تىزگىن قاعار
نەمەسە اڭگىمەنىڭ القيسساسى
بۇدان بۇرىن حابارلاعانىمىزداي, ەل گازەتى – «Egemen Qazaqstan» رەداكتسياسىندا قازاق كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ كورنەكتى وكىلى, بەلگىلى جازۋشى, بەساسپاپ جۋرناليست, ۇلتتىق جۋرناليستيكامىزدا ۇستازدىق مەكتەبىن قالىپتاستىرعان قابىرعالى قايراتكەر سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ 90 جىلدىعىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل ءماجىلىسى وتكەن ەدى. ورايى كەلگەن وتىرىسقا اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ, ۇعا اكادەميگى ءۋاليحان قاليجان ۇلى, سونداي-اق تۇعىرى بيىك تۇلعانىڭ جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى, جانبولات اۋپباەۆ, قۋانىش جيەنباي, قىدىربەك رىسبەك ۇلى, باۋىرجان ومار ۇلى سەكىلدى اتى-ءجونى امبەگە ايان شاكىرتتەرى قاتىسىپ, سالماقتى ءسوز ساباقتادى.
القالى جيىندى اشقان «قازاق گازەتتەرى» جشس باس ديرەكتورى ديحان قامزابەك ۇلى قۇتتى شاڭىراقتا باس قوسقان قۇرمەتتى قوناقتاردى امان-ساۋ كورگەنىنە قۋانىشتى ەكەنىن ايتىپ, بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ ارقاۋىنا اينالعالى وتىرعان ايگىلى قالامگەردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى اسپەتتەۋگە ابدەن لايىق ءارى ءوز تاعدىرىن باسپاسوزبەن بايلانىستىرعان بارلىق جاستارعا ۇلگى-ونەگە ەكەنىنە ايرىقشا نازار اۋداردى. «قازىرگى تاڭدا «قازاق گازەتتەرى» بولىپ قايتا جاڭعىرعانىمىز بارىڭىزگە بەلگىلى. ونىڭ قۇرامىندا بىرنەشە باسىلىم بار. سولاردىڭ ءبىرى – «ۇلان» گازەتى. بۇل – بۇرىنعى «قازاقستان پيونەرى». سەيداحمەت بەردىقۇل ۇلى كەزىندە ءدال وسى بالالار باسىلىمىن باسقارعان. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, قازاق جۋرناليستەرىن تاربيەلەۋدە وزىندىك مەكتەپ قالىپتاستىرعان باسىلىمداردىڭ قاتارىندا قازىرگى «جاس الاش», كەزىندەگى «لەنينشىل جاستى» ايتامىز. بۇگىنگى ءىس-شارامىزعا قاتىسىپ وتىرعان مارتەبەلى مەيماندارىمىزدىڭ ءبىرازى – سول التىن ۇيانىڭ تۇلەكتەرى. شىنىندا دا «لەنينشىل جاس» قازاقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ ايناسى ەدى», دەدى ول ويىن تۇيىندەپ.
ۇزەڭگى قاعىس
نەمەسە اعانىڭ الدىن كورگەن ىنىلەر ءىلتيپاتى
باسقوسۋ بارىسىندا سويلەگەن اقپارات سالاسىنىڭ اقتاڭگەرلەرى اعىنان جارىلىپ, سانالى عۇمىرىن ۇلت ءسوزىن ۇستاۋعا سارپ ەتكەن جايساڭ جاندى ەمىرەنە ەسكە الدى. ەلدىك ماسەلەلەرگە ەرەكشە ءمان بەرگەن ەرەن رەداكتوردىڭ ەرلىك ىستەرى دە ەسكەرۋسىز قالمادى. ءتوتاليتاريزمنىڭ توقپاعى استىندا جۇرسە دە, ۇلت ۇپايىن تۇگەندەۋگە ايانباي اتسالىسقانى اتاپ ءوتىلدى. سول سوقتالى پىكىرلەردىڭ ءسولدى تۇستارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ:
– سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ تۋرالى ايتقاندا, ءبىز قازىر بايقايمىن, اڭگىمەنىڭ اۋانى سپورت جۋرناليستيكاسىنا اۋىپ سالا بەرەدى. ادام سان قىرى بولعان كەزدە, ءبىر قىرى جارقىراپ العا شىعادى دا, باسقا قىرلارى كومەسكىلەنە بەرەدى, وكىنىشكە قاراي. بۇل ءبىر. ال سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ «ول ورامال جوعالمايدى», «ەگەۋلى نايزا» سياقتى تاماشا تۋىندىلارى بار جانە جازۋشى رەتىندە وتە تاماشا ستيليست بولاتىن. سوندىقتان ونىڭ پروزاسىنا دا كوڭىل ءبولۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ەكىنشى جاعىنان ول – ەرەكشە تۇلعا. وسى جيىنعا كەلەردە ينتەرنەتتەن «سپورتيۆنىە جۋرناليستى سسسر» دەپ سۇراۋ سالدىم. سوندا مارتىن مەرجانوۆ, ناۋم دىمارسكي, ۆيكتور پونەدەلنيك, يگور فەسۋنەنكولارمەن ءبىر قاتاردا سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ تا تۇر. جانە بۇل ۇزىن ءتىزىم ەمەس. مۇندا تەك تاڭداۋلىلار عانا نازارعا الىنعان. تەگىنە قاراپ بايقايمىز عوي, ول تىزىمدە تاجىك, وزبەك, قىرعىز فاميليالارى جوق. ارميان تەكتەس ەكى-ءۇش فاميليا بار. بىردە-ءبىر گرۋزين فاميلياسى جوق. ءتىپتى كوتە ماحارادزەنىڭ ءوزى كىرمەگەن. دەمەك, سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ سپورت ءجۋرناليسى رەتىندە وداقتىق كولەمدە انىق مويىندالعان. وسىنى ەرەكشە ايتقىم كەلەدى. بۇل وڭاي نارسە ەمەس. قازىرگىدەي ەمەس, باياعىدا شەتكە شىعۋدىڭ ءوزى ەرەكشە وقيعا ەدى. 1966 جىلعى انگلياداعى چەمپيوناتقا, 1970 جىلعى مەكسيكاداعى چەمپيوناتقا بارىپ, رەپورتاجدار جازعان ءدال وسى سەيداعاڭ بولاتىن. جانە سول ارقىلى ءبىر ساتتە جۋرناليست بەدەلى كوتەرىلىپ كەتتى. بۇكىل قازاقستان جۋرناليستەرىنە ستاندارت جاساپ بەردى. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق, جاھاندانۋ جۋرناليستيكاسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى – وسى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ.
سەيداعاڭ اسىرەسە قازاق جاستارىنىڭ بويىنا نامىسشىلدىقتى ەگۋ جونىنەن ەرەكشە ەڭبەك ەتتى. فۋتبولدىڭ فەنومەنىن, قادىر-قاسيەتىن قازاققا العاش ءتۇسىندىرىپ بەرگەن – سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ. نامىس تۇرعىسىنان سەيداعاڭنىڭ جازعاندارىنان «قايراتقا» بايلانىستى ايتقاندارىنا ەرەكشە نازار سالۋ كەرەك. مەن بۇرىنعى «قايراتتى» ايتامىن. ول ەرەكشە ءبىر كوماندا بولاتىن. ءوزى قيراي جەڭىلىپ جۇرەدى, 13, 15-ورىننان جوعارىلامايدى. بىراق ستاديون قاشاندا تولىق بولادى. 3-0 بولىپ جەڭىلسە دە, قازاق ريزا بولىپ شىعادى. ويتكەنى «قايرات» 89-مينۋتقا دەيىن جان الىپ, جان بەرەتىن كوماندا. بۇكىل سپورت الەمى «قايراتتىڭ» سول نامىسشىلدىعىن ەرەكشە باعالايتىن ەدى. كاسىبيلىگى دە بار, ارينە. «قايراتتىڭ» وسىنداي ەرەكشەلىگىن سەيداعاڭ اشىپ كورسەتەتىن. سەيداعاڭنىڭ شاكىرتى نەسىپ جۇنىسباەۆتىڭ ءبىر ايتقانى بار: «لەنينشىل جاستىڭ» لەزدەمەسىن جۇرگىزىپ وتىرىپ, «الەمدىك جارىستا جۇلدەگە ىلىكپەدى دەگەندى قويىپ, مۇنداي جارىستا 30-ورىن العان قازاق بالاسىن دا جازۋعا ءتيىسپىز» دەپتى.
سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ رەداكتورلىعىنا بايلانىستى باسا ايتۋ كەرەك. بىزدە قازىر جۋرناليستيكا تۋرالى ۇعىم وزگەرىپ بارا جاتىر. جۋرناليستيكانى جازۋ جانە ءوزىڭنىڭ ماقالاڭدى جازۋ سياقتى بولىپ قالىپتاسىپ بارا جاتىر. بۇل جاقسى ءۇردىس ەمەس. جۋرناليستيكا – ەڭ الدىمەن ۇيىمداستىرۋ. وزگەلەرگە جازعىزۋ. وزگەلەردىڭ ويىن بايىتۋ. وزگەلەردىڭ ءسوزىن ۇشتاۋ. تاقىرىپ قويۋدان, ءنومىردى جوسپارلاۋدان, ماكەتتەۋدەن باستاپ رەداكتورلىق قىزمەت بارلىعى ءجۋرناليستىڭ كەمەلدىلىگىن كورسەتەدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ رەداكتور رەتىندە دە ەرەكشە ادام. باياعىدا ورالحان تاپسىرما بەرىپ, مەن ءۇشىنشى كۋرستا جۇرگەندە ەسكەندىر حاسانعاليەۆتەن ينتەرۆيۋ الدىم. سوعان ءبىر تاقىرىپ قويعام. گازەتكە شىققان سوڭ قاراسام, «جەڭىل جانردىڭ اۋىر جۇگى» دەپ قويىپتى. زۆوندادىم, تاقىرىپتى جاقسى قويىپسىزدار دەپ. سويتسەم, رەداكتور قويدى دەيدى. تاپقىر تاقىرىپتار قويۋعا قاتىستى وسىنداي ءتۇرلى مىسالدار ايتۋعا بولادى. ءنومىردى جايناتىپ جىبەرەتىن ناعىز رەداكتور ەدى عوي.
ەندى سەيداعاڭنىڭ يدەيا بەرگىشتىگى تۋرالى ءبىر مىسال. 1975 جىلى ايان اعامىز حابارلاستى. ساعان سەيداعاڭ سالەم ايتتى دەدى. الماتىعا ايتماتوۆ كەلە جاتىر ەكەن. ساۋىتبەك ينتەرۆيۋ السىن دەپتى. شىقاڭنىڭ دوسى قالاعاڭدى – قالتاي مۇحامەدجانوۆتى العا سالىپ ينتەرۆيۋ الدىم. سول ينتەرۆيۋ – سەيداعاڭنىڭ يدەياسى مەنىڭ ءومىرىمدى كۇرت وزگەرتتى. ينتەرۆيۋ شىققان سوڭ, ەكى كۇننەن كەيىن مەن رەداكتسياعا شاقىرىلدىم, ارادا ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ شىعا كەلدىم. سەيداعاڭ «شىقاڭ كينو بويىنشا كەلە جاتىر. «قىزىل الما» دەگەن ءفيلمىن الىپ. سول كينوسى تۋرالى سۇحبات السىن دەپ تاپسىرعان. كىمنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن تاقىرىپتى ءدال تابۋ دەگەن وسى.
ءۋاليحان قاليجان ۇلى:
– سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ – قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلعان تۇلعا. «لەنينشىل جاس» گازەتى س.بەردىقۇلوۆ باسقارعان 16 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستانداعى ەڭ تارالىمى كوپ باسىلىمعا اينالدى. مەن مۇنى ەركىن ويدىڭ باسىلىمى دەر ەدىم. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ باسقا باسىلىمدارىندا قوزعالماعان تاقىرىپتار نەگىزىنەن وسى «لەنينشىل جاس» بەتتەرىندە كوتەرىلدى. سوندىقتان بۇل – تەك جاستاردىڭ عانا ەمەس, ۇلتتىڭ تاربيەشىسى بولعان, ۇلتتىق رۋحتى كوتەرگەن, ۇلتجاندىلىقتى دارىپتەگەن باسىلىم. اتاقتى شەرحان مۇرتازا مەن سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتان كەيىن «لەنينشىل جاستى» باسقارۋ باقىتى ماعان بۇيىرعان ەكەن. مەن بۇرىننان قالىپتاسقان ءداسۇردى ساقتاۋعا جانە دامىتۋعا تىرىستىم.
سەيداعاڭنىڭ تۇسىندا گازەتتە جىل سايىن 22 ناۋرىزدا جاسىل تۇسپەن «كوكتەم» ءنومىرى شىعىپ تۇردى. مۇنىڭ ار جاعىندا ناۋرىز مەيرامى جاتاتىن. بىراق وندا ۇلىس كۇنى تۋرالى تۋرا, اشىق ايتا المايتىنبىز. ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى دارىپتەۋدە «لەنينشىل جاستىڭ» ورنى بولەك دەيتىن بولساق, سونىڭ ءبىر مىسالى وسى – ناۋرىز.
سونىمەن قاتار شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ء«جاميلا» پوۆەسىن تۇڭعىش رەت «لەنينشىل جاس» جاريالادى. ال اسا تالاناتتى قىرعىز قالامگەرىنىڭ ايداي الەمگە تانىلۋى وسى حيكاياتتان باستالعانى بەلگىلى.
جالپى, قازاق ادەبيەتىنە سپورت تاقىرىبىن الىپ كەلگەن, سونىڭ باستاۋىندا تۇرعان – سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ. ونىڭ «اسپاننان شۇعا جاۋعان كۇن» دەگەن پوۆەسىن كوپشىلىك بىلەدى. تۇيعىن دەيتىن ءبىزدىڭ ۆەلوسيپەدشى ازاماتىمىز تۋرالى ەدى. وندا مەنىڭ تۋعان اۋىلىمدا دۇنيەگە كەلگەن جىگىتتىڭ تاعدىرى, ۇلكەن سپورتتاعى قاسيەتى مەن قاسىرەتى كوركەم بەينەلەنگەن. سودان كەيىن سەيداعاڭنىڭ ءبىر توپ ءىزباسارى پايدا بولدى. سولاردىڭ قاتارىندا نەسىپ ءجۇنىسباي, قىدىربەك رىسبەك سياقتى شاكىرتتەرى سپورت جۋرناليستيكاسىنىڭ مايىن ءىشىپ, مايتالمانعا اينالدى. ولاردىڭ جازعاندارى – الەم چەمپيوناتتارىنان بەرگەن رەپورتاجدارى, سۇحباتتارى قازاق جاستارىنىڭ نامىسىن وياتتى. ءتىپتى «لەنينشىل جاستا» ىستەپ جۇرگەن كەزىمىزدە نەسىپ ءجۇنىسباي قارا دانالىقتاردان قۇرالعان «نامىس» فۋتبول كومانداسىن قۇرۋعا ءبىراز كۇش-جىگەرىن سالدى.
سەيداعاڭنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى – ءار نارسەدەن دەتال ىزدەيتىن. ول كىسىنىڭ كيىنۋ ۇلگىسى دە ەشكىمگە ۇقسامايتىن. شالبارىنىڭ ءتۇسى باسقا, كوستيۋمىنىڭ ءتۇسى باسقا بولسا دا كەرەمەت ۇيلەسىپ تۇراتىن, سوسىن وزگەشە كەپكا كيەتىن. ونداي باس كيىم باسقالاردا بولمايتىن. ويتكەنى ونى شەتەلدەرگە بارعاندا اكەلەتىن كورىنەدى.
ول كىسىنىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر جايتتى دا ايتا كەتكەن ءجون دەپ ويلايمىن. 1986 جىلدان كەيىن قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى بولدى. سوندا قازاق جاستارىنىڭ ۇلتشىلدىعى ايىپتالدى. ءدال سول كەزدە بۇل پىكىرگە قارسى ويىن ايتقان جالعىز ادام سەيداعاڭ بولدى. ول پارتيانىڭ جوعارى لاۋازىمدى فۋنكتسيونەرىنە ء«سىز, ساۋساعىڭىزدى شوشايتپاڭىز, ءبىزدى قۇرتقان وسى – سۇق ساۋساقتار» دەدى. وندايدى ايتۋ ءۇشىن ادامعا ۇلكەن جۇرەك, مىنەز, رۋحاني ەرلىك كەرەك.
مەن ەندى ول كىسىنىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەمەدىم. بىراق 7 جىل «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعانىمدا ءبىر عيماراتتا, بىزدەن ءبىر قابات جوعارىدا وتىردى. ءبىز اعايىن بولماعانىمىزبەن, اۋىلداس ەدىك. كەيبىر ماسەلەلەردى بىرگە تالقىلايتىنبىز. كەيىن قاتتى اۋىرىپ جاتقانىندا ۇيىنە كوڭىلىن سۇراي باردىم. سوندا اعاسى: ء«ۋاليحان, سەيداحمەتتىڭ بەتىنە ەشكىم كەلە المايدى. مىناۋ اۋرۋىنىڭ بەتى جامان. ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە, نە ىستەۋىمىز كەرەك, قايدا قوي دەيدى ەكەن. سەن سونى ءبىلىپ بەرسەيشى» دەدى. سوسىن سەيداعاڭمەن ديدارلاسىپ, باسۋ ايتقانداي بولدىم. ول: «شىركىن, قاراقىستاقتىڭ سۋى-اي», دەپ قالدى. اۋىلدا سۋ تولى ۇلكەن بوشكە, ونىڭ ۇستىندە كۇرىشكە تۇراتىن. كۇرىشكەمەن سۋدى ءسىمىرىپ ىشەتىنبىز. اعا سول سۋدى اڭساپ جاتىر ەكەن. سودان قاراقىستاقتان دەرەۋ ءبىر فلياگ سۋ الدىردىق. سول سۋدان ءبىر كۇرىشكە ءسىمىرىپ ءىشتى دە: ء«ۋاليحان, ءبارىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي», دەدى. كەيىن دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ول كىسىنىڭ قايراتكەرلىگىن ەسكەرە وتىرىپ, بارلىق قاجەتتى جورالعىلارمەن شىعارىپ سالدىق. مەن ول تۇستا جوعارى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى ەدىم. بىردەن «س.بەردىقۇلوۆتىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ» تۋرالى قاۋلى شىعاردىق. وندا تۋعان كۇنىندە فۋتبولدان تۋرنير وتكىزۋ, بولاشاقتا مەكتەپكە اتىن بەرۋ, تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا قويۋ تۋرالى باپتار بار ەدى. ونىڭ بارلىعى ورىندالدى.
جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى:
– الپىسىنشى جىلدارى قازاق رۋحانياتىنا زەينوللا سەرىكقالي ۇلى, اسقار سۇلەيمەنوۆ, رىمعالي نۇرعالي, ءابىش كەكىلباەۆ سىندى تۇلعالار توڭكەرىس اكەلدى. «جاس الاش» گازەتىنىڭ دۇرىلدەۋى دە شەرحان مۇرتازا باستاعان سول تولقىننىڭ ىقپالى ەكەنى كورىنەدى. ول كەزدە سەيداعاڭ – «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ رەداكتورى. الماتىدا ابىلاي حان كوشەسىنىڭ بويىنداعى ءۇش قاباتتى ۇيدە «بالدىرعان», ء«بىلىم جانە ەڭبەك», «لەنينشىل جاس», «قازاقستان پيونەرى», ءبارى بىرگە وتىراتىن. شەراعاڭ مەن سەيداعاڭ ونسىز دا بۇرىننان دوس بولىپ وسكەن ادامدار. كەيىننەن جۇمىس بارىسىندا دا بايقاپ جۇردىك. وتباسىلارىمەن ارالاساتىن, ءبىر-ءبىرىنىڭ قالجىڭدارىن كوتەرەتىن.
سەيداعاڭمەن 15 جىل بىرگە ىستەپپىن. ول كىسى قالدىرعان ءداستۇر, جۋرناليستىك ءىلىم تۋرالى اعامىز 60 جاسقا تولعاندا «انا ءتىلى» گازەتىنە «ۇستاحانا دۇرىلدەپ تۇر» دەپ ماقالا جازعانمىن. سەيداعاڭنىڭ «لەنينشىل جاستى» باسقارعان كەزى ناعىز ۇستاحانا ەدى. وسى اعانىڭ ارقاسىندا بەينەلەۋ ونەرىنىڭ قىر-سىرىنا قانىقتىم. الدىمەن بۇل كىسى جاس ماماندى سەكرەتارياتقا سالىپ الاتىن. ول – ۇلكەن مەكتەپ. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەندەي بولىپ شىعاسىڭ. بولاشاقتا ماقالا جازعاندا ماكەتىن قوسا سىزىپ اپاراتىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلەسىڭ. قاينار ولجاي, قالي سارسەنباي سىندى قالامگەرلەردىڭ كوبى سول سەكرەتارياتتان وتكەندەر. ماقالانى جازىپ وتىرعاندا گازەت بەتىنە قالاي تۇسەرىن ويلاستىرىپ قويادى. تاقىرىپتاردى ويناتىپ بەرۋى قانداي كەرەمەت. باسقاسىن ايتپاعاندا, سپورت جۋرناليستيكانىڭ ءتىلىن كوركەم ادەبيەت دەڭگەيىنە كوتەردى.
العاشىندا مەنى «جاسسىڭ عوي» دەپ سپورت بولىمىنە جىبەردى. كۇنىنە 200-300 جول بەرۋ كەرەك سوڭعى بەتكە. ولاي-بۇلاي جازام, وزىمە ۇنامايدى. كوڭىلىم تولمايدى. سول كەزدە «جۇمىر جەردە تەڭبىل دوپ» دەيتىن كىتابى شىعا قالدى. قالاي وقي باستادىم, سولاي ماقالام سايراپ قويا بەردى. بىزدە سپورت جۋرناليستيكاسىنىڭ ءستيلىن قالىپتاستىرعان سەيداعاڭ-تۇعىن.
1980 جىلى نەسىپ جۇنىسباەۆ ەكەۋى وليمپياداعا كەتىپ بارا جاتىپ ماعان ء«بىز انا جاقتان جازىپ, تەلەفونمەن ايتىپ تۇرامىز, سونى دايىنداپ بەرىپ تۇر» دەدى. سويتتىك.
جۇرگەن جەرى يدەيا ەدى بۇل كىسىنىڭ. ءبىر تاقىرىپتى ايتسا, شىركىن وسىنى ءدال وسىلاي قىلىپ ءوزى جازسا عوي دەپ قىبىمىز قانىپ وتىراتىن. ايتقانىنا سەندىرە الاتىن قاسيەتى بولاتىن.
ەسسەلەرى عاجاپ ەدى. اسىرەسە شىڭعىس ايتماتوۆ تۋرالى جازعاندارى ەسىمنەن كەتپەيدى. تاقىرىپقا توپ ەتىپ ءتۇسۋى تاڭداندىرادى, كەلتىرگەن شتريحتارىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن ءتىپتى. ءوندىرتىپ جازۋعا اتتەڭ ۋاقىتى جەتپەدى. ول كەزدە گازەت كۇندە شىعادى. جانە ەرتە كەتىپ قالدى. 61 جاس دەگەن نەمەنە؟
«شىركىن-اي, قازاقستاندا «وگونەك» سياقتى جۋرنال اشىلىپ, مەنى سوعان رەداكتورلىققا تاعايىنداسا, قالاي قۇلپىرتار ەدىم!» دەگەن ءسوزى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمدە. ول كىسىنىڭ قۇلپىرتارىنا ءبارىمىز سەنەتىنبىز.
«سەن مەنى ۇستازىم دەپ ايتاتىن كورىنەسىڭ, ونىڭا رازى بوپ قالدىم. قازىر ءوزىنىڭ تاقىرىبىمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جالعىز گازەت سەنىڭ «انا ءتىلىڭ» عانا» دەدى اۋىرىڭقىراپ جۇرگەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي. ءبىز ول كىسى پارتيانىڭ توقپاعى استىندا ىستەي الماعاندارىن ىلگەرى شىعارۋعا تىرىستىق. «انا ءتىلى» پارتيانىڭ ەمەس, قوعامنىڭ گازەتى بولىپ قالىپتاستى. بار بولعانى سول!
جانبولات اۋپباەۆ:
– سەيداحمەت اعا قىزمەتكەرلەرىنە جۇمىس ىستەتكىزە بىلەتىن, سونىمەن قاتار ولاردىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭەيۋىنە, تۇلعالاردى تانىپ-ءبىلىپ, جاقىننان ەتەنە ارالاسۋىنا جاعداي دا جاساپ جۇرەتىن. سول ءۇشىن ول كىسى گازەتتە «لەنينشىل جاستىڭ قوناقجاي شاڭىراعى» دەگەن كلۋب اشتى. وعان ءوزى اتاقتى ونەر, عىلىم, مادەنيەت قايراتكەرلەرىن ەرتىپ اكەلىپ, بۇل اعا-اپالارىمىزدىڭ اڭگىمەلەرىن رەداكتسياداعى جاس قىزمەتكەرلەرگە تىڭداتتىراتىن. سونىڭ ءبىر مىسالى, 1974 جىلعى كۇزدەگى اتاقتى ءانشى امانگەلدى سەمبينمەن گازەت ۇجىمىنىڭ كەزدەسۋى. لا-سكالاداعى ەكى جىلدىق وقۋدا جۇرگەن تاماشا تالانت يەسى ءبىر ايلىق ەڭبەك دەمالىسىن الىپ, الماتىعا كەلگەن ەكەن. سونى ەستىگەن سەيداحمەت اعا رەداكتسياداعى جاس قىز-جىگىتتەر كورىپ قالسىن, اڭگىمەسىن تىڭداپ, ءانىن ەستىسىن دەپ شاقىرعان عوي. بۇدان كەيىن رەداكتوردىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ماسكەۋدە جۇمىس ىستەيتىن, جىلىنا الماتىعا ەڭبەك دەمالىسىندا عانا سوعىپ كەتەتىن اتاقتى انتروپولوگ نوەل شاياحمەتوۆتىڭ 1978 جىلى جاستار گازەتىنە كەلىپ, مازمۇندى اڭگىمە ايتقانى دا ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمىزدە. كەيىن وسى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ساكەڭ ەسەيىپ قالعان بىزدەرگە جۇكتەپ, ونىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ قاداعالاپ وتىراتىن بولدى. سونداي تاپسىرمامەن 1979 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا مەن الماتىعا كەلگەن تۇركىتانۋشى, ماجار عالىمى يشتۆان قوڭىردى رەداكتسياعا ەرتىپ اكەلىپ, ونىڭ اسەرلى اڭگىمەسىن تىڭداعانىمىز بار.
ساكەڭ تىڭ يدەيا تاپقان, جاقسى ماتەريال جازعان, رەداكتسيا قىزمەتكەرىن كەرەمەت باعالاپ, قۇرمەتتەيتىن. اسپەتتەپ-الپەشتەپ, ماقتايتىن. شىعارماشىلىق ادامىنا ءتان كەيبىر «ەركەلىگىنە» تۇسىنىستىكپەن قاراپ, قيقار مىنەزدەرىن كەشىرە بىلەتىن. وعان اياكەڭ, ايان اعا نىسانالينگە قاتىستى مىسالدى كەلتىرۋگە بولادى. 1978 جىلعى جەلتوقساندا زاڭعار جاۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ 50 جاسقا تولاتىن بولدى. سەيداحمەت اعا ءۇشىن شىقاڭ ەرەكشە قاستەرلى, قاسيەتتى قالامگەر. ويتكەنى 1958 جىلى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ء«جاميلا» پوۆەسىن ەشكىم تۇسىنبەي, ول كىسى ءارى-ءسارى بولىپ جۇرگەندە سىنشى قالجان نۇرماحانبەتوۆتىڭ اۋدارماسىمەن تۇڭعىش رەت «لەنينشىل جاستا» جارىق كورگەن ەدى. ودان بەرىدە ياعني 1971 جىلى سەداحمەت اعا شىقاڭ جاڭا شىعارما جازىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ, فرۋنزەگە ارنايى بارىپ, ءالى باسپا بەتىن كورمەگەن رومانىنىڭ ءبىر تاراۋىن سۇراپ الىپ, «قايىرىلىپ قۇستار كەلگەندە...» دەگەن تاقىرىپپەن «لەنينشىل جاسقا» اۋدارىپ بەرگەنى بار. ەندى شىقاڭنىڭ 50 جىلدىعىندا ايانىپ قالعىسى كەلمەگەن ساكەڭ ادەبيەت پەن عىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايان اعاعا دارقان دارىننىڭ مەرەيتويىنا ەكى اي قالعاندا بۇرىن بولماعان, ەشكىم جاساپ كورمەگەن ارناۋلى بەت جاسايسىڭ دەپ تاپسىرما بەردى. سودان باستاپ رەداكتور مەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى كۇن سايىن اقىلداسادى. كەڭەسەدى. مەرەيتويعا ارنالعان بەتتىڭ ءتۇرلى ۆاريانتتارىن جاسايدى. سونداي جۇزدەسۋ باسىندا كەيدە رەنجىسەدى. تاتۋلاسادى. اقىرى نە بولدى دەيسىزدەر عوي؟ فرۋنزەدە وتەتىن تويعا ءبىر اي قالعاندا شىقاڭنىڭ بۇكىل ءومىرى مەن شىعارمالارىنان حابار بەرەتىن عاجاپ ءبىر بەت ومىرگە كەلدى. سول كەزدەگى ۇعىممەن قاراعاندا ول قۇراما, ال بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا دايدجەست ەدى. ويتكەنى گازەتكە ءبىر ماقالا بەرە سالعاننان گورى بارلىق جاعى قامتىلعان, دەرەك پەن دايەگى مول اقپاراتتان ارنايى بەت ۇيىمداستىرۋ الدەقايدا پارمەندى بولاتىن. ال ونىڭ باس تاقىرىبى شە؟ بۇكىل ەلدى تاڭعالدىرعان ول «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» دەپ اتالاتىن. بۇرىن ايتىلماعان, باسپاسوزدە بولماعان تىڭ دا جاڭا ءسوز تىركەسى. مىنە, توي باستالاردان 5 كۇن بۇرىن باسپاحانادا ارنايى 150 دانا اق قاعازعا باسىلعان بۇل ءنومىر سالتاناتتى جينالىسقا شاقىرىلعان سەيداحمەت اعامەن بىرگە فرۋنزەگە جول تارتتى. تويدان قايتىپ كەلگەن سوڭ ول كىسى جەلپىنىپ تۇرىپ اتالعان گازەتتىڭ كەڭەستىك 5 مۇسىلمان ەلى مەن 8 تۇركىتىلدەس اۆتونوميا, وكرۋگ دەلەگاتسيالارىنىڭ قورجىنىنا تابارىك رەتىندە سالىنعانىن ايتقانى بار. وسى بەتتى جاساپ, كەرەمەت تاقىرىپ تاپقانى ءۇشىن سەيداحمەت اعا اياكەڭدى بىرازعا دەيىن ايالاپ, ەركەلىگىن كوتەرىپ ءجۇردى.
مەن سەيداحمەت اعامەن 14 جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەدىم. ول كىسى تۋرالى ۇلكەندى-كىشىلى 4 ماقالا جازدىم. ءبىر ماتەريال اعامىزدىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە 1992 جىلعى 11 ساۋىردە «جاس الاشتا» شىقتى. ريزا بولدى. اعانىڭ سوڭعى تاپسىرماسى دا ەسىمدە. 1994 جىلدىڭ ءساۋىرى ەدى. «حالىق كەڭەسىندە» باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ەدىم. ء«اتينا اپاڭدى بىلەسىڭ. بىزدە ۆەرستالششيك بولعان. سول كىسىنىڭ اعاسى سيراج ءامىرحانوۆ جازىقسىز جازالاۋعا ۇشىراپ, سىبىردە 10 جىل ازاپ شەگىپ كەلگەن ادام. 70-كە تولادى ەكەن. اعام تۋرالى ماقالا شىقسا ەكەن دەيدى ءاتينا اپاڭ دەدى. مەن ادىلعازى قايىربەكوۆتى جىبەرىپ, ول كىسى تۋرالى ماقالا جازدىرتىپ, ءوتىنىشىن ورىندادىم. بۇل ءبىزدىڭ سوڭعى سويلەسۋىمىز ەدى.
قۋانىش جيەنباي:
– «لەنينشىل جاسقا» قىزمەتكە قابىلدانعان كۇن ءالى ەسىمدە, ءبىر جالاقىنى ەكى جىگىتكە ءبولىپ بەردى. بولدى, ءلاپپاي, تاقسىر! مۇنان ارتىق سىي-سىياپاتىڭنىڭ قاجەتى شامالى. گازەتتىڭ باس رەداكتورى ساكەڭ: «جيەنباەۆتى ماكەتكە سالىڭدار, دەدى العاش جۇمىسقا كىرىسكەن كۇنى-اق. بۇل جىگىت اياق-قولىن بايلاپ قويساڭ دا جازا بەرەدى, جازا بىلەدى». جارايدى, ءتۇبى ودان جامان بولعانىم جوق, بەردىقۇلوۆ تا ءبىر كەزدە ماكەت سىزعان. سەكرەتارياتتىڭ جۇمىسى, ارينە, بولىمدەرگە قاراعاندا اۋىرلاۋ. ەكى كۇننىڭ بىرىندە ءتۇن قاتىپ باسپاحانادا جۇرەسىڭ. كەڭىنەن كوسىلىپ جازۋعا دا مۇمكىندىك بولا بەرمەيدى. بىراق جيناقىلىققا, بارىنشا قىسقا جازۋعا, كوپ سوزدىلىككە ۇرىنباۋعا, ويدى شاشىراتپاي جەتكىزۋگە ۇيرەتەدى ەكەن. ول كەزدە جاستار گازەتىنىڭ تارالىمى 300 مىڭنىڭ ۇستىندە ەدى. گازەتتىڭ ءبىر ءنومىرىنىڭ تاعدىرى ساعان سەنىپ تاپسىرىلادى. بەتتەردى ماكەتتەۋ دە ۇلكەن ونەر, باس رەداكتورىمىز گازەتتىڭ بەزەندىرىلۋىنە قاتتى ءمان بەرەدى. ماقالالاردى ورنالاستىرۋ, اراسىنا شتريح سالۋ, ايتەۋىر ماتەريالدى كورنەكتى ەتىپ بەرۋ ماكەتتەۋشىنىڭ مىندەتى. قانشا جەردەن تىراشتانساڭ دا كوڭىلىنە ۇناماعان بەتتەردى باستىعىسىز لاقتىرىپ جىبەرەدى. ەرىنبەي-جالىقپاي قايتا سىزىپ, الدىنا قايتا اپاراسىڭ, كۇنىنە رەداكتور كابينەتىنە تالاي رەت باس سۇعىپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى. ءسويتىپ, جانىعىپ ءجۇرىپ تە ماقالا جازۋعا ۋاقىت تاباتىنبىز. ەكى جىلدان سوڭ بولىمگە اۋىستىق, قاتارداعى ءتىلشى ەمەس, ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ بەكىدىك.
ماقتانايىن دەپ تۇرعانىم جوق, كىشكەنە تىلگە تيەك. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋدان جىلىستاۋىنا بايلانىستى بالىق شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن بوگەن اۋىلىنىڭ ءبىر توپ بالىقشىسى الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى قاپشاعايعا قونىس اۋدارعان. ۇزىن سانى جيىرما شاقتى وتباسى. تۋعان جەردەن تامىر ءۇزۋ ولارعا دا وڭاي سوقپاسا كەرەك, ادام پسيحولوگياسىنا اسەر ەتەتىن اۋىر جاعداي. وسىلاردى باستى كوزىر رەتىندە الا تۇرىپ, «تۇز» دەيتىن وچەرك جازعام-دى. تۇز – ارالدىڭ تۇزى. تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتى وسى «اۋىرلىق نۇكتەسىنە» تۇسىرگىم كەلدى. جامان شىقپاعان سەكىلدى. سەكەڭنىڭ ءبىر كەرەمەتى – جازعان دۇنيەڭنىڭ العاشقى بەتىن وقيتىن دا, ار جاعىنداعىنى ايتقىزباي-اق سەزە قوياتىن. سول قولىمەن شيىرىپ بەلگى سوعاتىن دا, باسپاحاناعا جونەلتەتىن. ءارىپ قاتەسى, سويلەمدەردى جوندەۋ, قالاي باستالىپ, نەمەن اياقتالاتىن وقيعا جەلىسىنە بارلاۋ جاساۋ دەگەن سەكىلدى ۇساق-تۇيەكتەرگە باس اۋىرتىپ جاتپايدى. ءىرى تۋرايتىن ەدى عوي, جارىقتىق. ايتايىن دەگەنىم, وسى وچەرك مەنى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ابەكەڭمەن, ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆپەن تانىستىردى. قۇدايدىڭ وڭ كوزىمەن قاراعاندىعىن قاراڭىز, شىعارماشىلىق شارۋاعا اسا كىرپياز, اناۋ-مىناۋعا ەلەڭ ەتە بەرمەيتىن ۇلكەن جازۋشى «تۇزدى» وقىعان سوڭ ساكەڭە ءوزى حابارلاسىپتى. «مىناۋ قاي بالا, ءبىزدىڭ ەلدىڭ تىرشىلىگىن بىلەتىن ءتارىزدى عوي, قولى تيسە ءبىزدىڭ ۇيگە سوعىپ كەتپەس پە ەكەن؟» دەپتى. سودان بىلاي ارادا اعالى-ءىنىلى جاقسى قارىم-قاتىناس ورنادى. سەيداعاڭ سانالى عۇمىرىندا «لەنينشىل جاستان» باسقا باسىلىمداردا دا باسشىلىق قىزمەتتەردە بولدى عوي. بىراق مەنىڭ ويىمشا, ءوزىنىڭ دە ەسىندە قالعانى, ەلدىڭ دە ەسىندە قالعانى – جاستار گازەتىندە وتكىزگەن جىلدارى عوي دەيمىن. ول سوزىمەن دە, ىسىمەن دە كوپكە ۇلگى بولعان ۇلكەن جۇرەكتى ازامات.
قىدىربەك رىسبەك ۇلى:
– سەيداعاڭ – مەنىڭ ۇستازىم. مەنىڭ عانا ەمەس, مىڭداعان قازاق باۋىرلاردىڭ ۇستازى. ول كىسى – ءوزىنىڭ ۇلتقا دەگەن شىنايى ماحابباتىمەن, ازاماتتىق پەيىلىمەن, ۇلكەن جۇرەگىمەن ەلدىڭ ەسىندە ساقتالعان تۇلعا.
ءدال سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ ۇقساپ 1965-1986 جىلدار ارالىعىندا ۇلان-بايتاق قازاق ەلىنىڭ ءجۇز مىڭداعان شاڭىراعىنىڭ ەسىگىن اپتاسىنا بىرنەشە رەت قاعىپ, كەرەك دەسەڭىز ميلليونداعان وقىرماننىڭ جادىندا ەسىمى جاتتالعان قالامگەردى تابۋ قيىن. سەيداعاڭ 1970 جىلى سول كەزدەگى «لەنينشىل جاستىڭ» رەداكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. سەكسەنىنشى جىلدارى بۇل گازەتتىڭ تارالىمى 300 مىڭ داناعا جەتتى. سەيداعاڭ وسىلايشا 16 جىل بويى قازاقتىڭ بار قيىرىنداعى تىلەۋلەستەرىمەن گازەت ارقىلى سىرلاستى, گازەت ارقىلى سىيلاستى, گازەت ارقىلى ءوزىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى اسىل مۇراتىن, ارمان-اڭسارىن جەتكىزۋدەن ءبىر تانعان جوق.
مەن سەيداعاڭمەن العاش رەت 1973 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا سول جاستار گازەتى ارقىلى «تانىستىم». ول كەزدە ون جارىم جاستاعى قارا بالامىن. بۇگىنگى استانادان 220 شاقىرىم جەردەگى جالماڭقۇلاق اۋىلىندا تۇرىپ سەيداعاڭنىڭ وقىرمانىنا اينالدىم.
سول 1973-تەن باستاپ سەيداعاڭنىڭ جازعاندارىن ىنتىق كوڭىلمەن وقىپ, كوپ دۇنيەسىن كوكەيگە توقىپ, الىستاعى اعانى تۋعانىمداي جاقىن تارتتىم. بۇكىل قازاق باسىلىمىنان سول كىسىنىڭ اتىن وقىپ قالسام, ەلجىرەي قۋاندىم, شىنايى سەزىمگە سۋارىلعان, شىمىر دا سۇلۋ دۇنيەلەرىن وقىسام, ەرەكشە شادىمان كۇي كەشۋشى ەدىم. اعانىڭ كەيبىر ءسوز تىركەستەرى كوڭىلدى تەربەيتىنى سونشالىق, ءتىلىمنىڭ ۇشىندا ءجۇرۋشى ەدى. كۇبىرلەپ قايتالاي بەرەمىن. ءسويتىپ, ءجۇرىپ الىستاعى سەيداحمەت اعامەن بالاڭ كوڭىلمەن سىرلاساتىن بولدىم. سپورت دۇنيەسىنە سەيداعاڭشا قاراۋعا تالپىنا باستادىم. اۋىلدا تۇرىپ سەيداعاڭدى ۇستاز تۇتتىم. بۇل ءبىر عانا مەنىڭ باسىمداعى جاعداي. مەن سەكىلدى سەيداعاڭ شىعارماشىلىعىنا قۇمارتقان, بالاڭ سەزىممەن ەلىكتەگەن مىڭداعان زامانداستارىم بولعان شىعار, بالكىم.
ول كەزدە وسىناۋ ارداقتى اعانىڭ, ەلگە تانىمال ۇلكەن ادامنىڭ شاكىرتى بولامىن, دەگەن وي قاپەرگە كىرگەن ەمەس. اللانىڭ قالاۋىمەن الماتىعا وقۋعا كەلدىك. جۋرناليستيكاعا ءتۇسۋ ءۇشىن باسپاسوزدە جاريالانعان بىرنەشە ماقالاڭ, بەلدى باسىلىم باسشىسى قول قويعان قولداۋ حاتىڭ بولۋى كەرەك ەكەن. مەندە ونىڭ ءبىرى دە جوق, سودان قازپي-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە قۇجات تاپسىردىم. بىراق بۇيىرعان نەسىبە ەشقايدا كەتپەيدى ەكەن. ءۇشىنشى كۋرستان باستاپ كوڭىل قالاۋىمەن «لەنينشىل جاسقا» بارا باستادىم. سپورت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نەسىپ جۇنىسباەۆ مەن ءبولىم قىزمەتكەرى ءدۇرالى دۇيسەباەۆ اعالارمەن تانىسىپ, ماقالا جازا باستادىم. مەنى جاتسىنباي, بوتەنسىمەي باۋىرعا تارتقان, قاتەمدى تۇزەپ, جۋرناليستيكانىڭ كۇرە جولىنا تۇسۋىمە سەبەپشى بولعان ەكى اعاما اللا رازى بولسىن!
1985 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا نەسىپ اعا سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ كابينەتىنە الىپ كىردى. ءوزىم سىرتىنان قۇرمەت تۇتىپ, قولىن الۋدى ارمانداپ جۇرگەن اياۋلى جانمەن جولىم وسىلايشا ءتۇيىستى. 1986 جىلدىڭ قارا كۇزىندە «جالىن» باسپاسىنا اۋىسىپ بارا جاتىپ «مەن بىردەڭە بىلسەم, انا وتىرعان قارا بالادان بىردەڭە شىعادى», دەپ نازارى تۇسكەنى ماعان قانات بىتىرگەندەي بولدى. «جالىننىڭ» ديرەكتورى كەزىندە ۇلكەن باسىمەن بىرنەشە رەت زۆونداپ, جاڭا شىققان ماقالالارىما جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى. العاشقى كىتابىمدى شىعارىپ بەردى.
كەيىن الپىسىنشى جىلداردىڭ گازەتتەرىن پاراقتاعان كەزىمدە ۇستازىمنىڭ ۇلت نامىسى ءۇشىن قالاي ەڭبەكتەنگەنىنە كوزىم جەتە ءتۇستى. عۇسمان, وكتيابر, تيمۋر, جانىبەك, ءابدىسالان, ماقسۇتتاردى گازەتكە تارتىپ, جولساپارلارىن, وچەركتەرىن جاريالاپ, اشتىق, رەپرەسسيا, سوعىس, تىڭ كوتەرۋدەن, جۇزدەگەن مەكتەپتەردىڭ جابىلۋىنان ابدەن تيتىقتاعان, ۇلتتىق رۋحى بىلتە شامداي ولەۋسىرەپ, ءوز جەرىندە 28 پايىزدى زورعا قۇراعان قازاقتىڭ نامىسىن كوتەرۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپتى.
باۋىرجان ومار ۇلى:
– سەيداحمەت اعا 61 جاسىندا قايتىس بولدى. 61! ول كەزدە بىزگە بۇل ۇلكەن جاس كورىنەتىن. 61-گە كەلگەن ادام ومىردەگى بۇكىل جۇمىسىن ىستەپ, انا دۇنيەگە كەتۋگە دايىندالىپ جۇرۋگە ءتيىس سەكىلدى كورىنەتىن, ءبىزدىڭ جاستىققا ءتان ماكسيماليستىك كوزقاراسىمىزبەن قاراعاندا. شىنىندا دا سولاي. ويتكەنى ول كەزدە وتىزدا, قىرىقتا, ەلۋدە, ەلۋ بەستە كوپ ادامدار كوپ شارۋا اتقاراتىن. ۇلكەن جەتىستىكتەر مەن بيىك بەلەستەرگە جەتەتىن. قازىر ەندى ولشەم وزگەردى. 61 جاسىندا سەيداحمەت اعا ابىز بولدى, تۇلعا بولدى. ۇلتتىڭ ۇلكەن قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ءوز ءومىرىنىڭ قورىتىندىسىن جاسادى. ءبىز سونى كوردىك, سوندىقتان ءبىزدىڭ قاتارلاستارىمىزدىڭ 61 جاسى ەمەس, سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ 61 جاسى بىزگە ۇلكەن ولشەم.
ول كىسى ۇستازداردىڭ ۇستازى بولدى. ءبىز سونداي ۇستازعا شاكىرت بولدىق. مىنا جەردە «جاس الاشتىڭ» بۇرىنعى بەس قىزمەتكەرى وتىرمىز. سەيداحمەت اعانىڭ قاراماعىندا ىستەگەن – جانبولات اعا, جارىلقاپ اعا, قۋانىش اعا, قىدىربەك جانە مەن. ءۋاليحان اعا ءىزباسارى بولىپ, جولىن جالعادى. سولاردىڭ ىشىندەگى قىزمەتكە ەڭ كەيىن الىنعانى مەن ەدىم. سەيداحمەت اعانىڭ بۇيرىقتى سول قولىمەن جازىپ العان سوڭعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرىمىن.
كەز كەلگەن اكە بارلىق بالاسىن جاقسى كورەدى, سونىڭ ىشىندە وزىنە ۇقسايتىن, ءوزىنىڭ جولىن جالعايتىن, بولمىس-ءبىتىمى مەن ءتۇر-تۇلعاسى ۇقسايتىن ءبىر بالاسى بولادى عوي. سول سياقتى, سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ ءۇش شاكىرتى بولدى, بىرىنەن ءبىرى وتەدى – نەسىپ ءجۇنىسباي, ءدۇرالى دۇيسەباي, قىدىربەك رىسبەك ۇلى. بارلىق جۋرناليستەردىڭ ماڭدايىنا جاقسى جۋرناليست بولۋ جازىلادى, جاقسى ۇستاز بولۋ دا جازىلادى, جاقسى تالىمگەر بولۋ دا جازىلادى, بىراق جاقسى مەكتەپ قالىپتاستىرۋ جازىلماۋى مۇمكىن. ونداي مەكتەپ قالىپتاستىرعان ادامدار ساۋساقپەن سانارلىق. ءتىپتى ءبىر قولدىڭ ساۋساعى دا جەتىپ قالۋى مۇمكىن. سونداي بىرەگەي ادام – سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ. ول كىسىنىڭ سپورت جۋرناليستيكاسىندا مەكتەبى قالىپتاستى. ءۇش ادامنان قالاي مەكتەپ قالىپتاسادى دەپ ويلاماڭىزدار, سپورت جۋرناليستيكاسىنداعى وزگە جىگىتتەر – قىدىربەكتىڭ, ءدۇرالىنىڭ, نەسىپ اعانىڭ شاكىرتتەرى.
بەردىقۇلوۆتى ايتقان كەزدە تاربيە ماسەلەسى دە العا شىعادى. مىسالى, ءبىز وسى كەزگە دەيىن بەردىقۇلوۆتىڭ تاربيەلەۋ ءتاسىلىن ۇستانامىز. جاسى وزىمىزدەن ءۇش جاس ۇلكەن بولسا دا ء«سىز» دەپ سويلەيمىز. سىيلاۋعا تۇراتىن بولسا جاسى كىشىلەرگە دە ء«سىز» دەپ سويلەيمىز. سوسىن ول كىسىنىڭ بولمىسىنا, ءىسى مەن سوزىنە قاراپ مىناداي نارسەنى ۇقتىق, تۇسىندىك, ۇيرەندىك. ەش نارسەنى شاتاستىرماۋ كەرەك. شاتاستىرۋعا بولاتىن نارسەلەر بار, شاتاستىرعان كۇندە دە ەشكىم رەنجىمەيتىن. شاتاستىرۋعا بولمايتىن نارسەلەر دە بار. ونى جۋرناليستيكانىڭ قازىرگى بۋىنى دا, بۇرىنعى بۋىنى دا ەستە ساقتاۋى كەرەك. مىسالى, الگىندە عانا ءۋاليحان اعادان ينتەرۆيۋ الىپ تۇرعان تەلەجۋرناليست «ديحان اعا» دەيدى ول كىسىگە. ارينە, جەتپىستەگى ءۋاليحان اعانى جاسارتا سويلەگەنىنە ءبىز قۋانامىز, بىراق ولاي شاتاسۋعا بولمايدى عوي. سەيداحمەت اعا بۇرىن وسىنداي نارسەنى بىزگە كوپ ايتاتىن.
«جاس الاشتا» كەزەكتى لەزدەمە بولىپ جاتقان كەزدە ەرتاي ايعاليەۆ دەيتىن اعامىز ءسوز اراسىندا «مەن مۇنى جارىلقاپقا ايتتىم», «مەن جارىلقاپقا بىلاي دەدىم» دەپ ايتا بەردى. ول ۋاقىتتا جارىلقاپ اعامىز جاۋاپتى حاتشى بولىپ ىستەيدى. سول كەزدە سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ: «جىگىتتەر, قازىر ءبىز تاربيە دەگەندى ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز. ەرتاي ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە جارىلقاپ, جارىلقاپ دەيدى. ءوزى سوندا جارىلقاپتان التى جاس كىشى» دەدى. بولدى. ودان كەيىن ەراعاڭ قانداي تاۋەكەلگە بارۋى مۇمكىن؟ بۇل ءسوز بارىمىزگە قاراتا ايتىلدى. ءالى كۇنگە دەيىن وزىمىزدەن ءۇش جاس ۇلكەن ادامعا ءسىز دەپ سويلەۋدەن تانعان جوقپىز. قازىر الپىسقا كەلدىك, ەندى ول داعدىمىزدى بۇزىپ كەتە قويماسپىز.
ول كىسى قىزمەتكەرلەرىنە قورعان بولدى. سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ قورعان بولۋ ءتاسىلى بولەك ەدى. ءبىر كۇنى گازەتتە ۇلكەن قاتە كەتتى. قاتەنى 5-6 ادام جىبەردىك. ىشىندە مەن دە بارمىن. كەزەكشى بولعانمىن. مەنىڭ كىنام جەڭىلدەۋ بولدى. ەڭ كىناسى اۋىر – انۋاربەك اۋەلبەكوۆ. جەزقازعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جاي حاتشىسىن ء«بىرىنشى حاتشى» دەپ جىبەرگەن. قازىر قاتە جىبەرسەڭ ۇيىقتاي بەرەسىڭ عوي, ال ول كەزدە قۇريسىڭ. سودان, كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتى تاڭ اتپاي ايعايعا باستى. تۇسىنىك جازىپ قويىپ ءبارىمىز وتىرمىز. بەردىقۇلوۆ جوق. كومانديروۆكادا. سودان جەزقازعان وبكومىنىڭ حاتشىسى ساپارعاليەۆ قوڭىراۋلاتتى تۇسكە قاراي «نە ىستەدىڭدەر, جىگىتتەر؟ اناۋ داۆىدوۆ مەنى ولتىرەيىن دەپ جاتىر» دەپ. داۆىدوۆ دەگەن – ءبىرىنشى حاتشى. سويتسەك, كەيىن بىلدىك, ساپارعاليەۆقا بەردىقۇلوۆ «جىگىتتەر قىزمەتىڭدى وسىرەمىن دەپ نيەت قىلعان ەكەن, نە بولدى سونشا اتتانداپ» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سوندا انۋاربەكتىڭ ءتىلى بايلانىپ, كەشكە دەيىن شاشى اعارىپ كەتە جازدادى. ءبىزدى سولاي قۇتقارىپ جىبەرگەنىن دە ءبىراز كۇننەن كەيىن بىلدىك. وسىلاي قورعان بولدى بىزگە جانە ونىسىن ايتقان جوق.
ول كىسى ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قيمايتىن. 5-كۋرس وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە «ەپيلوگ» دەيتىن قابىرعا گازەتىن شىعاردىق. ءبىر كۇنى گازەتتىڭ باس رەداكتورى مۇراتبەك توقتاعازين «ەلدىڭ ءۇش باسىلىمىنىڭ بلانكاسىنا قولتاڭبا جازدىرىپ اكەلەمىن, سونى گازەتكە جاپسىرامىز» دەدى. ونى كىم جاسايدى؟ مەن جاسايمىن دەپ ءوزى كەتتى. ول كەزدەگى ەلدىڭ ءۇش باسىلىمى – «قازاقستان پيونەرى», «لەنينشىل جاس», «سوتسياليستىك قازاقستان». توقتاعازين الدىمەن ۇلكەنىنەن باستايىن دەپ بالعابەك قىدىربەك ۇلىنا كىرەدى. بالعابەك قىدىربەك ۇلى تىڭداپ الىپ, «اينالايىن-اۋ, ىستەپ جۇرگەنىڭ بالانىڭ ويىنى عوي. بار, ەسىكتى جاپ» دەپ شىعارىپ سالادى. ۇلكەنىنەن باستاپ ەدىم, ۇيات بولدى, وندا كىشكەنتايىنان باستايىن دەپ ءۋاليحان اعاعا بارادى. «اعا, بلانكاڭىز بولسا, «ەپيلوگ» گازەتىن شىعارىپ جاتقان بالالار, جارايسىڭدار» دەپ جازىپ بەرىڭىزشى» دەيدى. ءۋاليحان اعا جازىپ بەرەدى. سودان كوڭىلدەنىپ ء«بىلىم جانە ەڭبەكتەگى» اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆكە بارادى. «ەپيلوگ» دەگەن ورىسشالاۋ ەكەن دەپ كۇمىلجىگەنىمەن كوڭىل جىقپاي ول دا جازىپ بەرەدى. سوسىن سەيداحمەت بەردىقۇلوۆقا كىرەدى, ول كىسى جازىپ بەرەدى. جازىپ جاتقان كەزدە بۇل قاراپ تۇرماي ء«ۋاليحان اعا دا قويدى, اقسەلەۋ اعا دا قويدى, ەندى ءسىز دە قويىڭىز» دەيدى عوي. سەيداحمەت اعا الا كوزىمەن ءبىر قارايدى. توقتاعازين سوندا «جاڭاعى ء«ۋاليحان اعا دا قويدى, اقسەلەۋ اعا دا قويدى, ەندى ءسىز دە قويىڭىز» دەگەنىمدى اقسەلەۋ اعاعا بارىپ ايتپاي-اق قويىڭىزشى» دەيدى. سول كەزدە بەردىقۇلوۆ جايمەن قاراپ, «قالقام, ونى بارىپ ايتىپ جۇرۋگە ۋاقىتىم دا جوق» دەپتى. بىزگە جازعان تىلەگىڭدە بەردىقۇلوۆ «وتىز جىل جۋرناليستيكانىڭ قۇلاق كەستى ق ۇلى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ» دەپ جازادى. وتىز جىل دەگەن بىزگە سول كەزدە سۇمدىق ۇزاق ۋاقىت كورىنگەن.
سوسىن ول كىسىنىڭ باسقارۋ, مەنەدجمەنتتىك ءتاسىلى سۇمدىق بولاتىن. قۋانىش اعا ەكەۋمىز ءبىر بولىمدە جۇمىس ىستەيمىز. قۋانىش اعا – ءبولىم مەڭگەرۋشىسى. ءبولىمنىڭ اتى – «كومسومول تۇرمىسى». مەن – ءتىلشىسىمىن. جۇمىسقا تۇرعانىما ءۇش اپتا بولعان. بەردىقۇلوۆ كابينەتتەردى ارالاپ كەلە جاتىر دەگەن ءسوز «مينيستر كەلە جاتىر» دەگەن سياقتى ەستىلەدى. ول كىسى كىرىپ كەلدى, قۋانىش اعا ەكەۋمىز اتىپ تۇردىق. قاراپ-قاراپ تۇرىپ قۋانىش اعاعا ۇرىستى. «اينالايىن, قۋانىش. بولىمىڭدە جاس جىگىتتىڭ كەلگەنى سەزىلمەيدى» دەدى. مەندە شارۋاسى جوق. كەتكەن سوڭ قۋانىش اعا مەنى ولتىرەتىن بولدى-اۋ دەپ ويلاپ تۇرمىن. بىراق قۋانىش اعا مەن كۇتكەندەي رەنىش تانىتقان جوق. دەگەنمەن انا ءسوز قاتتى اسەر ەتتى.
سەيداحمەت اعادان ءبىز ءۇش نارسەنى الدىق. انىعىندا, ول كىسى ءۇش نارسەنى قاتتى ۇستاندى. ول كىسى مىقتى ستيليست بولىپ, قازاق جۋرناليستيكاسىنا وتە مىقتى ستيل اكەلدى, وتە مىقتى فورما اكەلدى, سوسىن تاقىرىپ قويۋدىڭ شەبەر ءتاسىلىن ەنگىزدى. سونى الۋعا تىرىستىق. قانشالىقتى قولدانىپ جۇرگەنىمىزدى بىلمەيمىز. ءۋاليحان اعا جاقسى ايتتى «وتە ەرەكشە كيىنىپ جۇرەتىن» دەپ. اسىرەسە, بەشپەنت كيىپ جۇرەتىن. «شەراعانىڭ شينەلى» دەگەن سياقتى, ءبىز «بەردىقۇلوۆتىڭ بەشپەنتىنەن شىقتىق» دەپ ايتامىز.
تىزگىن تارتار
نەمەسە ءتىلشى ءتۇيىنى
ايگىلى ارىپتەستى اسپەتتەگەن قالامداستار اڭگىمەسىنەن ۇققانىمىز: سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ – قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان تارلانبوز. جاقسى اعانىڭ جارقىن بەينەسى ءسوز سيقىرىنا اربالعان ۇرپاقتارىنىڭ جادىندا ۇدايى جاڭعىرا بەرمەك.
ونىڭ وقىرمان ولجاسىنا اينالعان كىتاپتارىن قايتا پاراقتاعاندا جازۋشىنىڭ جان-تانىمەن حالقىن سۇيگەنىن, سالت-ءداستۇرىن ساقتاعانىن, ۇلتىن ۇلىقتاۋدان اسقان ۇلى مۇراتى بولماعانىن بايقايسىز. كەزىندە وداقتىق, الەمدىك دودالاردا توپ جارعان قارا كوز باۋىرلارىمىزدىڭ بارىن دارداي ەتىپ جەرىنە جەتكىزە جازدى. الاشتان ات وزدىرعان شوقىر بولتەك ۇلى, وكتيابر جارىلعاپوۆ, ءابدىسالان نۇرماحانوۆ, تيمۋر سەگىزباەۆ, عۇسمان قوسانوۆ سياقتى ساڭلاقتار تۋرالى ەسسەلەرى ەرىكسىز تاڭداي قاقتىرىپ, باس شايقاتادى. قالامىمەن قاراسوزدىڭ قايماعىن قالقىپ, «مازمۇنى سوتسياليستىك مادەنيەت» ۇمىتتىرىپ جىبەرە جازداعان ۇلتتىق بولمىس ۇعىمدارىن ەسكە سالىپ, سانامىزدى ءدۇر سىلكىندىرگەنىن ايتپاساق ارىمىزعا سىن. سەيداعاڭنىڭ «ەرتەڭنەن سالسا, كەشكە وزعان» دەيتىن شاعىن عانا دۇنيەسى بار. 1953 جىلى تاۋلىكتىك جارىستا 311,6 كم ءجۇرىپ ءوتىپ الەمدىك رەكورد جاساعان ءوزىنىڭ اۋىلداسى كاستەكباي راحمەتجانوۆتىڭ جەتىستىگىن اڭىز-ەرتەگىدەي اڭىراتادى. سول ماقالانىڭ ءبىر جەرىندە «كەيدە كانىگى رەداكتورلىعىم جەتەلەپ, «شىركىن, گازەتتەگى جاستار وقيتىن رەسمي ماتەريالداردى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ستيلىنە سالسا...» دەيتىن جولداردى كەزدەستىرەمىز. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە, بۇل – اۆتوردىڭ اينىماس ۇستانىمى. بۇكىل شىعارمالارىندا كورىنىس تاپقان. ويتكەنى باياعى بابالارىمىزدان ميراس فولكلور جانىمىزعا جاقىن, قۇلاعىمىزعا بىردەن قۇيىلا كەتەتىنىن بىلگەن. قازاقى رۋحتى قالامگەردىڭ ءوزى ايتقانداي: «باعزى زامانداردان بەرى بوزتوبەنىڭ باسىندا اۋىل اقساقالدارى ايتاتىن جەلىنى ۇزبەي, سول ماقاممەن اسەرلەپ, ارلەپ, ادەيى ۇمىتقىڭ كەلسە دە ەستەن شىقپايتىنداي ەتىپ جەتكىزدى. بۇگىندە سان مىڭ اڭگىمەدەن, سان مىڭ جاڭالىقتان قۇلاق تۇنادى. سانادا ساقتالارى ءبىرلى-جارىم».
كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە «كومسومولسكايا پراۆدانى» كوركەيتىپ, «يزۆەستيانىڭ» ءيىن قاندىرعان سويقان رەداكتور الەكسەي ادجۋبەي جايىندا ەسىم-سويى قازاقتارعا دا ەتەنە تانىس رەسەيلىك جۇلىمىر جۋرناليست لەونيد ملەچيننىڭ «ول گازەتتى ايەلدەن دە جاقسى كورەتىن» دەپ جازعانى ويعا ورالىپ وتىرعانى. سەبەبى ءبىزدىڭ سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ تا گازەت جۇمىسىنا ءبىرجولا بەرىلگەن بىرەگەي رەداكتور بولعانى تالاس تۋدىرماسا كەرەك. ول قالىپتاستىرعان مەكتەپ, سوڭىندا قالعان ادەبي مۇرا ءالى بىرنەشە بۋىننىڭ كوكىرەك كوزىن اشارى انىق. جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى جازعانداي, «ۇستاحانا دۇرىلدەپ تۇر».
ر.S: ايتپاقشى, وسى جولدار اۆتورى دا بالا كەزىندە سپورت ءجۋرناليسى بولۋدى ارمانداعان. سول ماقساتى مازالاي بەرگەن سوڭ, كازگۋ-ءدىڭ كيەلى تابىلدىرىعىنان اتتاعان...
بىراق... ءيا, سۇيىكتى جازۋشىسى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ «جۇرەك ۇيىقتاۋدى بىلمەيدى» اتى پوۆەسىندەگى ءبىر كەيىپكەر (بالكىم, اۆتوردىڭ ءوزى) «جالپى, مەنىڭ الماتى دەگەندە جولىم بولماي-اق تۇر» دەپ كەيىگەنىندەي, ول ويىم ورىندالمادى. تاعدىر عوي... «سۇراۋشىنىڭ سۇيگەن اسىن كىم بەرگەن؟».
1983 جىلدىڭ كوگىلدىر كوكتەمى. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ەردىڭ جاسى ەلۋگە تولعان سەيداحمەت بەردىقۇلوۆپەن كەزدەسۋ وتەتىن بولدى. مۇحامەدجان سەرالين اتىنداعى ادەبي بىرلەستىكتىڭ جەتەكشىسى, اقىن قايرات الىمبەكوۆ ماعان سوندا بايانداما جاساۋدى تاپسىردى. سودان پۋشكين كىتاپحاناسىنا بارىپ, گازەت تىگىندىلەرىن اقتارىپ, ون بەتتەن اسپايتىن وي-پىكىرىمدى قاعازعا ءتۇسىردىم. الايدا ونى مەرەيتوي يەسىنىڭ الدىندا وقۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. جاقسى-جايساڭدار جان-جاقتان جارىسسوزگە شىعىپ, ساراۋىز ستۋدەنت بىزگە كەزەك تيمەي قالدى.
«قايراتتىڭ» شابۋىلشىسى ەۆستافي پەحلەۆانيدي كسرو-نىڭ ەڭ ۇزدىك 33 فۋتبولشىسىنىڭ تىزىمىنە ەنىپ, جانكۇيەرلەرىمىز جايراڭداعان كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. «مەدەۋدە» جاتتىعىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ الىپ, «پەحادان» ينتەرۆيۋ الدىم دا «لەنينشىل جاسقا» اپاردىم. سودان ءدۇرالى دۇيسەباەۆ دايىنداپ, نەسىپ جۇنىسباەۆ قول قويىپ, رەداكتورعا ۇسىنباي ما. وكىنىشكە قاراي, سۇيىكتى سەيداعام ماقالانىڭ شەكەسىنە «مۇنداي جاتتاندى ينتەرۆيۋدى جاريالاۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ بەلگى سوعىپ, كەرى قايتارىپتى. كەيىن ... ارادا اينالىپ جىلدار وتكەندە دۇراعاڭ ايتتى: «سەيداعاڭ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە ەشكىمدى تەڭگەرمەيتىن ۇلتجاندىلىعى ۇلان- اسىر ەدى عوي, ول كىسىنىڭ. ەگەر سەن پەحلەۆانيدي ەمەس, اناۋ دوپتى حوككەيدەگى الماتىنىڭ «ديناموسى» ساپىندا الاڭعا اندا-ساندا عانا شىعاتىن مارسەل كيىكباەۆ تۋرالى جازعانىڭدا بىردەن جاريالاناتىن ەدى», دەدى مەنىڭ باياعى وكپەمدى باسىپ.
ونى مەن قايدان بىلەيىن؟
تالعات باتىرحان,
«Egemen Qazaqstan»
