ءسات توقپاقباەۆ: قارۋلى كۇشتەرىمىز ەلمەن بىرگە ەسەيىپ كەلەدى

قازىرگى تاڭدا جاۋىنگەرلىك ازىرلىككە بولىنەتىن ۋاقىت 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا 15 پايىزعا ارتسا، بۇل تمد ارميا­لا­رى اراسىنداعى جوعارى كورسەتكىش سانالادى. ال ۇش­قىش­تاردىڭ ۇشۋ ساعاتى بويىنشا كوش باسىندا تۇرمىز. مۇنىڭ بارلىعى كوپتەگەن جىلداردىڭ جەمىسى، دەي وتىرىپ، ءبىز 1999 جىلى پرەزيدەنت جارلىعىمەن قورعانىس ءمينيسترى بولعان گەنەرال-لەيتەنانت ءسات توقپاقباەۆتىڭ باستاماسىمەن دە سول كەزدە اسكەري سالادا بىرقاتار جاقسى جۇمىستار جا­سال­عان­دىعىن ايتا كەتسەك دەيمىز. وتان قورعاۋشىلار كۇنى قارساڭىندا قازىرگى ءماجىلىس دە­پۋ­تاتى جانە «نۇر وتان» حدپ-نىڭ وسى پالاتاداعى فراك­تسيا­سى­نىڭ مۇشەسى ءسات توقپاقباەۆپەن كەزدەسىپ، اڭگىمە­لەسكەن ەدىك. – ءسات بەسىمباي ۇلى، كەزىندە قورعانىس ءمينيسترى بولدىڭىز. ەندى وسى سالانىڭ قالىپ­تا­سۋى بارىسىن، تاريحىن قىس­قاشا ايتىپ كەتسەڭىز. – ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرى تاۋەلسىزدىگىمىزبەن بىرگە ءوسىپ، قۋات الىپ كەلەدى. ونىڭ قۇرى­لۋى­نا، ارى قاراي دامۋىنا دەم بەرىپ كەلە جاتقان پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكەنى بار­شاعا ايان. وسى رەتتە ەلىمىز ءتاۋ­ەلسىزدىك العان العاشقى جىلدا­رى قانشالىقتى قيىندىقتاردى با­سىنان وتكەرسە، ولاردىڭ قور­عا­نىس سالاسىن دا اينالىپ وتپە­گەنى تۇسىنىكتى. 1992-1993 جىل­دارى باستالعان اۋىرتپالىقتار اسكە­ريلەرگە دە سالماق سالدى. ءوزىم قورعانىس سالاسىن باس­قارۋعا كەلگەن جىلى دا وڭاي بولماعاندىعىنان ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. قىزمەتىمە كىرىسكەن ءۇش ايدان كەيىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە قورعانىس سالاسى ءما­سە­لەسى قارالاتىن بولدى. الايدا سول كۇنى مەن ارىپتەستەرىممەن كەزدەسۋ ءۇشىن رەسەيگە ۇشۋىم كەرەك ەدى. پرەزيدەنت سەن بايانداما جاسا دا جۇرە بەر، دەدى. ال مەن بۇ­عان دەيىن گارنيزوندارعا با­رىپ، جەرگىلىكتى جەردىڭ جايى­مەن، ساردارلار مەن سارباز­دار­دىڭ جاعدايىمەن جاقىن تا­نىس­قان ەدىم. سونىڭ بارلىعى بايانداماما ارقاۋ بولدى. وتىرىستا مەنىڭ «بىزگە رەفورما ەمەس، قا­رۋلى كۇشتەرىمىزدى قۇرۋىمىز كەرەك»، دەپ ايتقانىم بار. سول كەزدە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە وتىر­عانداردىڭ بارلىعى دا تىم-تىرىس بولا قالدى. ونى ايتۋ سەبەبىم، ول كەزدە اسكەري وقۋ-جات­تىعۋلار شارالارى وتكىزىلە بەرمەيتىن. تانكىسى اتىپ، ۇشاقتارى ۇشپايتىن اسكەر بولۋشى ما ەدى. اقشا جەتپەي، تاماقتىڭ ءوزىن ارەڭ بەرىپ وتىرعان كەز. مەن اسكەر باسىنا كەلگەندە سولتۇستىك وڭىرلەردەگى گارنيزونداردا جاتىن ورىندارداعى تەمپەراتۋرا 12-14 گرادۋستان اسپاي­تىن. سول جەردە ءبىر كاپيتانمەن سويلەستىم. الگى وفيتسەر ءوزىنىڭ وقۋ ءبىتىرىپ، اسكەري بولىمگە كەلگەنىنە جەتى جىل بولعاندىعىن، بار تاپقان-تايانعانى بالاباقشا­عا جۇمسالارىن، زايىبىنىڭ جۇ­مىس ىستەمەيتىندىگىن، سوندىقتان دا ەڭبەك دەمالىسىندا ەشقايدا شىعا المايتىندىعىن ايتقان ەدى. سونىڭ بارلىعىن ەلباسىنا جەتكىزدىم. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنان كەيىن پرەزيدەنت ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 1 پايىزىن قورعانىس سالاسىنا بەرەمىز دەگەن شەشىم شىعاردى. ءسوزىم ءدا­لەلدى بولۋى ءۇشىن وزىممەن بىرگە بىرنەشە گەنەرالدى دا ەرتىپ ءجۇر­گەن ەدىم. سونىم ابىروي بولدى. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى كەز كەلگەن ماسەلەنى سالماقتاپ بارىپ شەشەدى عوي. سونىڭ ارقاسىندا ەل­با­سى ءوز شەشىمىمەن اسكەرگە قو­ماقتى قارجى ءبولدىردى. اسكە­ري­لەرىمىز تمد ەلدەرى بويىنشا جوعارى جالاقى الاتىن بولدى. – ءسىزدىڭ تۇسىڭىزدا ەكىنشى رەت اسكەري دوكترينا قابىل­دانعانى ءمالىم. ودان كەيىن دە ءوز­گەرىستەر ەنگىزىلدى. قازىرگىسى ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرە الا ما؟ – ءومىر ءبىر ورنىندا تۇرماي­دى. ولاي بولسا، دوكترينا دا ۇنەمى ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ بەيبىت ساياسات ۇس­تانا­تى­مىزدى كورسەتەتىن دوكترينا دۇنيە جۇزىنە اشىق بول­عانى ءجون. ءوزىم اتسالىسقان دوك­تري­نانى ازىرلەۋ بارىسىندا ناتو-عا مۇشە، مۇشە ەمەس ەلدەر مەن وتاندىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار پىكىرلەرى جان-جاقتى ەسكەرىلدى. وعان دەيىنگى اسكەري قۇجاتتا كەڭەستىك جۇيەنىڭ ۇس­تا­نىمى باسىم بو­لىپ، اسكەرىمىز سەمەي وڭىرىندە عانا شوعىر­لان­عان-دى. دوكتري­نانى ازىرلەۋ با­رى­سىندا اسكەردى ءتورت وكرۋگكە ءبول­دىك. ءبىر اسكەري وكرۋگ سول سەمەيدە قالسا، ەكىنشىسى تارازدا، ال ءۇشىنشىسى اق­توبەدە جانە سوڭ­عىسى قارا­عان­دىدا اشىلدى. وكرۋگتىڭ ورنا­لا­سۋىنا جەرگىلىكتى اكىمدەر ايتار­لىقتاي قول­ۇشىن بەرگەندىگىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. مىسالى، سول كەزدەگى جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان سەرىك ۇمبەتوۆ پەن اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان اسلان مۋسين ءوز كومەكتەرىن اياعان جوق. ءسويتىپ، ءبىز اسكەرىمىزدى جاڭا ورىنعا كو­شىرىپ، ورنالاستىرۋعا ۇلكەن قول­داۋ الدىق. ءبىر سوزبەن تۇجى­رىم­داپ ايتار بولسام، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىمەن بىرگە قارۋلى كۇشتەرى دە اياعىنان نىق تۇردى. قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ اكە­سى دە، شەشەسى دە نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ەلباسىنىڭ وسى سالاعا قامقورلىعىنىڭ ارقا­سىن­دا قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ دايىندىعى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ناتو، قىتاي، رەسەي اسكەرلەرىمەن بىرلەسە تۇراقتى وقۋ-جاتتىعۋلار وتكىزىپ ءجۇرمىز. – جاستاردى وتانسۇيگىشتىك­كە تاربيەلەۋدە نەندەي تەتىكتەر ءتيىمدى دەي الار ەدىڭىز؟ – وتاندى ءسۇيۋ دەگەندى ۇنەمى كۇن تارتىبىندە ۇستاعانىمىز ابزال. نەگىزىنەن پاتريوتيزم ءوزىڭ­نىڭ وتباسىڭنان باستالادى. سەن اتا-اناڭدى قالاي سۇيسەڭ، وتان دا ساعان سونداي ىستىق بولۋى كەرەك. سەن ءوزىڭنىڭ وتباسىڭدى، تۋعان جەرىڭدى جانە وسكەن ور­تاڭدى قالاي قاستەرلەسەڭ، وتان دا ساعان سونداي قاستەرلى بولۋى ءتيىس. ءومىر بولعاننان كەيىن كەيبىر تۇستاردا اتتەگەن-اي دەيتىن فاكتىلەر دە بار شىعار. بىراق قارۋلى كۇشتەرىمىزدەگى ساردارلار مەن ساربازدار، ءتىپتى كەيىنگى جاس­تا­رىمىز ناعىز پاتريوتتار دەپ وي­لايمىن. دەگەنمەن دە بۇل ماسە­لەنى ۇنەمى نازاردا ۇستاعان ءجون. – اسكەري كادرلاردى دايارلاۋدا قانشالىقتى ءومىر كو­شىنە ىلەسە الدىق؟ – كەڭەستەر وداعى كۇيرەگەن­نەن كەيىن بىزدە جالعىز اسكەري ۋچيليششە قالدى. سونى ءبىز ينستيتۋت ەتىپ قۇرىپ، ارتىنان اكادەميا جاسادىق. قازىر سول اسكەري وقۋ ورنى بۋراباي دەمالىس اي­ما­عىندا (اقمولا وبلىسى) ورىن تەپكەن. شەشىم ماعان دەيىن قابىلدانعان. اكادەميا دەگەن جوعارى لاۋازىمدى وفيتسەرلەردى دايىندايتىن جوعارى وقۋ ورنى بولعاندىقتان، ونى ورماننىڭ ور­تاسىنا ورنالاستىرعان ورىن­سىز ەكەنىن ەلباسىعا ايتتىم. وفيتسەرلەر مادەني ءارى رۋحاني جاعىنان دامۋى كەرەكتىگىن ەسكەرسەك، وعان استانا نەمەسە الماتى سياقتى ورتا قاجەت ەكەنى انىق. ولاردىڭ شەتەلدىك ءارىپ­تەستەرىمەن كەزدەسىپ تۇرۋى، تەا­تر­لارعا بارۋى جانە وزگە دە قۇن­دىلىقتارمەن سۋسىنداۋى – ۋاقىت تالابى. ەستۋىمشە، قازىر اكادەميا عيماراتى باسقا جەردە سالىنىپ جاتقان كورىنەدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ اسكەريلەرىمىزدى رەسەيدە وقىتتىق. ال بىلىكتىلەرىن ەلىمىزگە شاقىرساق، ولار قۇ­پيالىقتى العا تارتىپ، ءدارىس وقۋ­عا قۇقىقتارى جوق ەكەنىن اي­تا­دى. نە كەرەك، زەينەتكە شىق­قان گەنەرالدار مەن ادميرال­دار­دىڭ لەكتسيالارىن جازىپ الىپ، وقىتۋعا تۋرا كەلدى. قىتاي حا­ل­­ىق رەسپۋبليكاسىنداعى ءارىپ­­تەسىم­­مەن كەلىسىپ، اسكەريلەرى­مىزدى سولاردىڭ اكادەمياسىندا وقىت­تىق. تۇرىكتەرمەن، امە­ريكا­لىق­تار­مەن جانە وزگە دە ەلدەرمەن كە­لىسە وتىرىپ، ما­ماندارى­مىز­دى وقىتۋعا ءمۇم­كىندىك ال­دىق. ءبىر ەلمەن تۇي­ىقتالىپ قا­لۋعا بولمايدى، وقۋمەن بىرگە اسكەري تەحنيكا دا ءار ەلدەن ساتىپ الىنۋى شارت. وداق كەزىندە ۋچيليششەنى بىتىرگەن اسكەريلەر الدىمەن ءماس­كەۋدەگى فرۋنزە اتىنداعى اكا­دە­ميانى ءبىتىرىپ، سودان كەيىن با­رىپ جۋكوۆ اتىنداعى باس شتاب اكادەمياسىنا بارۋشى ەدى. سوڭ­عىسى ەڭ جوعارى اسكەري وقۋ ور­نى سانالادى. سودان كەيىن بارىپ جوعارى اسكەري لاۋازىمعا تا­عاي­ىن­دالادى. ءبىز رەسەي تارابىنا 1800-گە تارتا تۇلەگىمىزدى وقۋعا جىبەرەتىنبىز. سونىڭ ءبىر-ەكەۋى باس شتاب اكادەمياسىنا باعىت­تالاتىن. سولتۇستىك كورشى­لەرى­مىزدەگى اسكەري وقۋ قىمباتقا ءتۇس­تى. ەلباسى سول تۇستاعى رەسەي پرە­زيدەنتى ۆ.پۋتينمەن ءبىر جو­لىققانىندا دەلەگاتسيا قۇرامى­مەن جالپى وتىرىس بولىپ ءوتتى. سوندا كىمدە قانداي سۇراق بار، دەپ سۇرادى. مەن پۋتينگە ءبىر اسكەري شارت ۇيىمىندا ءجۇرىپ، جاۋىمىز ورتاق بولا تۇرا، اسكە­ريلەرىمىزدىڭ ءار ءتۇرلى باعدار­لا­مامەن وقىتىلاتىنىن كولدەنەڭ تارتتىم. ونىڭ ۇستىنە جاڭادان تاۋەلسىزدىگىن العان ەلگە وقىتۋ باعاسى تىم قىمباتقا تۇسەتىنىن دە جاسىرمادىم. پۋتين «قازاق­ستاندىق وفيتسەرلەردى وقىتۋ ەر­تەڭگە سالعان ينۆەستيتسيا»، دەي كەلىپ، ءبىر باعدارلاما اياسىندا وقىتۋ قاجەتتىگىن، سوندىقتان وقۋ باعاسىنىڭ ارزان بولۋى تۋ­رالى تاپسىرما بەردى. الايدا ءاس­كەريلەر قۇپيالىقتى العا تار­تىپ، ول تاپسىرمانى بولدىرتپاي تاستادى. سوندىقتان اسا قاجەت راديوەلەكترونيكا وقۋ ورنىن اشتىق. مەنىڭشە، كوپ وقۋ ورنىن اشا بەرۋدىڭ قاجەتى دە شامالى. ودان دا سول سالاداعى وقۋ ورنىن بىتىرگەن تۇلەكتەردى اسكەري قىز­مەتكە تارتقان الدەقايدا ءتيىمدى بولماق. – قازىرگى كەزدە اسكەرگە شا­قىرىلاتىندار اراسىندا دەن­ساۋلىعى اسكەري قىزمەتكە ساي كەلمەيتىندەر كوبەيىپ كەتكەن سياقتى. ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ – ءبىراز جاستارىمىز دەن­ساۋ­لىعى بويىنشا اسكەرگە جارام­سىز. ەلباسىنىڭ «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز» اتتى جولداۋىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىن­گەن. نەگىزىنەن ادام دەنساۋلىعىن ومىرگە كەلگەن كۇننەن باستاپ قا­لىپ­تاستىرعان ورىندى. ءبىزدىڭ بو­لا­شاعىمىز – جاستار. وسىنى قا­پەر­دەن ەشقاشان شىعارماعان ءجون. – باۋىرجان مومىش ۇلى سياقتى داڭقتى باتىرلارى­مىز­دىڭ تالىمدەرى كەيبىر ەلدەردە ءدارىس رەتىندە وقى­تى­لاتىن كورىنەدى. بىزدە اعا ۇر­پاقتىڭ ءتالىم-تاربيەسى قالاي جۇزەگە اسىرىلۋدا؟ – باۋىرجان مومىش ۇلى سو­عىس بىتەر، بىتپەستەن ماسكەۋدە باس شتاب-اكادەمياسىندا مۇعا­لىم بولدى. پولكوۆنيك، ازيات، ونىڭ ىشىندە قازاق سوعىستى ءجۇر­گىزۋ تاكتيكاسى بويىنشا گەنەرال، ارميا گەنەرالى شەنىندەگى اسكەري جوعارى لاۋازىم يەلەرىنە ساباق بەردى. جالپى، دامىعان ەلدەر وزىق دەگەن اسكەري تاسىلدەردى جان-جاقتى مەڭگەرۋگە كوشكەلى قاشان. كەڭەس وداعى تاراعان تۇس­تا قانشاما بىلىكتى ماماندار شەتەلدىكتەردىڭ ارباۋىندا كەتتى. ءبىز دە تاريحىمىزداعى سوعىس ونە­رى­مىزدى زەرتتەي وتىرىپ، قا­زىر­گى زامانعى سوعىس تاسىلدەرىن بارىنشا جان-جاقتى سارالاۋى­مىز كەرەك. مىنە، سوندا عانا جوعارى دەڭگەيدەن كورىنەتىن بولامىز. تاعى ءبىر ايتپاعىم، وتان قور­عاۋ­شىلار كۇنى ەلىمىزدىڭ اي­بارى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگى بولىپ تابىلاتىن قارۋلى كۇش­تەرىمىزدىڭ ساردارلارى مەن ساربازدارىن ءتول مەرەكەلەرىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. ەلدىڭ جۇگى مەن سەنىمىن كوتەرگەن يىقتارىنداعى پوگونعا جۇلدىز­دار جاۋسىن دەگەن ىزگى تىلەگىمدى جەتكىزەمىن. – اڭگىمەڭىزگە راحمەت، ءبىز دە ءسىزدى ءتول مەرەكەڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىز. – راحمەت. اڭگىمەلەسكەن اسقار تۇراپباي ۇلى.