگەن وزگە سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسادى. كوشباسشىلىق تۋرالى ايتا كەتسەك، ءبىزدىڭ ليدەرلەرگە سالماق ءتۇسىپ وتىر. بۇل جەردە ولار وزدەرى ءۇشىن عانا ەمەس، وزگەلەر ءۇشىن دە جاۋاپتى بولىپ وتىر. ول قاراماعىنداعى ادامدارىمەن جۇمىستى جاقسى ۇيىمداستىرۋ، كوماندالىق جۇمىستى العا ىلگەرىلەتۋدى ويلاستىرادى، – دەدى گ.رايسوۆا.

ال الەمدەگى ادامداردىڭ ماماندىققا بەيىمدەلۋ ۇدەرىسى قانشالىقتى قالىپ­تاسقانى جونىندە The Emerging Leaders Lab بىرلەسكەن نەگىزىن قالاۋشىسى جانە Director of Phase Minus 1 اتقارۋشى ديرەكتورى الاا مۋرابيت ايتتى.

− الەمدە كوپتەگەن ماماندار جوعارى بىلىمگە قول جەتكىزگىلەرى كەلەدى. وعان نەگىز دە جوق ەمەس. زامان تالابى ءبىلىمدى، بىلىكتى بولۋعا كەلىپ تىرەلەدى. ەگەر سوڭعى 25 جىلداعى جاعدايعا نازار اۋدارساق، الەم بويىنشا جوعارى ءبىلىم العان ادامدار سانى 3 ەسە وسكەن. سەبەبى داعدارىس كەزىندە جوعارى ءبىلىمى جوق ماماندار ءوز ورىندارىن ءبىلىمى بار جاندارعا بوساتىپ بەرۋگە مۇددەلى بولدى. بۇل جاعدايدان كەيىن ەڭبەككە قابىلەتتىلىك ۇلەسى ارتتى. قازىرگى قوعامدا بولاشاقتاعى سۇرانىسقا يە ماماندىقتى بىلۋگە، قانداي باعىتتا جۇمىس جۇرگىزۋگە بولاتىنىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. بۇل ادامداردىڭ ءوز بولاشاعى ءۇشىن قام جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى، − دەدى ول.

«جاسىل» ەكونوميكا – جاڭاشا دامۋدىڭ كىلتى

فورۋم اياسىندا ۇيىمداستىرىلعان «جاسىل ءوسىم بويىنشا يننوۆاتسيالىق ەكوجۇيە قۇرۋ: عىلىم، ءبىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيا» دەپ اتالاتىن سەسسيادا  دۇنيەجۇزىلىك جەر فەستيۆالىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىسى ماريا رەبەككا باللەسترا قازىرگى زاماندا ءبىلىمدى بولۋ مەن حا­لىقتىڭ ۋاقىتىندا قاجەتتى اقپاراتپەن قام­تاماسىز ەتىلۋىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

− ويتكەنى قورشاعان ورتا سالاسىنداعى ناقتى توتەنشە جاعدايلار كوزقاراستار مەن تاجىريبەنى تۇبەگەيلى وزگەرتۋدى تالاپ ەتەدى. ءىس جۇزىندە فەستيۆالدىڭ ماقساتى – نەعۇرلىم ەكولوگيالىق مادەني جانە ىسكەرلىك تاجىريبەلەرگە كوشۋ پروتسەسىن جەدەلدەتۋ، جۇرتشىلىققا جولداۋىن تاراتۋ، ادامدارعا توتەنشە ەكولوگيالىق جاعداي تۋعىزىپ جاتقان مۇمكىندىكتەر تۋرالى اقپاراتتاندىرۋ جانە ەڭ الدىمەن بولاشاق ۇرپاق اراسىندا ەكولوگيالىق مادەنيەتتى دامىتۋ. ءبىزدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ماقساتىمىز – قورشاعان ورتا، ونەر جانە عىلىم بويىنشا حالىقارالىق پىكىر-سايىستاردا باستى تاۋەلسىز باعدار بولۋ، − دەدى ول.

«ەكولوگيالىق ونەركاسىپ ساياساتى ورتالىعى» عزي» فمام قىزمەتكەرى، رف مەي عزۋ ەنەرگيا ۇنەمدەۋ زەرت­حا­­نا­سىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەۆگەني گاشو­نىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى زامانداعى قول­جەتىمدى تەحنولوگيالار − جاڭا جاعدايلاردا دامۋ­دىڭ جاڭا رەزەرۆتەرى.

− سوڭعى 4 جىلدا ءبىرىنشى سانات­تاعى كاسىپورىنداردىڭ ەنەرگيا-ەكولو­گيالىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇردىسى باي­قالدى. ەنەرگيانى كوپ قاجەت ەتەتىن جانە ەكو­لوگيالىق قارقىندى وندىرىستىك وبەك­تىلەردى پايدالانۋدىڭ تەحنولوگيالىق كورسەتكىشتەرى ارتقانىن كورەمىز. «جاسىل» ەكونوميكا – قالدىقسىز الەم، ەنەرگيا جانە رەسۋرس ۇنەمدەۋ، قالالاردىڭ تەڭدەستىرىلگەن ينفراقۇرىلىمى جانە كليماتتىڭ بەيىمدەلۋى، ەكولوگيالىق ينجينيرينگتىڭ جاڭا سالاسى عانا ەمەس، بۇل ءارتۇرلى سالالاردا ماماندار دايارلاۋ. ەنەرگەتيكتەردى، تەحنولوگتاردى، زاڭگەرلەردى، ەكولوگتاردى دايىنداۋ ماڭىزدى، – دەدى ە.گاشو.

سەسسيادا قازاقستاندا ەكولوگتاردى دايىنداۋ رەفورماسىن جەدەلدەتۋ قا­جەتتىگىن ايتقان قازاقستاننىڭ ەكولو­گيالىق ۇيىمدارى قاۋىمداستىعى ءتورال­قاسىنىڭ توراعاسى ءاليا نازارباەۆا بۇل سالانىڭ تالماۋىر تۇستارىن جىپكە ءتىزدى.

− بۇگىندە ءبىلىم سالاسى مەكتەپكە پە­داگوگيكالىق ءبىلىمى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءوزىن ۇلگى ەتۋ ارقىلى جىگەرلەندىرۋگە قابىلەتتى، بىلىكتىلىگى جوعارى كادرلاردى تارتۋدى قاجەت ەتەتىنىن تۇسىنەمىز. قازىرگى ۋاقىتتا قوعامدىق ماڭىزى بار باستامالاردى دامىتۋ قورى EACH جوباسىن ازىرلەپ جاتىر. بۇل گۋمانيتارلىق پاندەرگە باسىمدىق بەرىلگەن ءبىزدىڭ ۇلتتىق ءونىم دەگەندى بىلدىرەدى. ونىڭ باس­تى ماقساتى – مەكتەپتەرگە بىرەگەي كۋرستار مەن وقۋ باعدارلامالارىنىڭ اۆتورى بولاتىن تالانتتى، جاس كادرلاردىڭ جاڭا تولقىنىن تارتۋ، – دەدى ول.

ءا.نازارباەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇل جۇمىس باستالىپ تا كەتتى. ماسەلەن، قوعامدىق ماڭىزى بار باستامالاردى دامىتۋ قورى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن، مينيسترلىكتەرمەن، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدىكتەرمەن جانە ازاماتتىق سەكتورمەن بىرلەسىپ، بىرقاتار شارا ۇيىمداستىرعان. اتاپ ايتقاندا «بىرگە جارىعىراق» فەستيۆالى ەلىمىزدىڭ 12 وڭىرىنەن شامامەن 75 مىڭ ادامنىڭ باسىن قوستى. ال «ەكو-Challenge» جوباسى 82 مىڭ بالا مەن ولاردىڭ اتا-انالارىن بىرىكتىردى.

– بۇل ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ، جاس­تارى­مىزدىڭ، پەداگوگيكالىق قوعامداستىقتىڭ، اتا-انالاردىڭ «جاسىل ءوسىم» يدەولوگياسىن ىلگەرىلەتۋگە مۇددەلى ەكەنىنىڭ جارقىن دالەلى. جاستاردىڭ ەنەرگياسى مەن شىعارماشىلىعىنا تاڭعالامىن. ولار وتە بەلسەندى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ، ەنەرگيا ۇنەمدەۋ جانە قازاقستاننىڭ قايتا وڭدەۋ سالاسىن دامىتۋ سىندى سالالارداعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان كوزقاراسىن ۇسىنۋدان قورىقپايدى، – دەدى ءا.نازارباەۆا.

سونىمەن قاتار ول جوعارى وقۋ ورىندارىندا ينجەنەر ماماندىقتارىنا بەرىلەتىن گرانت سانىن ارتتىرىپ، ەكو­لوگيالىق جۇمىس ورىندارى مەن لايىقتى ەڭبەك جاعدايىن جاساۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋداردى. ماسەلەن، ونىڭ دەرەگىنە سايكەس، قازاقستاندا جىل سايىن جوعارى وقۋ ورنىن 130 مىڭنان استام ادام ءبىتىرىپ شىققانىمەن، ولاردىڭ تەك 546-سى عانا ەكولوگيامەن بايلانىستى ديپ­لوم الادى. ءا.نازارباەۆا كاسىبي كادرلار دايارلاۋ جۇيەسىندەگى ساپالى رەفورمالار پروتسەسىن جەدەلدەتۋ قاجەتتىگىن دە اتاپ ءوتتى. كاسىبي كادرلاردى دا­يىنداۋ جۇيەسىندەگى ساپالىق رەفورمالار پروتسەسىن جەدەلدەتىپ، ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پەن لايىقتى ەڭبەك شارتتارىن قۇرۋعا باسىمدىق بەرە وتىرىپ، ۇكىمەت، جۇمىس بەرۋشى، ەڭبەك بيرجاسى، سونىمەن قاتار فيلانتروپتاردىڭ كەلىسىلگەن ءىس-ارەكەتىن ءتۇزۋ قاجەت دەپ سانايدى ول. بۇل ەنەرگيا مەن شيكىزاتتى پايدالانۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، پارنيكتى گازدار شىعارىندىلارىن شەكتەۋگە،  قورشاعان ورتاعا قوقىستار مەن لاس زاتتاردىڭ شىعۋىن ازايتۋعا، ەكوجۇيەنى قورعاپ، قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشادى. 

سەنىمدى سەرىكتەستىك

استانا ەكونوميكالىق فورۋمى اياسىندا بەلگىلى بولعانداي، بۇكىلالەمدىك بانك قازاقستاندا دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، كولىك سالالارى بويىنشا بىرنەشە ورتاق جوبالاردى جۇزەگە اسىرادى. بەس جىلدىق ستراتەگيا اياسىندا حالىقارالىق ۇيىم ەلىمىزدە سالىق پەن قۇقىق قورعاۋ باعىتىندا دا ارىپتەستىكتى دامىتپاقشى. وسى رەتتە بيىل بۇكىلالەمدىك بانك ساراپشىلارى «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ ماماندارىن قارجى سالاسىنداعى سوت ساراپتاماسى نەگىزدەرىنە ءۇي­رەتەتىن بولادى. ماماندار مۇنى ماڭىز­دى قادامعا بالاپ وتىر.

بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ مەملەكەتتىك سالا­نى دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ مامانى ۆا­ليد ماليك:

− «استانا» حالىقارالىق قارجى ور­تالىعى اشىلعالى بارلىق مەحانيزم­دەر­دىڭ قۇرىلۋىنا ۇلەس قوستىق. كەلە­شەكتە دە ورتالىقتىڭ ينۆەستورلاردى تار­تۋ ءىسىن­دە ىلگەرىلەۋىنە كومەگىمىز تيە­دى. وسى فورۋمدا ءبىز بىرقاتار جوبانى تالدايتىن بولامىز. الداعى ۋاقىتتا سەرىك­تەس­تىگىمىز جەمىستى بولارىنا سەنىمدىمىن، – دەدى.

فورۋم اياسىندا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى كريستين لاگارد جاھاندا بولىپ جاتقان وقيعالار نەگىزىندەگى بولجامدارىمەن ءبولىسىپ، جىل سوڭىندا الەمدىك ەكونوميكالىق احۋال ءبىرشاما جاقسارعانىمەن تۇراقسىز بولاتىنىن ايتتى.

بيىل ون ەكىنشى مارتە ءوتىپ جاتقان فو­رۋمعا الەمنىڭ 30 ەلىنەن 710-نان استام ساراپشى، ساياساتكەر، بيزنەسمەن مەن عا­لىم قاتىسىپ جاتقانىن ايتا كەتەيىك. جال­پى سانى 5،5 مىڭعا جۋىق دەلەگات قاتى­سىپ جاتقان القالى جيىن بۇگىن دە جالعاسۋدا.  

ارنۇر اسقار،

سۇڭعات ءالىپباي،

ەركەجان ايتقازى،

       «Egemen Qazaqstan»