توزعان قازاندىق، توڭعان حالىق

ەكىباستۇز بەن ريددەردەن ساباق الاتىن ۋاقىت جەتتى

بيىلعى قىس ەلىمىزدەگى جىلۋ جەلى­لەرى­ن­ىڭ جايىن ناقتى كورسەتتى. جالپى، ەلدەگى جىلۋ جەلىلەرىنىڭ جارتىسىنان كوبىنىڭ توزعانىن، جەو-نىڭ مۇشكىل جاعدايىن ەكىباستۇز بەن ريددەر قالاسىنداعى توتەنشە جاعداي ەسكە ءتۇسىرىپ، بيلىكتىڭ بۇل ماسەلەمەن تۇبەگەيلى اينالىسۋعا تۇرت­كى بولدى دەسە دە بولادى. بۇل ءبىر كۇن­دە عانا ورىن العان توتەنشە وقيعا ەمەس ەكەنى امبەگە ايان. جىلدار بويى جيناق­ت­الىپ، سىزداۋىقشا جارىلعانى – وسى قىس. وسىعان وراي، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ توتەنشە جاعدايدان كەيىن ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قىزمەتىن تەكسەرەتىن كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىردى. وسى رەتتە ارنايى كوميسسيانىڭ توراعاسى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا سەمەيگە كەلىپ، قالاداعى جىلۋ جۇيەسىندەگى ماسەلەلەرمەن جان-جاقتى تانىسقان ەدى. بۇدان كەيىن اۋقىمدى جيىن ءوتىپ، وبلىستاعى جىلۋ جۇيەسىندەگى ماسەلەلەر تالقىلانعان تۇعىن. اباي وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان ۇرانحاەۆ وسى سالادا وبلىس اكىمدىگىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىسىن بايانداعان.

«مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى سەمەي قالاسىنداعى جەو-3 قۇرىلىسىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن ازىرلەۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. جاڭا جەو جىلۋ ەنەرگياسىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرادى جانە كوپتەگەن ەسكىرگەن ەكو­لو­گيالىق قولايسىز قازاندىقتاردى الماس­تىرادى. جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ سالا­سىنداعى نەگىزگى پروبلەمالاردىڭ قاتا­رىندا جىلۋ جەلىلەرىنىڭ توزۋى دا بار. جەلىلەردىڭ توزۋى ورتاشا پايىزبەن ەسەپتەگەندە 63،8% قۇرايدى. جىلۋ جەلىلەرى مەن تەحنولوگيالىق جابدىقتاردىڭ ەسكى­رۋى جىلۋ ەنەرگياسىن ءوندىرۋ مەن تاسى­مالداۋدا ۇلكەن ىسىراپقا اكەلەدى. وسى­عان وراي، بۇگىنگى تاڭدا سەمەي قالاسى مەن اباي اۋدانى قاراۋىل اۋىلىنىڭ جىلۋ جەلىلەرىن تارتۋعا 1،3 ملرد تەڭگەگە 3 جوبالىق-سمەتالىق قۇجات ازىرلەندى»، دەپ اتاپ وتكەن وبلىس اكىمى اياگوز قالاسىندا جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى مەن كۋرچاتوۆ قالاسىندا ورتالىق قازاندىق سالۋ ماسەلەسىن دە كوتەرگەن.

بۇل رەتتە تيمۋر سۇلەيمەنوۆ سەمەي قالاسىن دامىتۋدا بارلىق قولداۋ بولا­تى­نىن، ءتيىستى قاراجات بولىنەتىنىن جەتكىز­گەن ەدى. ەندىگى ءۇمىت – ۇكىمەتتە. ۇكىمەت ۇتىم-
­دى قيمىلداسا، سەمەيدىڭ «باس اۋرۋى­نا» اينالعان جىلۋى بىرجاقتى بولار ەدى.

انىقتاما ءۇشىن ايتا كەتەيىك، اباي وبلىسىندا جىلۋ بەرۋ قۋاتى ساعاتىنا 100 گيگاكالوريادان اساتىن ءتورت ءىرى جىلۋ ورتالىعى بار. ونىڭ ەكەۋى – سەمەيدەگى №1 جەو مەن رك-1 جىلۋ ورتالىعى. ەكەۋى – جەزكەنت كەنتىندەگى قازاندىق پەن ورتالىق قازاندىق. سونداي-اق قۋاتى ساعا­تىنا 100 كيگاكالوريادان تومەن 40 جىلۋ بەرۋ نىسانى بار. ونىڭ 19-ى سەمەيدە بولسا، قالعان 21-ءى – اۋدانداردا. بۇعان قوسا، وبلىستا 273 اۆتونومدى قازاندىق جۇمىس ىستەيدى.

بۇل كۇندەرى سەمەيدە دىردەك قاعا­تىن سارشۇناق اياز جوق. جەرگىلىكتى بي­لىك­كە جاراتقاننىڭ ءوزى جاردەم بەرىپ تۇرعانداي. جەلتوقساننىڭ باستاپقى كۇندە­رىندەگى ايازدا كوپقاباتتى كوپ ۇي­لەر سۋىپ كەتتى. توڭعان تۇرعىنداردىڭ جانايقايى اكىمدىك جاققا ءۇزىلىسسىز جەتىپ جاتتى. جىلۋ جەلىلەرىنەن اقاۋ شىعىپ، جىلۋ قازاندىقتارى دا سىر بەرگەن كەزدەر كەزدەستى. ماسەلەن، جەلتوقساننىڭ ورتاسىندا جەو-1 وتىن بەرۋ جۇيەسىندە ءورت شىعىپ، كومىرمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسى ۋاقىتشا توقتادى. قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتقاندا 100-دەن اسا توتەنشە جاعداي قىزمەتىنىڭ ماماندارى مەن اسكەريلەر كومىردى قولمەن تاسىپ، جىلۋ بەرۋدە كىدىرىس بولمادى. البەتتە، ءبارىن بىرجاقتى قاراۋدان دا اۋلاقپىز. جىلۋ قاجەتتى تەمپەراتۋرادا بەرىلگەنىمەن، قۇبىردىڭ توزعانىنان تۇرعىن ۇيلەرگە جىلۋ جەتكەنشە شاشاۋ شىعىپ جاتادى. بۇدان بولەك، تۇرعىن ءۇيدىڭ قىسقى ماۋسىمعا دايىن بولماۋى، باسقارۋ ورگاندارىنىڭ جوق بولۋى پاتەردىڭ سۋىپ كەتۋىنە سەپ بولاتىنى انىق.

سەمەيگە جاڭا جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى قاجەت

سەمەيگە جاڭا جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىن سالۋدى، جىلۋدىڭ جىرىنا نۇكتە قويۋ كەرەك ەكەنىن پرەزيدەنت قاسىم-جو­مارت توقاەۆ بىلتىر قىركۇيەكتە كەلگەن ساپارىندا باسا ءمان بەرىپ، ەرەكشە كوڭىل اۋدارعانىن اباي وبلىسى تۇرعىن­دارىنىڭ جادىندا.

«سەمەي قالاسىنىڭ ينفراقۇرىلىمى ابدەن توزعان. جازدا ىستىق سۋ جوق، ال قىستا ۇيلەر جىلىنبايدى. قالاداعى جى­لۋ ەلەكتر ورتالىعىنان شىعاتىن زيان­دى قالدىقتار اۋانى شەكتەن تىس لاس­تاپ جاتىر. بۇل ماسەلەلەردى تۇپكىلىكتى شەشەتىن ۋاقىت جەتتى. سوندىقتان ۇكىمەت­كە اكىمدىكپەن بىرلەسىپ، سەمەيدە زاماناۋي جىلۋ ەلەكتر ورتالىعىن سالۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى جاڭارتۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋدى تاپسىرامىن. جوبا حالىق­تىڭ تۇرمىس ساپاسىنا، سونداي-اق ءوڭىر ەكولوگياسىنا وڭ ىقپالىن تيگىزەتىنى انىق»، دەپ پرەزيدەنت كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسە­لەنى شەشۋدى ايقىنداپ، انىقتاپ بەردى.

راسىندا، سەمەيگە تاعى ءبىر جاڭا جى­لۋ ورتالىعىن سالۋ قاجەت ەكەنى بۇعان دەيىن دە ارا-تۇرا ايتىلىپ جۇرەتىن. قالا­نىڭ وڭ جاعالاۋىنا جاڭادان جىلۋ ورتالىعىن سالۋ بىرنەشە جىلدان بەرى ايتىلسا دا، بەلگىلى ءھام بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كەيىنگە شەگەرىلىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە وڭ جاعالاۋداعى ەسكىرگەن، جىلۋ بەرەتىن قۋاتى از، شاعىن جىلۋ ورتالىقتارىنىڭ مۇرجالارىنان بۋداقتاعان قويۋ ءتۇتىن شاھاردى تورلاپ الادى. قىس باستالسا، سەمەيلىكتەر قارا تۇتىنگە تۇنشىعىپ جۇرگەنى. ايتپاقشى، وسىدان اپتا بۇرىن جەو-3 سالۋ جايىن وبلىس اكىمى نۇرلان ۇرانحاەۆ «Metag Holding» وكىلدەرىمەن تالقىلاپتى. ينۆەستورلار دا جەو سالۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپتى. ەندىگىسى – كەلەشەكتىڭ ەنشىسىندە.

كومىردى قولمەن سالىپ ءجۇر

جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، سەمەي يادرو­لىق پوليگونىنىڭ ورتالىعى بولعان كۋرچاتوۆ قالاسىنا دا جاڭا جىلۋ ورتا­لىعى قاجەت. شاعىن شاھاردىڭ 12 مىڭنان اسا تۇرعىنى بار. قالانى جىلۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن 4 قازاندىقتىڭ 40 پايىزى توزىپ تۇر. ال جىلۋ جەلىلەرىنىڭ 36 پايىزى ەسكىرىپتى. سوراقىسى سول، قازاندىقتارعا كومىر ءالى كۇنگە دەيىن قولمەن سالىنادى. شاھارداعى كوپقا­باتتى تۇرعىن ۇيلەردەگى تەمپەراتۋرا دا ءارتۇرلى. قالا تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى ءۇيىمىز جىلى دەسە، ەندى ءبىرى اڭىراپ تۇر دەيدى. سوعان قاراعاندا، ءار ىقشاماۋدانعا جىلۋ ءارتۇرلى بەرىلەتىن ءتارىزدى.

كۋرچاتوۆتاعى كوممۋنالدىق كاسىپ­ورىن­نىڭ باسشىسى ايدىن نۇرلانوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، قازاندىقتارداعى جۇمىس­تىڭ كوپشىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن قولمەن اتقارىلادى. «كۇنىنە قالا بويىنشا 140 توننا كومىر جاعامىز. ونىڭ ءبارىن جۇمىسشىلار قولمەن لاقتىرادى. جۇمىس وتە اۋىر. قولمەن ەمەس، اۆتوماتتى تۇردە كومىر بەرەتىن جىلۋ نىسانى كەرەك»، دەيدى كوممۋنالدىق كاسىپورىن باسشىسى.

كۋرچاتوۆتا 78 كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇي مەن 44 اكىمشىلىك عيماراتقا جاڭاعى ايتقان 4 قازاندىق جىلۋ بەرەدى. 4 قازاندىقتان ساعاتىنا 34 گيگاكالوريا جىلۋ بەرىلۋگە ءتيىس. الايدا جاعداي مۇلدەم باسقاشا. كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ اكىمى ولەگ چۋگۋنكوۆ جىلۋ بەرۋ كورسەتكىشى ساعاتىنا 23 گيگاكالوريادان اسپايدى دەيدى. اكىمنىڭ ايتۋىنشا، قازاندىقتار 65 پايىز عانا جۇمىس ىستەپ تۇر.

«جىلۋدىڭ جەتىسپەۋىنەن قالادا الەۋمەتتىك نىساندار سالۋدى شەكتەپ وتىرمىز. جاڭادان بالاباقشا سالىنۋدا. ونى جىلۋعا قوسساق، جىلۋ ازايىپ كەتەدى. كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىن ۇيلەر بار. جىلۋ بولماعاندىقتان، ول تۇرعىن ۇيلەردى پايدالانۋعا بەرە الماي وتىرمىز»، دەيدى قالا اكىمى.

بايقاساڭىز، ءبىر عانا قازاندىق ماسەلە­سى باسقا دا شەشىلۋگە ءتيىس شارۋاعا قول­باي­لاۋ بولىپ وتىر. اكىمدىكتىڭ ەسەبى­نە سۇيەنسەك، جاڭا جىلۋ ورتالىعىن سالۋ ءۇشىن 10 ملرد تەڭگە كەرەك. جىلۋ ورتالى­عىن سالۋ مونوقالالاردى دامىتۋ جوسپارىنا ەنگەن. سوعان سايكەس، جىلۋ بەرۋ نىسانى 2025-2026 جىلدارى سالىنۋى مۇمكىن. ازىرگە كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ەپتەپ، كومىردى قولمەن لاقتى­رىپ، وسىلاي كۇن كەشە تۇرۋىنا تۋرا كەلەدى. جاڭا جىلۋ ورتالىعى بوي كوتەرسە، شاھارداعى قاڭىراپ تۇرعان كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى پايدالانۋعا دا مۇمكىندىك بولاتىن ەدى.

اباي وبلىسىندا سەمەي قالاسىنان كەيىن كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇيى كوپ ەكى قالا – كۋرچاتوۆ پەن اياگوز. كۋرچاتوۆتىڭ جايى بەلگىلى. اياگوزگە دە جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى كەرەك. اياگوزدىڭ ءوز باسىندا 5 قازاندىق بار. ورتالىق جىلۋ قازاندىعى سوناۋ 1975 جىلى سالىنىپتى. جارتى عاسىرعا جۋىق قىزمەت قىلعان قازاندىقتا قانداي قاۋقار بار دەيسىز... قالعاندارىنىڭ دا جاعدايى قارىق بولىپ تۇرعانى شامالى. 1980، 1985، 1990 جىلداردان بەرى قىزمەت ەتىپ تۇر. تەك «سولتۇستىك» جىلۋ قازاندىعى عانا – جاڭا. ءۇش جىل بۇرىن ىسكە قوسىلعان. ال اياگوزدەگى جىلۋ جەلىلە­رىنىڭ 30 پايىزى توزىپ تۇر. ءيا... قايدا بارساڭ دا، ەسكىمەن ەسى شىققان ەل. جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن حالىق. توڭعان ەلدىڭ توزعان قازاندىعى مەن جىلۋ جەلىسىنىڭ جايى ازىرگە وسىنداي...

ەرزات جانات ۇلى،

جۋرناليست

سەمەي