جەتپىسىنشى جىلداردىڭ اياق جاعىندا «جۇلدىز» جۋرنالىندا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت» اتتى پوۆەسى جاريالاندى. تارجىمەلەگەن – شەرحان مۇرتازاەۆ. تەلەگەي تەڭىزدىڭ اقجال تولقىندارىمەن الىسقان ادامداردىڭ ايانىشتى تاعدىرى, ۇلكەندەردەن بالىق اۋلاۋدىڭ الىپپەسىن ۇيرەنۋ ءۇشىن قاتەرلى ساپارعا شىعىپ, قالت-قۇلت ەتكەن قايىق ۇستىندە ۇرەيلى ساتتەردى باستان كەشكەن بايقۇس بالانىڭ كۇدەر دۇنيەسىنەن كۇدەر ۇزبەگەن قايسارلىعى جاس جانىمىزدى قاتتى تەبىرەنتكەن ەدى. الايدا شىعارمانىڭ شەكەسىندەگى «ۆلاديمير سانگيگە» دەگەن جازۋعا بالەندەي ءمان بەرمەدىك.
كەيىن ەسەيە كەلە بىلدىك. شوقتىعى بيىك شوڭ قىرعىزدىڭ ايرىقشا ءىلتيپاتىنا بولەنگەن سانگيىڭىز دە «ساۋ سيىردىڭ بوعى» ەمەس ەكەن. كەڭ-بايتاق كسرو-نىڭ شىعان شەتىندە, امۋر وزەنىنىڭ ساعاسىندا, وحوت تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا تىرشىلىك ەتىپ جاتقان نيۆح دەيتىن از ساندى حالىقتىڭ ايبوز ۇلى كورىنەدى. كوپ كەشىكپەي قارىمدى قالامگەردىڭ تۇشىمدى تۋىندىلارىمەن تانىستىق. بەرىدە ينتەرنەت ارقىلى ۇلتىنىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋ جولىنداعى قايراتكەرلىك قىرلارىنا قانىقتىق. جارىقتىق بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن اسىپ, توقسانعا تاياسا دا ءالى تۇعىرىنان تايعان جوق. وتارشىلدىق ويرانىنا ۇشىراپ انا تىلىنەن, سالت-داستۇرىنەن ايىرىلۋ الدىندا تۇرعان تۋعان حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن كۇرەسۋمەن كەلەدى.
* * *
قابىرعاسى قاتىپ, بۇعاناسى بەكىمەي تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان تاسباۋىر جەتىمەك ەرتە ەسەيدى. اكەسى الدەبىرەۋلەردىڭ كورسەتۋىمەن ۇستالىپ كەتتى. اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان وتباسىنىڭ كۇنكورىسى قيىنعا سوقتى. اناسى, سوقىر اجەسى, اعاسى مەن قارىنداسى ىشەر اسقا جارىمادى. جازۋشىنىڭ «العاشقى ولجا» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەسىندەگى «تويا تاماق جەمەۋ ءبىزدىڭ ۇيدە ابدەن ۇيرەنشىكتى ادەت بولىپ العالى قاشان» دەگەن جولدار سونىڭ ايعاعى سياقتى.
وكسىپ ءجۇرىپ وسكەن ورەن توعىزعا تولعاندا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادى. الدىمەن نيۆحىشا, ارتىنان ورىسشا وقىدى. ونىڭ ولەڭمەن «ويناۋى» وسى كەزدە باستالدى. بالاۋسا جىرلارى اۋداندىق گازەتتە باسىلدى.
جوعارى ءبىلىم الۋدى ارمانداعان البىرت جاس الىستاعى اق تۇندەر قالاسىنا اتتاندى. لەنينگرادتىڭ ا.گەرتسەن اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنداعى سولتۇستىك حالىقتارىنا ارنالعان فاكۋلتەتكە قابىلدانىپ, العا قويعان ماقساتىنا اقىرىنداپ جاقىنداي ءتۇستى. وي-ءورىسى كەڭەيىپ, وڭ-سولىن ايىردى. اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي ىسپەتتى تاريحي شاھاردىڭ تاعىلىمىن تانىپ ءبىلدى. ەرميتاج, كۋنستكامەرا, سالتاناتتى پاتشا سارايلارى... عاجاپ! بىرىنەن ءبىرى وتەدى. بىراق مۇنىڭ ەسىندە ءومىرىن وزگەرتكەن ەرەكشە ەكى كەزدەسۋ ماڭگىلىك قالىپ قويدى.
بىردە بۇلاردىڭ ينستيتۋتىنا ميحايل دۋدين باستاعان لەنينگرادتىق قالامگەرلەر قوناققا كەلدى. قىزىقتى كەزدەسۋگە قاتىسقان گەننادي گور وتىزىنشى جىلدارى سولتۇستىك ساحاليندە بولىپتى. سول ساپاردان ورالعان سوڭ «يۋنوشا يز دالەكوي رەكي» حيكاياتىن جازادى. «ونىڭ كەيىپكەرى ۆاسيلي مەنىڭ جاقىن تۋىسىم بولاتىن», دەپ ەسكە الادى ۆ.سانگي ساحا تەلەديدارىنا بەرگەن سۇحباتىندا. «ارالارىڭدا نيۆحى بار ما؟», دەدى ول زالعا قاراپ. «بار», دەپ ورنىمنان كوتەرىلدىم. سودان ماعان الگى كىتابىن سىيعا تارتتى. ونىمەن قويماي, وقىپ بولعاننان كەيىن پىكىر ءبىلدىرۋىمدى سۇرادى. سونىمەن قويشى, ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ول مەنى فونتانكا بويىندا ورنالاسقان ۇيىنە شاقىردى. جاسىرىپ قايتەيىن, جاس كەزىمدە مىنەزىم ونشا ەمەس-تۇعىن. ايتسە دە ادەپ ساقتاپ شىعارمانىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن جۇقالاپ جەتكىزدىم. ويتكەنى اۆتور جەرگىلىكتى جاعدايدى جەتىك بىلمەيتىنىن اڭعاردىم. جازۋشىنىڭ جاڭساق كەتكەن تۇستارىنا كەڭىنەن توقتالدىم. سىن-ەسكەرتپەلەرىمدى مۇقيات تىڭداعان گەننادي سامويلوۆيچ «سولاي ما؟» دەگەننەن ارىگە بارمادى. بازبىرەۋلەرگە ۇقساپ توڭتەرىس قىلىق تانىتپادى».
سارىاۋىز ستۋدەنتتىڭ ساعىن سىندىرعىسى كەلمەدى مە, كىم ءبىلسىن؟ ايتەۋىر ءارتۇرلى ءۋاج ايتىپ ابىگەرگە تۇسپەگەن گەننادي گور كەنەت تاقىرىپتى باسقا ارناعا بۇرىپ «سەن, ءسىرا, ءوزىڭ دە بىردەڭە جازاتىن شىعارسىڭ. قولجازباڭدى اكەلشى, كورەيىن...» دەيدى. العاشىندا ات-تونىن الا قاشقانىمەن, اقىرى اق قاعازدى ايعىزداعان شيماي-شاتپاقتارىن الىپ كەلەدى. ەكى كۇننەن سوڭ قايتا سوققانىندا قولىنا تيگەن ءۇش اڭگىمەنىڭ بىرەۋىن, ۇناتقانىن العا تارتقان قارت قالامگەر بىردەن لەنينگرادتاعى بالالار جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىنا قوڭىراۋ شالىپ, «قازىر سەندەرگە دارىندى نيۆح جازۋشىسى ۆلاديمير سانگي ءوزىنىڭ اڭگىمەسىن اپارادى. قولداۋ كورسەتكەندەرىڭ ءجون» دەپ تەلەفون تۇتقاسىن قويا سالدى. وبالى نەشىك, ونداعىلار جاس تالاپكەردى قۇشاق جايا قارسى الىپ, وڭ قاباق تانىتادى. وسىلايشا, تىرناقالدى دۇنيەسى وقىرمانعا ويلاماعان جەردەن جول تارتادى.
تاعىلىمدى تاعى ءبىر جۇزدەسۋ جادىندا ءجيى جاڭعىرادى. وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا ۇستازدارى سولتۇستىك حالىقتارى فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىن ۇباتىپ-شۇباتىپ كسرو ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ لەنينگراد فيليالىنا الىپ بارادى. ءساتىن سالىپ, ارنايى ساباقتى ساليقالى فولكلوريست, پروفەسسور ۆلاديمير ياكوۆلەۆيچ پروپتىڭ ءوزى وتكىزەدى. دەڭگەيى جوعارى ءدارىس بارىسىندا عۇلاما عالىم اۋديتورياداعى شاكىرتتەردى سوزگە تارتىپ, سىر سۋىرتپاقتايدى. نەنەتستەر مەن ەۆەنكتەر كوسىلە سويلەپ, كوكەيدەگى ويلارىن ورتاعا تاستايدى. كەزەك نيۆحىلارعا كەلگەندە نە ايتارىن بىلمەي, اسىپ-ساسقان سانگي ۇياتتان ەكى بەتى ورتەنىپ جىلاپ جىبەردى. سودان جاتاقحاناعا جەتكەنشە سولىعىن باسا الساشى. كوز جاسى تىيىلماي, كوكىرەگى سىزدادى. وڭاشادا ىلعي ويلايتىن: «تۋعان حالقىڭنىڭ رۋحاني مۇراسىنان ماقۇرىم قالۋ قانداي قاسىرەت. بابالارىمنان ميراس بار بايلىقتى جينايمىن. ويتە الماسام ولگەنىم ارتىق!»
وسىناۋ وقيعا ونىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىن ايقىنداپ, ۇلتتىق رۋحىن كوتەرۋگە اسەرىن تيگىزگەنى تالاسسىز.
* * *
رەسەيدىڭ رۋحانيات ورداسىندا مۇعالىمدىك وقۋىن تاۋىسقان ۆلاديمير سانگي كىندىك قانى تامعان ساحالينگە تابان تىرەپ, ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەدى. الەكساندروۆ پەدۋچيليششەسىندە گەوگرافيا پانىنەن ساباق بەردى. نوگيل اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولدى. قىزمەت بابىمەن قيانداعى قىستاقتاردى ارالاپ, تەڭىزدەن ناپاقاسىن تەرگەن قانداستارىنىڭ قاتال تابيعات جاعدايىنداعى جانكەشتى تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىستى. ەل اراسىنان ەسكى اڭىز-ەرتەگىلەردى جينادى. قىسقاسى, ماسكەۋگە قونىس اۋدارعاندا بولاشاقتا جازاتىن كىتاپتارىنا قاجەتتى ماتەريالدارعا قورجىنىن قامپيتىپ قايتتى. ەڭ باستىسى, ەل-جۇرتىنىڭ ەشكىمنەن كەم ەمەستىگىنە كوزى جەتىپ, كوڭىلى سەندى.
تۇڭعىش جيناعى جارىق كورگەندە اۋزى دۋالى كونستانتين فەدين اقساقال ارقا-جارقا قۋانىپ, ء«وز حالقىنىڭ جان دۇنيەسىن وزگەلەرگە جايىپ سالعان نيۆحى ءومىرىنىڭ جىرشىسى پايدا بولعانىن» ورتالىق باسىلىمداردىڭ بىرىندە جار سالا جازىپ, كوكىرەگى وياۋ كوپشىلىكتەن ءسۇيىنشى سۇرادى. ويتكەنى قاراڭعىلىق كوگىندە جاسىنداي جارق ەتە قالعان ۆلاديمير سانگي بالىق اۋلاپ, بۇعى باققاننان باسقا دا شارۋاسى شامالى, اق قار, كوك مۇزدا ءوسىپ-ونگەن ءور رۋحتى تۋمالاستارىنان شىققان تۇڭعىش جازۋشى-تۇعىن. ول ادەبيەتكە ۇزىن سانى 4 مىڭنان ازەر اساتىن ۇلتىن ايدىك الەمگە تانىتۋ ءۇشىن كەلدى.
* * *
يتارقاسى قياننان ىزگى نيەتپەن كەلگەن تالانت يەسىنە ماسكەۋ ءبارىن بەردى. مارتەبەسى بيىكتەپ, مانسابى جوعارىلادى. جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى, رەسەي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. جازعاندارى جارياعا جەتىپ جاتتى. اكەم-اۋ, ادەبيەتپەن اينالىساتىن جازارمانعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟
سويتسەك, سۇيەگىنە ءسوز سىڭگەن سانگيدىڭ ساناسىن تەربەتكەن سانداعان ماسەلەنىڭ ەڭ مايەكتىسى قالام قامى مەن جەكە باسىنىڭ جەتىستىگى ەمەس ەكەن. ۇلتىنىڭ ۇمىتىلعان قۇندىلىقتارىن ۇلىقتاۋ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرىپتى. سوندىقتان سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قادىم زامانعى قازىنالارىن جوعالتقان حالقىنىڭ كەم-كەتىگىن تۇگەندەۋگە بىلەك سىبانا كىرىستى. قالامگەرلىگىنە قوعامدىق بەلسەندى قارەكەتشىلدىگى قوسىلىپ, قىرۋار ءىس تىندىردى. ونىڭ بارلىعىن بىردەي جىپكە تىزبەي-اق, كەيبىرىنە توقتالا كەتكەننىڭ وزىندە اڭگىمەمىز ءبىراز جەرگە بارادى. قىسقاشا قايىرساق بىلاي: ۆ.سانگي جانىن سالىپ ءجۇرىپ, لەنينگراد پەداگوگيكا ينستيتۋتىنداعى سولتۇستىك حالىقتارىنا ارنالعان فاكۋلتەتتى جابىلۋدان ساقتاپ قالدى, نيۆحى ءالىپبيىن جاساپ, مەكتەپ وقۋلىقتارىن جازدى, شارشاماي-شالدىقپاي شاپقىلاپ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جينادى. ايگىلى جىرشى حىتكۋكتىڭ اۋزىنان نەبىر اڭىز-ەرتەگىلەردى جازىپ الدى. قىرىق جىلدان استام ۋاقىتىن بابادان ميراس باي مۇرانى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جەتەسىنە جەتكىزۋگە جۇمسادى. «ساحالين نيۆحىلارىنىڭ ەپوسى» اتتى كەرەمەت كىتاپتى قۇراستىرىپ قويىپ, قانشاما قينالدى. سەبەبى باسپاعا تولەيتىن قارجى تابىلمادى. باسىن تاۋعا دا, تاسقا دا ۇرىپ تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەدى. اقىرى تاپتى-اۋ ايتەۋىر.
اقشا سۇراپ ساحالين وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى يۆان مالاحوۆتىڭ تابالدىرىعىن توزدىردى. الايدا ءۇمىتى اقتالمادى. ايماق باسشىسى يۋجنو-ساحالينسكىدە وتكەن مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋدە «قايداعى ءبىر ەتنوستىق تالاپ-تىلەكتەردى قاناعاتتاندىرۋ ءوزىنىڭ لاۋازىمدىق مىندەتىنە جاتپايتىنىن» اسقان بەتسىزدىكپەن مالىمدەگەن. ەسەر ءسوزدى ەستىگەن بويدا قولىن ءبىر-اق سىلتەدى: «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ, كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن!»
سودان «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعىپ» جاپونيادان جاعىمدى جاڭالىق جەتتى. ۆ.سانگيدىڭ ارنايى جوباسى توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گرانتىن جەڭىپ الىپتى. ۇزىلگەن ءۇمىتتى جالعاعان جاقسى حاباردان سوڭ ۇزاماي جاپوندار وعان شاقىرتۋ جىبەردى. ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىلارى بولەك بولمە بەرىپ, جۇمىسىن جەمىستى اياقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدىردى. اۋەلى «سوني» فيرماسىنىڭ كومەگىمەن كونە جىر-داستانداردى تسيفرلىق جۇيەگە كوشىردى. ارتىنشا كىتاپ ەتىپ باستىردى.
ويداعىسى ورىندالعان سانگي سوندا كوڭىلى كونشىپ وتىرىپ وزىنە-ءوزى «ەندى سەن تۋعان حالقىڭنىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىڭدى تولىعىمەن وتەدىڭ» دەپتى توبەسى كوككە ءبىر-اق ەلى جەتپەي.
بىراق... وسىناۋ وراسان زور ەڭبەكپەن شىعارعان فولكلور فەنومەنىن باعالاۋ بىلاي تۇرسىن, ونى وقي الاتىندار نەكەن-ساياق. وكىنىشكە قاراي, نيۆحىلاردىڭ كەيىنگى ءۇش بۋىنى وزدەرىنىڭ انا تىلىندە سويلەي المايدى.
انە, كوردىڭىز بە, تراگەديانىڭ ءتۇپ توركىنى قايدا بارىپ تىرەلگەنىن.
قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن!
* * *
وتانشىلدىق سەزىمىن اسپەتتەپ ودا ارناۋعا لايىق ۆلاديمير سانگي «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعاننان, ءوز ەلىندە ۇلتان بولعاندى ارتىق كورىپ» سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا ساعىندىرعان ساحالينىنە ورالدى. مۇنارالى ماسكەۋدىڭ ءسان-سالتاناتىنا دا, ابدەن سىڭىسكەن ادەبي ورتاعا دا, مەگاپوليستەگى جايلى پاتەرىنە دە پىسقىرىپ قارامادى. پروۆينتسيادا تۋىپ, پاريجدە ءولۋدى كوكسەيتىن بۇرىنعى-سوڭعى قالامداستارى قالىپتاستىرعان تارتىپكە باعىنبادى.
قارتايىپ قالعانىنا قاراماستان, ءوز رۋىنىڭ كوسەمدىگىنە سايلانعان كوشەلى سابازىڭ بۇگىندە اۋىلداستارىمەن بىرگە قاراپايىم تىرلىك كەشۋدە. قاراپ جۇرمەي, «وزىڭە ورالۋ» اتتى اتاجۇرتتى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىنا باسشىلىق ەتۋدە. ماقساتى – وركەنيەتتىڭ اساۋ تولقىندارى جۇتۋعا اينالعان ات توبەلىندەي اعايىندارىن قايتكەندە امان ساقتاپ قالۋ. اردا مىنەزدى ابىزدى ارمان-اڭسارى اداستىرماي, الىستارعا جەتەلەي بەرگەي.
جاستايىنان زەرەك جامپوز ەجەلدەن نيۆحىلار مەكەندەگەن ساحالين جايىندا جازىلعان كىتاپتاردى تىم ەرتەرەك پاراقتادى. كوبىسى, ارينە, ورىس ساياحاتشىلارى مەن اسكەريلەرىنىڭ ءارتۇرلى جازبالارى. سولاردى وقىپ وتىرعاندا اتىشۋلى ارالدىڭ بايىرعى حالقى جونىندەگى تەرىس پىكىرلەرگە «جىنى» كەلەتىن. ءتىپتى ورىس ادەبيەتى اۋليە تۇتاتىن چەحوۆتىڭ ءوزى كەيدە اقيقاتتان اتتاپ كەتەتىنىنە ىشتەي قاتتى قىنجىلاتىن. «ساحالين ارالى» اتتى وچەركىندە كلاسسيك گيلياكتار (ورىستار نيۆحىلاردى وسىلاي اتاعان) جونىندە كوپتەگەن دەرەك پەن دايەكتەردى كەلتىرەدى. جاقسى دا, جامان دا...
ۆلاديمير سانگيدىڭ «قايىرلى ماۋسىم» اتتى رومانى بار. ونى كەزىندە بەرىك شاحانوۆ كەلىستىرىپ قازاقشاعا اۋدارعان. مۇندا جازۋشى نيۆحىلاردىڭ ۇيلەنۋ سالتىنا بايلانىستى ا.چەحوۆتىڭ جازباسىنا ۇتىمدى ءۋاج بىلدىرەدى. انتون پاۆلوۆيچ ايتقانداي, نيۆحىلاردا «براك سچيتاەتسيا پۋستىم دەلوم, مەنەە ۆاجنىم, چەم, ناپريمەر, پوپويكا, ەگو نە وبستوۆليايۋت نيكاكيمي رەليگيوزنىم يلي سۋەۆەرنىمي وبريادامي» ەمەس ەكەنىن كوركەم كەستەلەپ بەرەدى.
شىنتۋايتىندا, دەموگرافياسى دەمىككەن جۇرتتاردا كوبەيۋدەن ارتىق ارمان بولمايدى. ەندەشە, جويىلا جازداپ, ەڭسەسى ەزىلگەن نيۆحىلار ءۇشىن ۇيلەنۋ قايدان انشەيىن نارسە بولسىن.
اۆتور بۇل كەسەك تۋىندىسىندا كەزىندە دۇرىلدەگەن كەۆونگتەر تايپاسىنىڭ تۇقىمى قالاي تۇزداي قۇرىعاندىعىن باياندايدى. وتى لاۋلاعان وشاقتا قالعان قولامتا سەكىلدى كاسكازيك وتباسى عانا باياعىدا وسىنداي وردالى رۋ بولعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرعانداي. ايتسە دە ءومىر-وزەن ءوز ارناسىمەن اعادى. تىرشىلىك توقتامايدى. ۇرپاق قامىن ويلاعان اكە ەكى ۇلىنىڭ ءبىرىن اياقتاندىرعىسى كەلەدى. بۇرىن-سوڭعىنىڭ جولىمەن كورشىلەس تايپالاردىڭ بىرىنە قۇدا تۇسۋگە بارعان كاسكازيك باستاعان توپ وقىس وقيعالارعا ۇشىرايدى. اتا سالتىنان اتتاماي اتقارىلۋعا ءتيىس كادەلەردىڭ ءبارى جاسالسا دا, ايلارى وڭىنان تۋمايدى. ويتكەنى زامان دا, ونىمەن بىرگە قوعام دا وزگەرگەن. وتارشىل ۇستەمدىگىن ورناتقان ورىستارمەن بىرگە استامدىق پەن ارامدىقتىڭ نەشە اتاسى كەلدى. ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسقانداردىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇستى. اقشاسى بارلار اينالاسىن بيلەپ-توستەدى. باي مەن كەدەيدىڭ اراسى الشاقتادى. مىنا بايانسىز قۇدالىققا دا سونىڭ سالقىنى ءتيدى. اتادان بالاعا جالعاسقان ادەت-عۇرىپتار جاڭا زاماننىڭ زاپىران قۇستىرار قۋلىق-سۇمدىقتارى الدىندا تىزە بۇكتى. باس كەيىپكەر كاسكازيكتىڭ كىسى ايارلىقتاي كۇيدە قولىن كوككە جايىپ «جۇرت-اۋ, نە بولدى؟ مىنا دۇنيە نە بولىپ بارادى؟ نە بولىپ بارادى, جۇرت-اۋ!» دەپ جەر-كوكتى كوشىرە كۇڭىرەنۋى كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك.
شۇرايلى شىعارما جەلىسى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ابدەن ازىپ-توزعان ساحالين ابوريگەندەرىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن زار-نالاسىن ارقاۋ ەتكەن. ەلدىڭ بولاشاعى ب ۇلىڭعىر تارتقانداعى تار جول تايعاق كەشۋى شىنايى كورىنىس تاپقان. ءولىم مەن ءومىر ارپالىسقان تاعدىرلار تايتالاسى وقىرماندى ويعا باتىرادى.
جالپى, ۆ.سانگي تۋىندىلارىندا ەسكى مەن جاڭا ەگىز ورىلەدى. اسىرەسە ارىدان جەتكەن اسىل قازىناداي ەتنوگرافيالىق ەلەمەنتتەر, ەكولوگيالىق ەتيۋدتەر, ميفولوگيالىق موتيۆتەر شىنايى شەبەردىڭ قولىنان شىققان زەرگەرلىك بۇيىمدارداي كوڭىل سۇيسىنتەدى.
* * *
2015 جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتا» تىلشىسىنە بەرگەن ينتەرۆيۋىندە ۆلاديمير سانگي بىلايشا تولعانادى: «ادام ءوز ءومىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر بەلەسىندە وزىنە قانداي جۇك ارتىلعانىن سەزىنەتىن جاعدايعا جەتەدى. دۇرىس, سولاي بولۋعا ءتيىس تە. بۇل تەك ءوزىڭنىڭ نەمەسە وتباسىڭنىڭ عانا ەمەس, بۇكىل حالقىڭنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك. وتكەلەكتەرگە تولى ءومىر ماعان مىنانى تىم ەرتە ۇقتىردى. ەگەر مەن نيۆحى ادەبيەتىمەن, جالپى حالقىمنىڭ تاعدىرىمەن اينالىسپاسام, بۇل ءىستى باسقا ەشكىم قولعا المايدى. ەگەر مەن نيۆحى ءالىپبيىن جاساماسام, جالعاندا ونى ەشكىم جاساپ بەرمەس ەدى. ەگەر مەن فولكلور جيناماعانىمدا, دۇنيە ءجۇزىنىڭ بىردە-ءبىر عالىمى بۇعان مويىن بۇرماس ەدى. ەگەر مەن نيۆح بولىپ تۋماسام, انا ءتىلىمدى بىلمەسەم, «ساحالين نيۆحىلارىنىڭ ەپوسى» جارىق كورمەس ەدى... كوپ جاساعاننىڭ ءبىر پايداسى – ەلىڭە سىڭىرگەن ەڭبەگىڭگىڭ جەمىسىن كورەدى ەكەنسىڭ».
* * *
اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «...تارعىل توبەتىمەن» باستاپ ەدىك. ءسوز سوڭىن دا سونىمەن اياقتاماقپىز.
...بىردە ايتماتوۆ ماسكەۋدەگى سانگيدىڭ ۇيىنە سوعىپ, ەكەۋى ەمەن-جارقىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. داستارقانداعى ءدام ۇستىندە ۆلاديمير ميحايلوۆيچ الەمگە ايگىلى ارىپتەسىنە جەر بەتىن باسقان توپان سۋدىڭ ۇستىنە ءتوس ءجۇنىن ج ۇلىپ ۇيا سالعان لۋۆر ۇيرەك جونىندەگى اڭىزدى ايتادى. بۇل شىقاڭا قاتتى ۇناپ, الداعى ۋاقىتتا وسىنى ارقاۋ قىلىپ, ءبىر دۇنيە جازاتىنىن, بىتكەن سوڭ ونى الدىمەن بۇعان وقىتاتىنىن جەتكىزەدى. قوسىمشا تاعى بىردەڭەلەردى سۇراپ, قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ الادى. ىشكى تۇيسىگى مىقتى ءىرى سۋرەتكەر شىنىمەن دە وزىنە بەيمالىمدەۋ تاڭسىق تاقىرىپقا قالام تارتىپ, «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىندا جاڭا حيكاياتىن جاريالايدى. ىلە-شالا سانگيدىڭ پىكىرىن سۇراپتى. قالامداستىڭ قارىمىنا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن نيۆحى جازۋشىسى ءبىردى-ەكىلى سىن-ەسكەرتپەسىن دە ىركىپ قالماسا كەرەك. بىلمەيتىن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ بولادى ەمەس پە؟ كوزىمەن كورىپ, قولىمەن ۇستاماعان دۇنيە جايىندا جازۋ قاشاندا قيىن عوي. دەگەنمەن شەبەرلىكتە شەك جوعىن ايتماتوۆ بۇل جولى دا دالەلدەگەنى داۋسىز. دۇنيەگە كەلۋىنە تىكەلەي سەبەپشى بولعان ۆلاديمير سانگيگە ارناعان بۇل كەسەك تۋىندىسى شىڭعىس بايكەمىزدى كەزەكتى شىڭىنا شىعاردى. نەگە ەكەنىن قايدام, الاپات اپاتتار ارانىنداي اناۋ الىپ تەڭىز كەيدە ماعان ۇساق ۇلتتاردى جالماپ جاتقان جاھاندانۋ اتتى جالماۋىزداي كورىنەتىنى بار...
* * *
ۆلاديمير سانگي سەكىلدى جازۋشىنىڭ ءومىرى, شىعارماشىلىق جولى قازاق قالامگەرلەرىنە دە ۇلگى-ونەگە بولۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشىلارىمىز جەرلەستەرىن مەرەيتويلارى تۇسىندا عانا ەسىنە ءتۇسىرىپ, ات ءمىنىپ, شاپان كيۋ ماقساتىندا ىزدەي باستايدى. ال ەلىنە ءوزى نە بەرگەنىن ايتا المايدى.
ساناسى سەرگەك سانگي ەلىنە قىزمەت ەتۋدى ءالى كۇنگە دەيىن باستى مىندەتىم دەپ ەسەپتەيدى. توقسانعا تاياسا دا, رۋحاني تۇرعىدان جۇدەپ-جاداعان حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ, توپقا تۇسۋدەن تارتىنبايدى. بالكىم, بۇل ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋاتىن ەرلەردىڭ ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن ەنشىسى بولسا كەرەك.
