كەزىندە قاراعاندى لاگەرلەرىنىڭ ورتالىعى بولعان دولينكا كەنتىندە «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەستە ساقتاۋ» مۇراجايى جۇمىس ىستەي باستادى. ونىڭ باستاپقى قادامىن تانىستىرۋ ءۇشىن ديرەكتورى جازيرا كۇلباەۆانى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– الدىمەن بۇل مۇراجايدىڭ قانداي ماقساتتا قۇرىلعانىن ايتىپ وتسەڭىز.
– تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحىن ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قايتادان وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، كەشەگى قىزىل ساياسات كەزىندەگى اقتاڭداقتاردىڭ بەتىن اشىپ، مۇراجاي ەكسپوزيتسياسى ارقىلى شىندىقتى كورسەتۋ باستى ماقسات. جالپى العاندا قارلاگتىڭ پايدا بولۋى، بىرنەشە جىلعى جىلناماسى ءالى ءتۇبەگەيلى زەرتتەلە قويماعان، كوپ سىرى تولىق اشىلماعان تاقىرىپ. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مارقۇم دۇيسەتاي شايمۇقانوۆ اعامىز عانا ءبىرىنشى رەت وعان جول سالدى. قازىر جەرگىلىكتى عالىمدارمەن بىرلەسىپ لاگەر تاريحىنا ارنالعان ۇلكەن مونوگرافيا جازىلىپ جاتىر. ول تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى مەرەكەسى الدىندا وقىرماندار قولىنا تيمەك.
– تاريحتىڭ ءجونى ءبىر باسقا دا، ونى ەكسپوزيتسيادا كورسەتۋ، كەلۋشىلەرگە جەتكىزە ءبىلۋ ءبىر باسقا. وسىنىڭ شەشىمىن قالاي تاپتىڭىزدار؟
– ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەستە ساقتاۋ مۇراجايى ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن بۇدان ەكى جىل بۇرىن قارلاگ باسقارماسى اۋرۋحاناسىنىڭ عيماراتىندا اشىلعان ەدى. مۇنىڭ الدىندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا باس اكىمشىلىك عيماراتىندا جاڭعىرتۋ جۇمىستارى اياقتالعان سوڭ سوعان كوشىرىلدى. ەكى قاباتتى ەسكى عيمارات 1933-35 جىلدارى تۇتقىنداردىڭ كۇشىمەن سالىنعان بولاتىن. مۇراجايدىڭ اۋماعى 3326 شارشى مەتردى قۇرايدى، 13 ەكسپوزيتسيالىق زالدان تۇرادى. وندا قارلاگتىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قازىرگى تاريحىنا دەيىن تۇتاس قامتىلعان. مۇراجايدىڭ كۇردەلى ءجوندەۋدەن كەيىن قايتا اشىلۋى ەلىمىز مەرەكەسىنە تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. وسىعان وراي جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ وتكەندى ەلەستەتەرى، زەردەلەتەرى جەتكىلىكتى ورىنعا اينالۋى ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن تىڭعىلىقتى جۇرگىزۋگە زور كوڭىل ءبولىندى.
60-80 جىلدار ارالىعىندا قارلاگقا قاتىستى كوپ قۇجاتتاردى ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان، رەسەيدىڭ باسقا وڭىرلەرىنەن كەلگەن زەرتتەۋشىلەرى الىپ كەتۋى قيىندىق تۋدىرعانىن جاسىرا المايمىز. ءوز مۇمكىندىگىمىزگە ءسۇيەنىپ الماتى، استانا، قاراعاندى، جەزقازعان، بالقاش مۇراعاتتارىنداعى كەرەكتى قۇجاتتاردى تاۋىپ جيناقتاعان سوڭ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، ومبى مۇراجايلدارىندا ساقتالعان ءدايەكتەرمەن تولىقتىردىق. سونىڭ ءناتيجەسىندە، 10 مىڭنان استام جادىگەر جينالدى.
– ەكسپوزيتسيا جاساۋدا قانداي جاڭاشىلدىق يدەيالار، تىڭ شەشىمدەر قولدانىلدى؟ مۇراجاي جۇيەسىنىڭ جەتىلدىرىلۋى قالاي؟
– ەكسپوزيتسيانى دايىنداۋ كەزىندە قازىرگى زاماننىڭ وزىق ءۇلگىلەرى كەڭىنەن ەنگىزىلدى. وعان عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرى پايدالانىلدى، ءاربىر زال مۋلتيمەديالىق انيماتسيالىق قۇرىلىمدارمەن، ينستاللياتسيالىق كورنەكى قۇرالدارمەن جابدىقتالدى. مۇنداعى ءاربىر ءجادىگەر، قۇجات-قاعاز «ءسويلەپ» تۇر دەۋگە بولادى. ماسەلەن، قارلاگتىڭ قۇرىلۋى زالىن الايىق، ول 1928 جىلدان باستالادى. ال «ايەلدەر مەن بالالار» زالىندا ايەلدەردىڭ ايعايى، بالالاردىڭ جىلاۋى، ءبارى سول كۇيىندە ەستىلەدى. مۇراجايدىڭ ءار زالى وزىنە ءتان بەينە، فوتوسۋرەتتەرمەن اسپەتتەلگەن. كەلۋشىلەر سول كەز زوبالاڭىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، جان ءتۇرشىگەرلىك وقيعالاردى جان-تانىمەن سەزىنە الاتىنى ءسوزسىز.
جالپى، ەكسپوزيتسيانى كورمەمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ول ون، جيىرما جىلعا جاسالىنادى. كورمە ءبىر اپتاعا، ءبىر ايعا، ءارى كەتسە التى ايعا دەيىن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا ورايلاستىرىلۋى مۇمكىن. ەكسپوزيتسيانىڭ كوركەمدەۋ تۇجىرىمداماسىن الماتىنىڭ «الماتىكوركەم» جشس سۋرەتشىلەرى جاسادى. ونى دايىنداۋدى العاش بولىپ ەلىمىزگە تانىمال شەبەر، ديزاينەر مامان، مارقۇم ناعاشىبەك مىرزاحان ۇلى قولعا الىپ ەدى. قازىر بۇل ءىستى ۇلى مۇحامبەت جالعاستىرىپ وتىر. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى مۇراجاي وبلىس اكىمدىگىنىڭ، مادەنيەت باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن جۇمىس ىستەيدى. مۇراعاتتىق قۇجاتتاردى الۋعا «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى كوپ كومەك كورسەتتى.
– الاش ارىستارىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسى ءبىر بولەك. مۇراجاي ەكسپوزيتسياسىندا ولار تۋرالى قانداي ماعلۇماتتار بار؟
– وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنان باستالعان قۋعىن-سۇرگىن ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلكەن ناۋبەت بولدى. كوبى ۇلت بولاشاعى ءۇشىن جانىن قيدى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرى مەن ەسىمدەرى ۇمىتىلماق ەمەس. ۇلكەن زالداعى كوز اۋدارارلىق ەكسپوزيتسيا الاش ارىستارىنا ارنالعان.
– قارلاگ تاريحى جەتپىس جىل بيلىك قۇرعان كەڭەستىك بيلىكتىڭ زورلىقشىل ساياساتىنىڭ قاسىرەتتى كۋاسى. ونى تولىق العا تارتا الدىڭىزدار ما؟
– قارلاگتى 1931 جىلى قۇرىلۋىمەن جانە 1953 جىلى ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن جابىلۋىمەن عانا شەكتەپ قاراستىرۋعا بولمايدى. قازاق دالاسى نەگە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن پوليگونىنا اينالدى؟ باسقا حالىقتارعا قاراعاندا قازاقتار نەگە الابوتەن قىرعىنعا ۇشىرادى؟ وسىنىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە ۇمتىلىس جاسالدى. قارلاگ تاريحى گۋلاگ تاريحىنىڭ ءبىر تاراۋى ىسپەتتەس. 1918 جىلى 5 تامىزدا پەنزا ۋەزىنىڭ كۋچينسك گۋبەرنياسىندا كۋلاكتار كوتەرىلىسى بۇرق ەتكەندە ۆ.لەنين پەنزاعا جەدەلحات جولداپ كۋلاكتارعا، پوپتارعا، اق گۆاردياشىلارعا، باسقا دا ب ۇلىكشىلەرگە قارسى اياۋسىز تەررور ۇيىمداستىرىپ، تۇتقىنداردى ءبىر جەرگە جيناپ ۇستايتىن لاگەر اشۋ كەرەكتىگى جونىندە بۇيرىق بەرەدى. مەملەكەت ىشىندەگى جەكە يمپەرياعا اينالعان 53 لاگەردەن تۇراتىن كەڭەستىك گۋلاگ جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋى وسىلاي باستالعان بولاتىن.
20-30 جىلدار ارالىعىندا مۇنداي لاگەرلەر كولىمادا، ماگاداندا، ۆوركۋتادا، سىبىردە، ۋرالدا جانە قازاقستاندا اشىلدى.
كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، يندۋستريليزاتسيالاۋ، مال-م ۇلىكتى تاركىلەۋ، اشتىقتىڭ بەلەڭ الۋى ادام ايتقىسىز ۇركىنشىلىك زامانىنا اكەلىپ سوقتىردى. ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا نارازى حالىق قارۋلى كوتەرىلىستەر جاسادى. وگپۋ-دىڭ دەرەگى بويىنشا 1929 جىلى قازاقستاندا جالپى سانى 350 ادامنان تۇراتىن 31 كوتەرىلىسشىلەر جاساقتارى بولعان. 1931 جىلى ونداعى ادام سانى 3192-گە جەتكەن. بۇل باس كوتەرۋلەر قىرىپ-جويۋمەن باسىلىپ، ءتىرى قالعاندار جەدەل قۇرىلعان لاگەرلەرگە توعىتىلدى. مىنەكي، بۇلار كەلە-كەلە سايىن دالاعا جايىلعان سىم تورعا ۇلاستى.
– قارلاگ باسقارماسىنىڭ باس اكىمشىلىك عيماراتى ورنالاسقان دولينكا كەنتىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى قوڭىرتوبە ەدى عوي. ول قازاقتاردىڭ بايىرعى اتاقونىسى بولعان-تىن. وسى اتاۋ قالپىنا كەلتىرىلە مە؟
– 1906-07 جىلدارى مۇندا ىشكى رەسەيدەن كوشىپ كەلۋشىلەر قونىستانا باستادى. 1909 جىلى وعان كەنت اكىمشىلىك بىرلىگى بەرىلدى. دولينكا كەنتىنە ورنالاسقان قارلاگ باسقارماسىن (قاراعاندى جەكە ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرى) قۇرۋ تۋرالى 1931 جىلعى قاۋلى شىققانعا دەيىن بۇل ءوڭىردى 4 مىڭ ءتۇتىن، ياعني بالا-شاعاسىمەن قوسا ەسەپتەگەندە 80 مىڭ قازاق قونىستانىپ وتىرعان. وعان قوسا 1200-دەي ورىس، ۋكراين، نەمىس ۇلتىنىڭ ازاماتتارى ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. نكۆد اسكەرىنىڭ كۇشىمەن ولاردىڭ ءبارىن ۇدەرە كوشىردى. بۇل زومبىلىق، اسىرەسە، قازاقتارعا اسا اۋىر ءتيدى. جەرگىلىكتى حالىقتى اتاقونىستان ايىرعانى ازداي، باي دەپ، كۋلاك دەپ ولاردىڭ الدارىنداعى اق ادال مالدارىن جاپپاي تاركىلەۋگە كىرىستى. تارتىپ الىنعان مال قارلاگ جانىنان اشىلعان «گيگانت» كەڭشارىنىڭ «ۆوستوكمياسو» شارۋاشىلىعىنا تاپسىرىلدى. بوساعان جەرلەرگە جازالاۋ لاگەرلەرىن ورنالاستىردى. سوتتالعاندار كۇن-ءتۇن دەمەي جۇمىس ىستەپ، شويىنجول سالدى، باراكتار، مال قورالارىن، كازارمالار، قىزىل كومانديرلەرگە ارناپ ۇيلەر تۇرعىزدى. قۇرىلىس ءۇشىن بۇرىنعى ءۇي-جايلاردى، ءتىپتى قازاق بەيىتتەرىن بۇزىپ كىرپىشتەرىن پايدالاندى. ماسەلەن، جاڭاارقا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ج.سۇلەيمەنوۆتىڭ قاراعاندى وبكومىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەلىنەدى: «اۋدان اۋماعىنداعى ورتاۋ، العاباس، جايداق شاتقالدارىندا قارلاگ بولىمشەلەرىن اشۋ كەزىندە لاگەر جۇمىسشىلارىنىڭ قازاقتىڭ اتاقتى ادامدارىنىڭ بەيىتتەرىن قيراتۋ فاكتىلەرى از ەمەس. سونىڭ ءبىرى جيدەباي باتىردىڭ ۇلى سىزدىقتىڭ مولاسى بۇزىلعان، تاعى ونشاقتى مولانىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، اتقوراعا اينالدىرىپ جىبەرگەن».
كارلاگ باسقارماسىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى دولينكا كەنتىندە ورنالاسقانىمەن، وعان قاراستى لاگەرلەر ۇزىندىعى مەن كولدەنەڭى 500 شاقىرىمدى الىپ جاتقان ورتالىق قازاقستاننىڭ اۋماعىن تۇتاس قامتىدى. بۇل قازىرگى فرانتسيا مەملەكەتىنىڭ اۋماعىنان ۇلكەن. مۇنىن سىرتىندا اقمولا جانە بالقاش بولىمشەلەرى جۇمىس ىستەدى. قارلاگ قۇرۋداعى باستى ءبىر ماقسات ورتالىق قازاقستان اۋماعىندا قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ونەركاسىپ وندىرىستەرى – قاراعاندى كومىر باسسەينى، جەزقازعان، بالقاش مىس بالقىتۋ كومبيناتتارى ءۇشىن ازىق-ت ۇلىكتىك بەلدەۋدى قالىپتاستىرۋ بولاتىن. سونداي-اق، وسى ءوندىرىس وشاقتارى ءۇشىن سوتتالعانداردىڭ تەگىن جۇمىس كۇشىن پايدالانۋ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇردى. قۇل كۇشى ءستاليننىڭ «باقىتتى سوتسياليزم» قۇرۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وتە قاجەت بولدى. جالپى، قازاق جەرىندە قارلاگ باسقارماسىنىڭ باعىنىشتىلىعىندا 26 ءبولىمشە، 192 لاگەر بولعان. ءار ءبولىمشەنىڭ وزىندىك شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارى، باقشا ۋچاسكەلەرى، مال فەرمالارى، ەگىستىك القاپتارى جۇمىس ىستەگەن. باسقاسىن بىلاي قويعاندا تەك مال فەرمالارىنىڭ ءوزىنىڭ سانى 106-عا جەتكەن. رەسەيدەن اكەلگەن مال جوق، مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنان تارتىپ الىنعان اقتىلى مالى ەكەنى ايتپاسا دا ءتۇسىنىكتى. قارلاگ رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا باعىنبادى، تەك تىكەلەي ماسكەۋگە، گۋلاگ-قا عانا تاۋەلدى بولدى. ونىڭ ءوز ىشكى اسكەرلەرى، تەلەگراف-پوشتا بايلانىسى، دەربەس شارۋاشىلىق جۇيەسى بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت ەدى. قارلاگ جۇمىس ىستەپ تۇرعان ۋاقىتتا ونىڭ ءبولىمشەلەرىندە 1 ميلليوننان استام تۇتقىندار ازاپ شەكتى. مۇنىڭ ءبارىن بۇگىنگى ۇرپاق ءبىلۋى كەرەك. مىنە، سوندىقتان دا، دولينكاعا بايىرعى قوڭىرتوبە اتاۋى قايتارىلىپ بەرىلۋى جەرگىلىكتى جۇرت تىلەگىنىڭ ءبىرى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن، ايقىن نەسىپباي.
قاراعاندى.
