قايىس ءتىلىپ، قامشى ورەدى

ساباقتان تىس ۋاقىتتا وقۋ­شىلار قامشىنىڭ 18 ءتۇرىن ءورۋدى مەڭگەرىپتى. ول ءۇشىن ار­نايى شەبەرلىك ساباقتارى وتەدى. بىزگە نۇربول بەرىكبول، حا­­قاباي اڭسات، مۇراتبەك اق­­جول، قابدىعالىم الديار، وسەر­حان اقجول ەسىمدى جەتكىن­شەكتەر قامشىنىڭ قايىسىن دايىنداۋ ءتاسىلىن، ءورۋدى، ساپتاۋدى قالاي ۇيرەنگەندەرىن تاجىريبە جۇزىندە كورسەتتى.

جيەنحان قامانايدىڭ ايتۋىنشا، قازاق قامشىنىڭ ءورى­مىن ءتورت، التى، سەگىز، ون ەكى، ون ءتورت، ون التى تاسپادان ءورىپ جاسايدى. مىسالى، قام­شى­نىڭ اساۋ، قىزقۋار، كوكپار، دىراۋ، دودا قامشى، باقسى قامشى، بوزبالا، بايگە، دۇرە قامشى،سارىالا، جىلان باۋى­ر، بالا قامشى، اق قامشى، قان­جار قامشى، كيەلى قامشى دە­گەن سياقتى جيىرمادان اسا ءتۇ­رى بار ەكەن. ارقايسىسى ءار­تۇر­لى ورىلگەن، قولدانىلۋ ماق­سا­­تى، ەرەجەسى، جەكە ءتارتىبى بار.

– مىناۋ سابى جۋان، قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلى اساۋ قامشى. قىزقۋار قامشىنى قىز قۋ كەزىندە پايدالانادى. كوكپار قامشى – بۇلدىرگەسى ۇزىن، سابى جىڭىشكە، اۋىزعا تىستەي سالۋعا ىڭعايلى ساپتالعان. دۇرە قامشى قازىر كەرەك-اق، دەپ ازىلدەپ تە قويدى ول بىزگە جىميىپ.

شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى قام­شىنى قاي كەزدە قالاي ۇستاپ، قالاي قولداناتىنىن كورسەتىپ تە بەردى. بۇرىندارى داۋلى ورتادا تورەلىك ايتار كەزدە قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ۇستاپ، جوعارى كوتەرگەن.

– سالت-داستۇرىمىزدە قام­شىنى ۇستاۋ مەن قولدانۋدىڭ ەرەجەلەرى، ءتارتىبى بار جانە ونىڭ تاربيەلىك ءمانى جوعارى. قامشىنى وڭ قولعا ەكى بۇكتەپ ۇستاۋ كەرەك. ويتكەنى ونىڭ ءورىمىن سالبىراتىپ ۇستاۋ –ادەپسىزدىكتىڭ بەلگىسى دەلىنەدى. بۇرىنعى قازاق بىرەۋگە جول كورسەتكەندە باعىتتى قولمەن ەمەس، قامشىنىڭ ۇشىمەن نۇسقاعان. قامشىنى سىيعا بەرەردە، قولىنا ۇستاتپاي جەرگە تاستاۋدىڭ دا ءمانى ءۇيدىڭ قۇت-بەرەكەسى كەتپەسىن، ۇشىعى جەردە قالسىن، دەگەندى بىلدىرەدى، – دەيدى كەيىپكەرىمىز.

قازىر وقۋشىلار «بالا قامشى»، «اسكەر قامشى»، «نە­­كە قامشى»، «باقسى قام­شى»، «سۇندەت قامشى» سياقتى قامشىنىڭ تۇرلەرىن ءورىپ، ساپتاپ ۇيرەنۋدە.

قامشىنىڭ سابىن توبىل­عىدان، ىرعايدان، قامىستان جاساۋعا، ەلىكتىڭ، كيىكتىڭ سيرا­عى مەن مۇيىزىنەن، تاۋتەكەنىڭ ءمۇ­­يىزىنەن ساپتاۋعا دا بولادى ەكەن.

ال قۇرىلىمى ءورىم، ساپ، باس، ءدۇم، الاقان، بۇلدىرگە، ورام، كەجەگە، شەجەمەي، ايدار، موي­ناق، بۇركەنشىك، بۋناق، باۋىر، شاشاق، وزەك، ءتۇيىن، شى­عىرشىق، توپشى، تۇينەك دەگەن بولىكتەرگە بولىنەتىنى كورىنەدى.

– بۇرىنعىلار سيىر مەن جىلقىنىڭ تەرىسىنەن يلەگەن قايىستان ورگەن ەكەن. قايىستى ءيىن قاندىرىپ يلەپ، تاسپانى سىمداي جىڭىشكە ەتىپ تىلەسىز. تاسپا بىركەلكى تۇسپەسە، ءورىمى دۇرىس شىقپايدى، – دەيدى مۇن­داعى مۇعالىمدەر.

ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان جيەن­حان قاماناي ۇلى 1991 جىل­دارى اتامەكەنگە العاش­قى لەكپەن ورالعان قانداس­تارى­مىزدىڭ ءبىرى. بۇل كۇندەرى اقسۋ قالاسىنا قاراستى اۋىل­دىق اۋماقتاردا نەگىزىنەن موڭ­عوليادان ورالىپ، اتامە­كەنگە ورنىققان بالالى-شاعالى كوپ بالالى وتباسىلار تۇرادى. مەكتەپتەرگە بالا تولدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ۇمىتىلىپ بارا جاتقان بۇ­رىنعى سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق وي­ىندار،قامشى سەكىلدى قا­سيەت­تى زاتتارىمىز ورتامىز­عا قايتا ورالدى.

جيەنحان اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، حان سارايىنا جيىنعا كەلسە باتىرلار مەن بيلەر باكى، قامشى الىپ جۇرگەن ەكەن. ۋازىرلەر قامشىسىن الىپ قال­سا، بيلەر دە، باتىرلار دا جيىندا ءسوز سويلەي المايدى. قامشىنىڭ سابى سىنسا ءبىزدىڭ حالىق جاماندىققا بالاعان. اتا-بابامىز ونى قارۋ رەتىندە دە، ءساندى دە ءماندى قۇرال رەتىندە دە پايدالانعان. قامشىمەن بالالاردى، بالا كوتەرە الماي جۇرگەن ايەلدەردى ەمدەگەن ەكەن. الىس جولعا شىققان ادام زيراتتاردىڭ ىشىنە تۇنەپ قالسا ەر-توقىمىن باسىنا جاس­تاپ، قامشىنى قاسىنا قويا­تىنىن دا اڭگىمەلەپ بەردى.

جيەنحان مۇعالىمنىڭ اۋىل مەكتەبىندە اشىلعان ءۇيىر­مەسىنىڭ بولىمدەرى قازىر اقسۋ قالاسىنداعى №1، №4، №8 ليتسەي مەكتەپتەرىندە جۇمىس ىستەيدى.

– اسىق جيناۋ، قامشى ورۋگە ارنالعان قولونەرشىلەر ءۇيىر­مەسى 2004 جىلدان باس­تاپ جۇمىس جاساپ كەلدى. مەك­تەپ ديرەكتورى بيجامال اق­تاەۆا قولداۋ كورسەتۋدە. مە­نىڭ ۇققانىم، ۇلتىمىزدىڭ بو­يىنداعى سالت-داستۇرگە، قول­­­ونەرگە دەگەن جاقىندىق قا­نى­مىزدا بار نارسە بولعان سوڭ ۇرپاعى دا الىس كەتە الماي­دى ەكەن، – دەيدى جيەنحان اعا.

پاۆلودار وبلىسى