ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسى

وسىلايشا، ا.بايتۇرسىن ۇلى قازاق ولكەسiن باسقارۋ جونiندەگi اسكەري-رەۆو­ليۋتسيالىق كوميتەتiنiڭ مۇشەسi رەتiندە جۇمىسقا ارالاسىپ، سونىڭ بiر وتىرىسىندا، ونىڭ حالقىمىزدىڭ بولشەۆيكتەرگە قاتىناسى تۋرالى پiكiرi تىڭدالدى. وندا مىناداي ناقتى ۇسىنىستار جاسادى.

1) قازاقتاردى كەڭەس وكiمەتiنiڭ حالىق­قا جالعان ەمەس، شىن مانiندە ءوزiن ءوزi باسقارۋ قۇقىعىن بەرگەنiنە سەندiرۋ ءۇشiن قازاق رەۆكومىنىڭ دەربەس قيمىل جاسا­ۋىنا مۇمكiندiك بەرۋ; 2) كەڭەس وكiمەتiنە قارسى بولعان بارلىق قازاقتارعا، ونىڭ iشiندە «الاشوردانىڭ» تورعايلىق جانە ورالدىق توپتارىنا، ولار كەڭەس وكiمەتiنiڭ جاعىنا شىققان جاعدايدا كەشiرiم جا­ريالاۋ; 3) كەڭەس وكiمەتi حالىقتىڭ سەنi­مiنە كiرۋi ءۇشiن كوڭiلگە قونىمدى شارالار قاراستىرۋ، تەك سول ارقىلى عانا كەڭەس وكiمەتiنە قارسىلاردى ءوز جاعىنا تارتۋدى قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. بۇل وتىرىسقا كۋيبىشەۆ، رۋدزۋتاك، برويدو سياقتى ورتالىقتىڭ وكiلدەرi قاتىناسقان. وسى ماجiلiستە ۆتسيك-تiڭ (بۇكiل رەسەيلiك اتقارۋ كوميتەتi) كەڭەس وكiمەتiنە قارسى قيمىل جاساعان بارلىق قازاقتارعا تولىق كەشiرiم بەرۋ تۋرالى شەشiمi ايقىندالعان.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق رەۆكو­مى­نىڭ قۇرامىندا بiر جىلدان اسا ىستەسە دە، ول وسى ارالىقتا الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرiنىڭ كەڭەس وكiمەتi تاراپىنان قۋدالانباي، ءوز ماماندىقتارىمەن حالقىنا قىزمەت ەتۋىنە مۇمكiندiك جاسادى.

ايتۋلى تۇلعانىڭ 1920 جىلى قازاق اسسر-i حالىق اعارتۋ كوميسسارى، ءارi بۇكiلرەسەي اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇ­شەسi بولىپ، سول جىلدارى ەلىمىزدەگى وقۋ-اعارتۋ سالاسىن ۇيىمداستىرىپ نەگى­زدەدى. ول بۇل ورىندا ەكى جىل عانا قىزمەت اتقارسا دا، ەلەۋلى جۇمىستار تىندىردى.

شىندىعىن ايتقاندا، سول جىلدارى ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى اۋىر ەدى. سوعان قاراماستان اقاڭ 1920 جىلى ماۋسىم ايىندا وتكەن حالىق اعارتۋ قىز­مەتكەرلەرiنiڭ سەزiندە تياناقتى مىن­دەتتەر قويىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ جولىن ۇسىندى. الدىمەن ول بىلىكتى مۇعالiمدەردى دايىنداۋ ءۇشىن ەكى جولدى كورسەتتى: ءبى­رىن­شىسى – قىسقا كۋرستار ارقىلى اۋىل مۇعالىمدەرىن دايىنداۋ، ەكىنشىسى – پەدا­گوگيكالىق ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ. 1921 جىلى رەسپۋبليكا كولەمىندە 52 قىسقا مەرزiمدi مۇعالiمدەر دايىندايتىن كۋرستار اشۋدى بيۋدجەت تاراپىنان بەلگiلەنگەندiگiن وسى سەزدە حابارلاعان. سونداي-اق ۇلت ۇستازى ءوز بايان­داماسىندا اعارتۋ سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى دە اشىپ كورسەتكەن. ماسەلەن، بىرقاتار مەكتەپتەردىڭ عيماراتپەن قام­تا­ماسىز ەتىلمەگەندىگى، عيماراتى بارلار­دىڭ وزىندە جىلۋ مەن وقۋلىقتاردىڭ جوق­تىعى، سونىمەن قاتار تالاپقا ساي مەك­تەپ ۇيلەرى كوپ جەردە اسكەري مەكەمەلەرگە بەرىلگەنىن ايتادى. جانە دە مۇ­عا­لىمدەردىڭ جاعدايىنىڭ تومەندىگى مەن ولار­­دى ەشقانداي ماتەريالدىق جاعىنان قام­تاماسىز ەتىلمەگەندىگىنەن ءبىراز وڭىردە مەكتەپتىڭ جابىلىپ قالعانىن باياندايدى.

اقاڭ 1921 جىلى قۇرىلعان اكادەميا­لىق ورتالىقتىڭ جانىنان حالىق پوە­زيا­سىنىڭ، مۋزىكاسىنىڭ ۇلگiلەرiن جانە ەتنو­گرافيالىق مالiمەتتەردi جيناۋ جونiندە ارناۋلى كوميسسيانىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىن­دىق بولدى. بۇعان دا رەسپۋبليكاداعى بەلگiلi تاريحشىلار، مۋزىكا مەن فولك­لوردىڭ بiلگiرلەرi: ءا.ديۆاەۆ، ا.پ.چۋلوشنيكوۆ، ا.ۆ.زاتاەۆيچ، ا.د.كاستالسكي، ن.ن.مي­رونوۆ، ا.ل.مەلكوۆ، ن.ۆ. مەلكوۆا، ا.ا.چە­تىر­كينا سەكىلدى كوزى اشىق زيالىلاردى تارتتى.

ۇلت ۇستازى جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپ جۇرسە دە شىعارماشىلىقتان قول ۇزبەدى. قازاق تiلi بiلiمiنiڭ نەگiزدەرiن تولىقتى­رىپ، زەرتتەۋلەرiن جالعاستىردى.1922 جىلى قازاق جازۋشىلارىنىڭ سەزىن وتكىزۋ يدەياسىن كوتەردى. بىراق جيىنعا مۇددەلى بولماعان قالامگەرلەردىڭ نيە­تىنە كوڭىلى تولماي «قالام قايرات­كەر­لەرiنiڭ جايىنان» اتتى ماقالا جازدى. مۇندا قالامگەرلەردى، كوزى اشىق ازاماتتاردى ۇلتقا قىزمەت ەتۋگە ۇندەدى.

«جالعىز قالام قايراتكەرلەرi ەمەس، قازاققا جانى اشيتىن باسقا ازاماتتار دا قازاقتىڭ باسقالاردان كورگەن كەمشiلiگiن ايتپاي تۇرا المايدى. قازاقتىڭ ءسوزiن قايمىقپاي سويلەۋ كەرەك. باۋىرمال دە­سiن، قازاقشىل دەسiن، ۇلتشىل دەسiن، وعان قۇلاق اسىپ، اۋىر الماسقا كەرەك. قازاق قاسىنداعى جۇرتتاردىڭ قاتارىنا جەتiپ، تەڭەلۋiنە كەرەكتi iسiمiزدi قولعا الايىق … قازاق ازاماتتارى مادەنيەت جiگiن جويۋ جولىنداعى جۇمىسقا كۇشiن، iسiن سارپ ەتۋi كەرەك. باسقالارمەن مادەنيەتi تەڭەلiپ، جارىسا، جارماسا كۇنەلتۋگە قازاق جەتكەن كۇنi قازاقتى قاسىنداعىلار قاڭسىلاتۋىن قويادى، قازاق ازاماتتارىنىڭ قازاق ءۇشiن ايرىقشا قايعىرۋى، قان قىزۋى جوعالادى. باس وزگەرەدi، باستىق وزگەرەدi، توبە وزگەردi، تورە وزگەردi، باسقاسى ءالi قاراپ تۇر. قازاق كورگەن قورلىق پەن زورلىق كوبەيمەسە، كەمiگەن جوق. جەۋگە جەڭiل تۇرعاندى جەۋ تابيعي iس. قازاقتى بۇرىن جەگەندەر ءالi دە زورلىق قىلىپ وتىر. قازاق مادەنيەتi ورىستان كەم بولعان سوڭ جەم بولاتى­نى ءسوزسiز. قازاق جەم بولۋدان تۇبiندە دەكرەت قۋاتىمەن قۇتىلمايدى، مادەنيەت قۋاتىمەن قۇتىلادى»، – دەپ جازادى ۇلت ۇستازى. بۇل ماقالادا ايتىل­عان ويلار بۇگىن دە وزەكتiلiگiن جو­عالتقان ەمەس.

1921 جىلى ا.بايتۇرسىن ۇلى بول­شەۆيكتەر پارتياسىنان شىعىپ، باستاپ­قىدا حالىق اعارتۋ كوميسسارىنىڭ ورىن­باسارى، ودان سوڭ اكادەميالىق ورتا­لىقتىڭ جەتەكشiسى بولدى. 1922 جىل­دان باستاپ ساياساتتان الشاقتاپ، تەك عى­لىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتپەن اينا­­لىستى. عىلىمي باعىتتاعى iستە­رi تۋرالى ول ءوز قولىمەن جازعان ءومiر­بايانىندا (1929، 8 مارت) بىلايشا بايان­دايدى: «ورىنبورعا كەلگەننەن كەيiن، بiرiنشiدەن، قازاق تiلiن فونەتيكالىق، مورفولوگيالىق جانە سينتاكسيستiك تۇر­عىدان زەرتتەۋمەن، ەكiنشiدەن، قازاق ال­فا­ۆيتiن، ورفوگرافياسىن جەڭiلدەتۋ جانە رەتتەۋ ءۇشiن رەفورما جا­ساۋمەن; ۇشiنشiدەن، قازاق جازبا تiلiن لەكسيكالىق شۇبارلىقتان، باسقا تiلدەر­دiڭ سينتاكسيستiك ىقپالىنان تازارتۋمەن، اقىرى، ەڭ سوڭىندا، تورتiنشiدەن، پروزا (iس-قاعاز، پۋبليتسيستيكا، عىلىمي جازبا تiل) تiلiن كiتابي تiل ارناسىنا ستيليستيكالىق وڭدەۋ، قازاق سوزدەرiنەن تەرمين جاساۋ ارقىلى حالىقتىڭ جاندى تiلiنiڭ ارناسىنا كوشiرۋ iستەرiمەن اينالىسا باستا­دىم. بۇلار ءوزiم جاساعان وقۋلىقتار جانە ءوزiم رەداكتسيالاعان «قازاق» گازەتi ارقى­لى iسكە استى».

اقاڭنىڭ ءوز قولىمەن 1929 جىلى جا­زىپ قالدىرعان «گازەت جانە جۋرنالدار­دا جاريالانعان باسقا، عىلىمي، عىلى­مي-مەتوديكالىق ەڭبەكتەردiڭ تiزiمi» اتتى قۇجات قازپي-دiڭ ارحيۆiندە ساقتال­عان. وندا تومەندەگiدەي عىلىمي، عىلىمي-
مەتوديكالىق ت.ب. ەڭبەكتەرi كورسەتىلگەن:

«1. «تiل قۇرال»، 1-ءبولiم. فونەتيكا.

2. «تiل قۇرال»، 2-ءبولiم. مورفولوگيا.
3. «تiل قۇرال»، 3-ءبولiم. سينتاكسيس.
4. «ادە­بيەت تانىتقىش».
5. «بايانشى». مەتو­ديكالىق جازبالار.
6. «تiل جۇمسار»، 1-ءبولiم. پراكتيكالىق گرامماتيكا.
7. «تiل جۇمسار»، 2-ءبولiم. پراكتيكالىق گرامماتيكا.
8. «وقۋ قۇرال». بالالار الiپپەسi.
9. الiپپە.
10. «ساۋات اشقىش». ەرەسەكتەر الiپپەسi.
11. «الiپپە – استار». الiپپەگە مەتو­ديكالىق نۇسقاۋ.
12. «قىرىق مىسال» – كرىلوۆ مىسالدارى اۋدارماسىنىڭ جيناعى.
13. «ماسا» ءتولتۋما جانە اۋدارما ولەڭ­دەر. ولەڭدەر جيناعى.
14. «وقۋ قۇرال». حرەستوماتيا (نۇسقا­لىق، شو­نا­نوۆپەن بiرلەسiپ جازىلعان)».

بايقاساق، اتالعان ەڭبەكتەردىڭ دەنى تiل عىلىمىنا بايلانىستى جازىلعان. ول زاڭدى دا. احمەت بايتۇرسىن ۇلى اراب قارپىن قازاق تiلiنiڭ فونەتيكالىق تابيعاتىنا لايىقتاپ قازاقتىڭ ۇلتتىق ءالىپبيىن رەفورمالاۋدى 1910 جىلدان باس­تاپ جەتiلدiرە تۇسەدi.

ناتيجەسىندە، اراب قارپى نەگiزiندەگى قازاق ءالىپبيى 1924 جىلى ماۋ­سىم ايىندا ورىنبوردا وتكەن ءبىلىمپازداردىڭ تۇڭعىش سەزiندە تالقىلاندى. جيىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ء«الiپبي تاقىرىبى» دەگەن اتپەن بايانداما جاسايدى. ول تۇركi جۇرتتارىنىڭ قولدانىپ كەلە جاتقان جازۋى بار ەكەنiن، ونى وزگەرتiپ، باسقا گرافيكاعا كوشۋ وڭاي ەمەس دەگەن پiكiردi دايەكتەيدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى رەفورمالاعان اراب جازۋى ءوز كەزiندە قازاق حالقىنىڭ ومiرiندە ۇلكەن ءرول اتقارىپ، قالىڭ كوپشiلiكتi جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ iسiنە، جازبا ادەبيەتتiڭ، ءباسپاسوزدiڭ، باسقا جۇمىسىنىڭ جاندانۋىنا يگi اسەر ەتكەن ايرىقشا قۇبىلىس بولدى. كورنەكتى تۇلعانىڭ بۇل تاجiريبەسiن سول كەزدە وزگە تۇركi حالىقتارى، ماسەلەن، وزبەكتەر مەن تاتارلار ۇلگi ەتiپ الىپ، تاجىريبەسىن ءوز جازۋلارىنا پايدالاندى.

سونىمەن، 20-جىلدارى احمەت باي­تۇر­سىن ۇلى باستاعان ۇلت زيالىلارى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا اتسالىسىپ، قاتاڭ يدەو­لوگيالىق قىسىمعا قاراماستان حال­قىنىڭ قاجەتىنە قىزمەت ەتتى. 30-جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىزدە ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيە كۇش الىپ، الاش زيالىلارى تۇگەل دەرلىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.

قادىر احمەتوۆ،

ا.قۇسايىنوۆ اتىنداعى ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ پرورەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور