عىلىمعا كوزقاراس – مەملەكەت وركەندەۋىنە كوزقاراس

ءادىل قوعامعا جەتەيىك

ارينە، ەل مۇددەسى بارىنەن بيىك. ونى قاستەرلەۋ – پارىز. سوندىقتان ەل دامۋى ءۇشىن ءوندىرىس ورىندارىن، عىلىمدى وركەندەتۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى حالىق يگىلىگىنە اينالدىرۋ ماڭىزدى. بابالاردان جەتكەن اتالى ءسوز بار – «عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى». مۇنىڭ بارشاسى ادىلەتتى قازاقستان ۇعىمىنا ساي كەلەدى. وسى رەتتە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باس­تاماسىمەن جانە دايەكتىلىگىمەن قايتا مەملەكەتتىك مارتەبە العان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى اتالعان سالادا ەل­­دىك ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولادى دەپ سەنىم­­مەن ايتا الامىن.

ادىلەتتى قازاقستان تەككە ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. تاريحي سالماعى بار ۇعىم. مۇنى دا تارقاتىپ ايتاتىن شاق كەلدى. بۇگىن قىلعان ءىس – ەرتەڭنىڭ ىرگە­تا­سى، ءتالىمى مەن تاجىربيەسى. ەڭ باس­تىسى، زاڭ بارىنەن بيىك تۇرۋى كەرەك. ازا­مات­تارىمىز ەڭبەكقور، جاستارىمىز العىر، حالقىمىز رۋحتى بولسىن. سوندا مامىراجاي، بەيبىت، ەشكىمگە جالتاقتامايتىن قوعامعا اينالامىز.

ادىلەت دەگەن ويدىڭ استارىندا تە­رەڭ ماعىنا جاتىر. ءار ادام تۋعان ەلىن دامىتۋعا ۇلەس قوسۋى شارت. مۇ­نى ءجيى ايتىپ كەلسەك تە، ءىس جۇزىندە كورىن­بەدى. قازىر اركىم ءوزىن اسىرايتىن نارىقتىق زاماندا تۇرمىز. وتاندى ءسۇيۋ مەن ەڭبەك قاتار ءجۇرۋى كەرەك. تۋعان ەلگە قالتقىسىز قىزمەت ەتسەك، بۇل ۇعىمنىڭ اياسى كەڭەيە تۇسەدى. عىلىم قاشاندا ادىلدىك جاعىندا.

ەل يگىلىكتى كورگىسى كەلەدى

اتا-بابامىزدان قالعان جەرۇستى، جەراستى بايلىعى بار. مەندەلەەۆتىڭ حيميالىق كەستەسىندەگى ەلەمەنتتەردىڭ 99 %-ى ەلىمىزدە كەزدەسەدى. بارلىق مە­تالدىڭ ءتۇرى ۇشىراسادى. جىلىنا 100 ميلليون تونناعا دەيىن مۇناي شىعارامىز. سونى ءتيىمدى يگەرەتىن كەز كەلدى. اڭگىمەنى تەرەڭنەن قاۋزايىن. ءبىر كەزدەرى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكونوميستەرىن جينادىق. اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆتىڭ توبى ساناپ شىقتى. ءبىر قورىتىندىعا كەلدىك: قازاق ەلىندەگى مەتالل شىعاراتىن 5 زاۋىت، مۇناي وڭدەيتىن 3 زاۋىت تۇراقتى جۇمىس ىستەپ تۇرسا، ەكونوميكا قۋاتى ارتادى.

ءوزىم حيميا سالاسىنىڭ مامانىمىن. سوندىقتان ەل يگىلىگىن ارتتىرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ايتۋدى ءجون كورەمىن. قازاقستانعا كەم دەگەندە تاعى 2 مۇناي وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ قاجەت. كەم دەگەندە 1 زاۋىت مۇناي قالدىقتارىن وڭ­دە­سە دەيمىز. مۇنايدان ءتۇرلى بۇيىم شىعارۋعا بولادى. ءبىر گەرمانيادا 21 مۇناي وڭدەيتىن زاۋىت جۇمىس ىستەيدى. بىراق ول ەلدىڭ جەرىنىڭ استىندا مۇناي بار دەگەندى ەستىمەدىك. وزىق ەلدەردىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ قۇپياسى – ولاردىڭ وڭدەۋشى ونەركاسىپكە الدەقاشان كوشىپ كەتكەندىگىندە. مۇناي مەن گازعا سەنىپ وتىراتىن زامان ارتتا قالدى. ءوزى تۇك وندىرمەيتىن ەلدىڭ بولاشاعى ب ۇلىڭعىر.

ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە حيميا وندىرىستەرى بار. شىمكەنت، وسكەمەن، قاراعاندى، اقتوبە سىندى ايماقتاردى ءتىزىپ ايتۋعا بولادى. مۇندا بوي كوتەر­گەن زاۋىتتار كەڭەس داۋىرىندە ءونىم بەردى. شيكىزات الاتىن ورىن عانا بولدى. قالعانى ەلدەن سىرتقا شىعا­رىل­دى. بۇگىندە الگى زاۋىتتاردىڭ ءبىرا­زى جۇمىس ىستەپ تۇر. كەيبىرى ىستەن شىق­قان بولۋى دا مۇمكىن. جاقىندا قى­تايعا باردىق. ءبىز ءوزىمىز اشقان جاڭا­لىقتى ولارعا تانىستىردىق. ءدال سونى وس­كە­مەندەگى بەلگىلى ءبىر زاۋىتتىڭ باس­شى­لىعىنا كورسەتتىك. بىراق بىزدىكى قۇ­لىقسىز. بىرنەشە زات ءوندىرىپ باسىن اۋىرتقىسى كەلمەيدى. وعان ۆاگون-ۆاگونىمەن ساتىپ، تىنىش وتىرعانى ءتيىمدى. وسىدان كەيىن قالاي داميمىز؟ سوندىقتان ءىرى كەن ورىندارى، زاۋىتتار مەن فابريكالار مەملەكەت مەنشىگىنە وتۋگە ءتيىس. مەملەكەت كۇش سالعان جەردە ءونىم مەن پايدا قاتار جۇرەدى. سوندا ەل ءال-اۋقاتى ارتىپ، سەنىم كۇشەيەدى.

عىلىمعا رەفورما كەرەك

مەملەكەت باسشىسى عىلىمعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر. ءوزىم قابىلداۋىندا بولعانىمدا قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ءجونىن كەڭەستىك. ءسويتىپ، ۇلت­تىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ بويىنا قان جۇگىرتۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىردىق. ويىمدى ارىدەن باستايىن.

بۇگىندە «عىلىم ورداسى» اكتسيونەر­لىك قوعامى بار. بۇل – بۇرىنعى عىلىم اكادەمياسى دەگەن ءسوز. 1991 جىلدارى جاعداي قيىن بولدى. ەلدىڭ ءبارى جان-جاققا تارادى. عالىم­دار كۇن كورىستى ويلادى. سىرت ەلگە قونىس اۋدارعاندارى دا بولدى. ەلەڭ-الاڭ شاقتا اكادەميانى تاراتىپ تىندىق. باستى كىلتيپان – قارجى تاپشىلىعى. 2010 جىلى ءداستۇرلى فورماداعى كانديداتتىق، دوكتورلىق عىلىمي دارەجەنى الىپ تاستادىق. بولون جۇيەسىنە دەرەۋ كوشىپ الدىق. سودان بەرى 13 جىل ءوتتى. ءبىزدىڭ كانديدات كۇيىندە قالعان ادامدارىمىز سابىلىپ ءجۇر. رەسەي، قىرعىزستان، وزبەكستان ەلدەرىن ساعالاپ ءجۇر. دوكتور بولعىسى كەلەدى. عىلىمعا ۇلەس قوسۋدى ويلايدى. دوكتورلىق دارەجەسى بولماسا، جارىتىپ تاماق ءىشىپ، كۇن كورىپ كەتۋ ءبىر مۇڭ. ولاردىڭ ەكىنشى جولى بار: بولماي بارا جاتسا، شەتەلگە تايىپ
تۇرۋ. بۇل – بۇگىنگىنىڭ شىندىعى. قا­زىر كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، اكادەميك بولاتىنداي دوكتورلار ازايىپ بارادى. ءداستۇرلى جولمەن دوكتورلىق قورعا­عان­داردىڭ سوڭى 60 جاستا، الدى 90-نىڭ ۇستىندە. لايىم ۇزاق جاساسىن! بى­راق وسىلايشا ءوز قولىمىزبەن قازاق عىلىمىن قىلقىندىرىپ وتىرمىز.

گرانتتىق جوباعا 5 جىل

عالىم عىلىمي جوبامەن اينالىسادى. كانىگى مامان زەرتتەۋ ۇستىندە جۇر­مەسە، اۋىرىپ قالادى. ءوز ىسىنە بەرىلگەن جاندار جەتەرلىك. جالاقىسى ماردىمسىز بولسا دا، عىلىمنان كەتپەي جۇرگەن ادامدار بار. ولارعا ەسكەرتكىش قويۋىمىز كەرەك.

گرانتتىق جوبانى ۇتىپ الۋ – فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىن ۇتقانمەن تەڭ. اشقان جاڭالىققا قىزىققان، يەك ارتىپ جاتقان پەندەنى كورمەدىك. قازىر عىلىمي جوبانى 27 نەمەسە 30 ايعا بەرەدى. ءارى كەتسە 36 ايعا ۇزارتادى. بىلايشا ايتقاندا، 2،5-3 جىل. جوبانى وتكىزەمىن دەپ جۇرگەندە جارتى جىل كەتەدى. ۇسىنعانىڭىز ۇلتتىق عىلىمي كەڭەستەن ءوتىپ، مينيسترلىكتەن بەكىتىلىپ، سۇراعان قاراجاتىڭىز بەرىلسە يگى. الايدا كەيبىر عىلىمي ينستيتۋتتار بار بولعانى 3-4 گرانتتىق جوبامەن وتىر. سونىمەن جان باعادى. تارالىمى ساناۋ­لى ۇجىمدىق مونوگرافيا شىعارادى. وعان جالاقىنى قوسىڭىز. از عانا قاراجاتتى ءارى دە، بەرى دە تارتىپ، جەتكى­زە الماي دال بولاسىز. سودان كەيىن سىناۋشىلار «جاساعان عىلىمدارىڭ كانى؟» دەپ ورە تۇرەگەلەدى.

عالىمدار ۇسىنىسى: عىلىمي جوبا 5 جىلعا بەكىتىلسە ەكەن. عالىم الەۋمەت­تىك جاعدايعا باس قاتىرماسىن. ول ودان گورى عىلىمىنا كوڭىل ءبولسىن. شەتەل­گە شىعاتىن ءىسساپارلارىنا ارنايى قارجى لايىقتى بولىنسە، الەمدىك ارىپتەس­تەرمەن قارىم-قاتىناس نىعايا تۇسەدى. بازالىق جالاقى ينستيتۋت قىزمەت­كەرلەرىنىڭ بارىنە تۇگەل تولەنسە دەيمىز. ماگيستردەن باستاپ اكادەميكتەرگە دەيىن قارجىدان قىسىم كورمەۋگە ءتيىس.

جوبا ۇسىنعاندا، ەسەپ وتكىزگەندە اعىلشىنشا جانە ورىسشا نۇسقاسىن سۇراپ مەزى ەتەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلە­تىن ساراپشى بولعانى دۇرىس. كوپ ءتىلدى مەڭگەرسىن. وعان قارسى ەمەسپىز. الاي­دا ءۇش تىلدە ەسەپ سۇراۋ ماسقارا عوي. قازاق ەلىندە مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. سوندىقتان قازاقشا ەسەپ بەر­سەك جەتكىلىكتى. قاعازباستىلىقتى جويۋ قاجەت. بىتپەيتىن ەسەپ-قيساپپەن باس قا­تىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بيۋروكراتيا عالىم­نىڭ قولىن بايلايدى. عىلىمدى ويلانتپايدى.

الپاۋىت دەرجاۆالار عالىمنىڭ اشقان عىلىمي زەرتتەۋىنە ىنتىق. ءتىپتى ونى وليگارحتار دا قارجىلاندىرىپ جاتادى. ال بىزدە تاۋ قوپارساڭ دا قاۋ­قار­سىز سانالاسىز. عالىمداردىڭ جەت­كەن جەتىستىگىنە اتقامىنەرلەر قۇلاق اسسا ەكەن. ماسەلەن، وسى جىلى اشىل­عان جەتىستىككە بايلانىستى قاۋلى-قارار قا­بىلدانسا، مەملەكەتتىك باعدارلا­ما­عا ەنسە دەگەن يگى نيەتىمىز بار. ال سىي­ما­عان­دارى كەلەر جىلدىڭ ەنشىسىنە بۇيىر­­سا. سوندا عالىم مەن بيلىك ارا­سىن­­­دا ءوزارا ىقپالداستىق دامي تۇسەر ەدى.

جاستاردى عىلىمعا تارتايىق

تمد اۋماعىندا تۇبەگەيلى ءۇش ساتىلى ءبىلىم جۇيەسىنە كوشكەن جالعىز ەل  ءبىزبىز. ءداستۇرلى كانديداتتىق، دوكتورلىق دارەجەنى جويدىق. بۇگىندە ماگيستراتۋرا مەن PhD دوكتورانتۋراعا عانا يەك ارتىپ الدىق. عىلىم سالاسىنا عۇمىرىن ارناپ كەلە جاتقان ادام رەتىندە ءبىر نارسەنى شەگەلەپ اي­تايىن. قازاقستاندا 50/50 فورما­تى ءجۇرۋى كەرەك. ياعني بۇرىنعى ءداستۇرلى قورعاۋدى قايتا ەنگىزەيىك. ەكىنشى تاراپتان ماگيستر، PhD قورعاپ شىعۋعا دا مۇمكىندىك بەرەيىك. بولون جۇيەسىنىڭ وزىندە بۇرىنعىشا قورعاۋعا بولادى دەگەن ءسوز كەزدەسەدى. وسى ءماتىندى نەگىزگە الىپ، بۇرىنعى جۇيەنى قايتا ورناتايىق. ماگيستردى عىلىمي دەڭگەي دەپ مويىن­داپ، اقشا تولەپ، PhD دارەجەسىنە بەرى­لەتىن قارجىنى كوبەيتەيىك. بۇل – جاس عالىمداردى ىنتالاندىراتىن قادام.

بارلىعى جالاقىعا كەلىپ تىرە­لەدى. مەن حيميا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورلىعى قىزمەتىن قاتار اتقارامىن. بىزگە جاستار كوپ كەلەدى. ءسويتىپ، جۇمىسقا قابىلدانار الدىندا ايلىعىن سۇرايدى. باستاپقىدا 100-150 مىڭ تەڭگە بولاتىنىن ايتامىن. بىردەن ەڭسەسى تۇسەدى. الگى جاس مامان ودان گورى 2 جەرگە كۇزەتشى بولىپ، 200 مىڭنان ارتىق الۋدى ويلايدى. ونىڭ بۇل ويى تىرشىلىك تۇرعىسىنان دۇرىس. تاپقانىنىڭ جارتىسىن پاتەرگە بەرسە، قالعانى ءىشىپ-جەۋىنەن ارتىلمايدى. ال ول جاس مامان ۇيلەنگىسى كەلەدى. شاڭىراق قۇرعان بولسا، ءتىپتى قيىن. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن جاس مامان رەتى كەلگەن كۇنى اقش، ەۋروپاعا، بەرىسى تۇركياعا كەتەدى. دامىعان ەلدەردە 5-10 مىڭ دوللاردان ارتىق ايلىق الادى. بىزدىكىندەي يپوتەكانى ويلاپ ميىن اشىتپايدى. ۇيلەنسە، بالا-شاعاسىنا بارلىق جاعداي جاسالادى. وسىدان كەيىن قالايشا جاس ماماندى قولدا ۇستاپ تۇرامىز.

ءوزىمىز كانديداتتىقتى ماسكەۋدە قورعا­­دىق. اراعا 11 جىل سالىپ دوكتور­لىق ديسسەرتاتسيانى قورعاپ، ەلگە ورال­دىق. ۇيلەندىك. بالالى بولدىق. قىرۋار شارۋانىڭ اراسىندا قوسىمشا جۇ­مىس ىستەدىك. كەڭەس كەزەڭىن سىناپ جاتامىز. الايدا ول ۋاقىتتا عى­لىم­عا دە­گەن كوزقاراس جوعارى ەدى. ءبىر نارسە­نى تۇجىرىمداپ ايتايىن: جاس عالىم­داردى ءدال قازىر عىلىمي ۇدەرىس­تەرگە ۇيرەتكەن ابزال. ايتپەسە، جاسى ۇلكەن عالىمدار سوڭىنا ەرگەن جاستارعا ءتالىم-تاعىلىمىن ايتىپ ۇلگەرمەيدى. جاس عا­لىم­داردىڭ ايلىعىن ارتتىرىپ، الەۋ­­مەتتىك ماسەلەسىن تەزدەتىپ شەشۋدى كە­شەن­دى قاراستىرۋ – مەملەكەتتىك ماسەلە.

Scopus – بوس شىعىن

قازىر Scopus جانە Web of Science جۋرنالىنا ماقالاسى شىققان ادام دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادام سانالادى. باسىندا شەتەلدىك جۋرنالعا ماقالا جا­ريا­لاسا جەتكىلىكتى ەدى. بۇگىنگى تاڭ­دا ونىڭ پروتسەنتيلى جىل سايىن ءوسىپ بارادى. قانشا مونوگرافيا جاز­ساڭىز دا، Scopus ماقالاڭىز بولماسا، ەشكىم ەمەسسىز. 35 پروتسەنتيلدەن كەم ەمەس شەتەلدىك عىلىمي جۋرنالعا ماقالا جاريالاۋعا مىندەتتەيدى. PhD قورعايتىن بولسا، 25 پروتسەنتيل بولاتىن Scopus ماقالاسىن تالاپ ەتەدى. Web of Science  بويىنشا Q1، Q2 دارەجەسىندەگى عىلىمي ماقالا سۇرايدى. Q4 بولسا، دىمعا جارامسىز. شەتەلدە بۇلاي عىلىم جاسالمايدى. بىزدە پارادوكس!..

اكادەميك بولساڭىز دا Scopus جانە Web of Science تىزىمىندەگى جۋرنالداردا عىلىمي ماقالاڭىز شىقپاسا، قۇنىڭىز كوك تيىن. ءبىزدىڭ ناقتى ۇسىنىسىمىز بار. عىلىمدى دامىتىپ، ونى الەمدىك ارەناعا شىعارامىز دەسەك، شەتەلدىك جۋرنالعا مىندەتتەگەندى دوعارايىق.

تۇيىندەپ ايتقاندا، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعى­نا­تىن مەملەكەتتىك مەكەمە مارتەبەسىن الدى. ەندى ول جاڭا كەزەڭگە كوتەرىلۋگە ءتيىس. قۇرامىنا بۇرىنعى ينستيتۋتتارىن قايتارايىق. گەرمانيا، فرانتسيا، رەسەي سەكىلدى ەلدەردە عىلىم اكادەميا­سى جۇمىس ىستەپ تۇر. قانىش ساتباەۆ، الكەي مارعۇلان، مۇحتار اۋەزوۆتەر قىزمەت ەتكەن، ۇلتتىڭ ءبىرتۋار عالىمدارى مەن قايراتكەرلەرى ماڭداي تەرىن توككەن قاسيەتتى قارا شاڭىراققا قويىلاتىن ءبىرىنشى تالاپ – قۇرعاق ەسەپ ەمەس، عىلىمدى دامىتۋ بولۋى كەرەك.

ادىلەتتى قازاقستاندى ورناتاتىن زيالى قاۋىم. ءادىل ءارى زەردەلى قوعام ورناسىن دەسەك، ەڭ ءبىرىنشى عالىمنىڭ جاعدايىن تۇزەۋ ماڭىزدى.

مۇرات جۇرىنوۆ،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ

پرەزيدەنتى، اكادەميك