كولەڭكەلى ەكونوميكا كوسەگەنى كوگەرتپەيدى

اسىرەسە ءتۇرلى جولمەن ءار سا­لانى دامىتۋعا بولىنگەن بيۋد­جەت قارجىسىن تەسپەي سورىپ، قالتا قالىڭداتقاندار نە­مەسە جەر قازىناسىن تالان-تاراج­عا سالعاندار، الاياقتىقپەن جۇرتتى قانقاقساتىپ جۇرگەن جىرىندىلارعا بەرىلگەن جازا تۋرالى ەلدىڭ بىلگەنى دۇرىس. بۇل كوپتىڭ كوكەيىندە ورتاق يگى­لىك­كە قول سالعان سۇعا­ناق­تىق­تىڭ سۇ­راۋى بولا­تىن­دى­عىنا سەنىم قالىپتاستىرادى.

قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا ەكونوميكالىق تەرگەپ-تەكسەرۋ دەپارتامەنتىندە وتكەن باسقوسۋدان تۇيگەنىمىز وسى بولدى.

وتكەن جىل قورىتىندى­سىنا ارنالعان جيىندا مەم­لە­كەتتىك باعدارلامالاردى جۇ­زەگە اسىرۋ بارىسىندا جال­عان قۇجات ارقىلى قارجى جىم­قىرماق بولعانداردىڭ ارە­كەتى اشكەرە بولعاندىعى جاي­لى ايتىلدى. ۇكىمەتتىڭ «ميكرو­قارجى ۇيىمدارىنا جانە كرە­ديتتىك سەرىكتەستىكتەرگە كون­كۋرستىق نەگىزدە كرەديت بەرۋ قاعيدالارىن بەكىتۋ تۋرالى» قاۋلىسى مەن «بايقوڭىر» ااك ۇك» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ «جۇمىسپەن قامتۋ-2020» باعدارلاماسىنىڭ 2-ءشى باعىتىن جۇزەگە اسىرۋ رەگلامەنتى نەگىزىندە نەسيە الۋعا ۇمىتكەر تۇلعالارعا نەسيە سەرىكتەستىگىن قۇرۋ ارقىلى 5 جىلدان اسپايتىن مەرزىمگە نەسيە قاراجاتىن الۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەن. بىراق جۇرتتى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىپ، ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا جاردەمدەسۋگە ءتيىستى باعدارلاما يگىلىگىن باس پايداسىنا جاراتۋعا تىرىسقاندار دا تابىلماي قالماپتى. وتكەن جىلى ەكونوميكالىق تەرگەپ-تەكسەرۋ دەپارتامەنتى جالعان قۇجاتتار رەسىمدەۋ جولىمەن مەملەكەتكە اسا ءىرى كولەمدە زالال كەلتىرگەندەردى انىقتاپ، تەرگەۋى اياقتالعان قىلمىستىق ىستەردى سوتقا جولداعان. اياقتالعان قىلمىستىق ىستەر بويىنشا زالال مولشەرى 316 ملن تەڭگە بولسا، سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ بارىسىندا سونىڭ 124 ملن تەڭگەسى وندىرىلگەن. بىرنەشە زاڭ­سىز ءىس بو­يىنشا 168 جەكە تۇلعا زارداپ شەككەن.

مىسال كەلتىرەيىك. 2015 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وبلىس تۇرعىنى س.پ. شيەلى اۋدانىنان جۇمىسسىز 20 ازاماتتىڭ جەكە كۋالىگىنىڭ كوشىر­مەسىن الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، ولاردى قۇرىلتايشى رەتىندە بىرىكتىرىپ، اسا ءىرى كولەمدە نەسيە قاراجاتىن يەمدەنۋ ماقساتىندا «ارنا-1» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىن قۇرادى. ءوزى باسقارما توراعا­­سى رەتىندە قىزمەتكە كىرىسىپ، قارماقشى اۋدا­نى­نان ءمۇيىز­دى ءىرى قارا وسىرۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىق قۇرۋ ءۇشىن 60 ملن تەڭگە نەسيە الۋعا بيزنەس جوسپار ازىرلەيدى. كوپ ۇزاماي سۇرا­عان قاراجات قولىنا ءتيىپ، ەكى قۇرىلتايشىعا 3 ملن تەڭگەدەن اۋدا­رىپ، قالعاندارىنىڭ اتىنان جال­­­عان نەسيە قۇجاتتارىن ازىرلەۋ ارقىلى 54 ملن تەڭگە­نى باس پايداسىنا جاراتقان. تەرگەۋ بارىسىندا جۇرگىزىلگەن ساراپتامالار بارلىق قۇجاتتاعى قۇرىل­­تايشىلار قولتاڭبالارىن كۇدىكتى جاساعانىن انىقتادى. شيەلى اۋداندىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن س.پ. 5 جىل مەرزىمگە شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايى­رىلىپ، بارلىق مەرزىمگە پروباتسيالىق باقىلاۋ بەلگىلەندى. جالعان قۇجات ارقىلى قىرۋار قارجىنى قالتاعا باسقان «كاسىپكەردىڭ» كەسىرىنەن جاپا شەككەن 17 ازاماتتىڭ قۇقىعى قالپىنا كەلتىرىلدى. ولاردىڭ سىر­تىنان راسىمدەلگەن نەسيە مىندەتتەمەسى الىنىپ تاستال­دى، م ۇلىكتەرى قويىلعان تىيىمنان بوساتىلدى.

ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي قينالعان جان كەز كەلگەن جارناماعا يلانىپ، يمانداي سەنەدى. جۇمىسسىز جۇرتتىڭ وسى ءبىر وسال تۇسىن ءدوپ باسقان قىزىلوردا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ب.ك. مەن جۇبايى م.ە. كىرپىش زاۋىتىن اشىپ، جۇ­مىس­شى قابىلدايتىندىقتارى جايلى حابار تارا­تىپ، ءبىراز ادامنىڭ جەكە كۋالىكتەرىنىڭ كوشىرمەلەرىن الىپ، وزدەرىن نەسيەلىك سەرىكتەس­تىكتىڭ قۇرىلتايشىلارى قاتارىنا قوسىلۋعا كوندىرەدى. وسىلايشا، «بەرەكە-قار­عالى» نەسيەلىك سەرىكتەستىگىن اشىپ، شيەلى اۋدا­نى اۋماعىندا ءمۇيىزدى ءىرى قارا وسىرۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىق قۇرۋ ءۇشىن جالپى سوماسى 40 ملن تەڭگە نەسيەگە بيزنەس جوسپار ازىرلەگەن. 2014 جىلدىڭ شىلدە ايىندا مەرزىمدىلىك، تولەمدىلىك، قايتارىمدىلىق جانە ماقساتتى پايدالانۋ شارتتارىمەن جىلدىق 4،27 پايىزبەن نەسيە سەرىكتەستىگىنىڭ ەسەپ شوتىنا 30 ملن تەڭگە قاراجات اۋدارىلعان. كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلعان ەرلى-زايىپتىلار كوپ كىدىرمەي جالعان نەسيە شارتتارىن راسىمدەپ، مەملەكەتكە 24 ملن تەڭگەلىك اسا ءىرى مولشەردە م ۇلىكتىك زالال كەلتىرگەن. شيەلى اۋداندىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن ب.ك. قىلمىستىق كودەكستىڭ 177-بابىنىڭ 4-بولىگىنىڭ ب) تارماعىمەن (كودەكستىڭ ەسكى رەداكتسيا­سى بويىنشا) كىنالى دەپ تانىلىپ، 5 جىل مەرزىمگە شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى جانە وسى مەرزىمگە پروباتسيالىق باقىلاۋ بەلگىلەندى.

دەپارتامەنت باسشىسى باقىت قايشى­بەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءوڭىردىڭ ەكونوميكاسىن قۇرايتىن نەگىزگى سالالارعا جاسالعان تالداۋ نەگىزىندە جۇيەلى 4 ماسەلە تۇراقتى باقىلاۋعا الىنعان. سونىڭ ءبىرى – مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرى سالاسىنداعى قىلمىستار. كەيىنگى جىلدارى وبلىستا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى كۇرت تومەندەپ، جانار-جاعارماي قۇنى اسپانداپ تۇرعانى بەلگىلى. ءدال وسى جاعدايدى پايدالانىپ، زاڭسىز جولمەن قالتاسىن قالىڭداتا تۇسكىسى كەلەتىندەر دە تابىلىپ تۇر. وبلىستا وسى كۇنى 15 مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيا، 64 ءىرى جانار-جاعارماي وپەراتورلارى مەن كوتەرمە وتكىزۋشىلەر بار. قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا ەكونوميكالىق تەرگەپ-تەكسەرۋ دەپارتامەنتى وتكەن جىلى شىعارىلۋ زاڭدىلىعىن راستايتىن قۇجاتتارسىز مۇناي ونىمدەرىن تاسىمالداۋ، يەمدەنۋ جانە وتكىزۋگە قاتىستى قىلمىستىق ىستەردىڭ تەرگەۋىن اياقتاپ، ولار بويىنشا سوت جازا تاعايىنداعان. وسىنداي ءىستىڭ بىرىندە كاسىپكەر م.د. 2017 جىلدان باستاپ ءوز كاسىبىن جۇرگىزە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ پورتالى ارقىلى ونداعان مەكەمەمەن ديزەل وتىنىن جەتكىزىپ بەرۋگە كەلىسىمشارتقا وتىرعانى انىقتالدى. الايدا پايداسىن ەسەلەۋ ءۇشىن 2019 جىلدان باستاپ 2022 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىنگى ارالىقتا 28 مەملەكەتتىك مەكەمەگە، 1 زاڭ­­دى تۇلعا مەن 2 جەكە تۇلعاعا زاڭدىلىعىن راستايتىن قۇجاتتارسىز جالپى سوماسى 274 ملن 36 مىڭ تەڭگەنىڭ سۇيىق وتىنىن تاسىمالداپ، زاڭسىز جولمەن تابىلعان م ۇلىكتى زاڭداستىرعان. بۇل زاڭسىز ءىس-ارەكەت قىلمىستىق كودەكستىڭ 197-بابى 4-بولىگىنىڭ 2-تارماعىمەن جانە 218-بابى 3-بولىگىنىڭ 3-تارماعىمەن سارالاندى. سوتقا قىلمىستىق ءىس تۇسكەننەن كەيىن سوتتالۋشى م.د. كىناسىن تولىق مويىنداۋ تۋرالى مامىلە تۇرىندەگى پروتسەسسۋالدىق كەلىسىمگە ءوتىنىش بىلدىرەدى. جالاعاش اۋداندىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن م.د.-عا 5 جىل مەرزىمگە شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى تاعايىندالدى.

دەپارتامەنت جۇرگىزگەن جەدەل ىزدەستىرۋ شارالارى بارىسىندا انىقتالىپ، تەرگەلگەن شىعارىلۋ زاڭدىلىعىن راستايتىن قۇجاتتارسىز مۇناي ونىمدەرىن تاسىمالداۋ، يەمدەنۋ جانە وتكىزۋگە قاتىستى قىلمىستىق ارەكەتى ءۇشىن تاعى ءبىر كاسىپكەرگە سوت ۇكىمى شىقتى. جەكە كاسىپكەر ا.س. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ پورتالىنا مۇناي ونىمدەرىن كوتەرمە ساۋدادا وتكىزۋشى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىسى رەتىندە تىركەلىپ، 2020-2021 جىلدارى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كونكۋرستارىنا قاتىسقان. باعا ۇسىنىمدارى ادىسىمەن ەڭ تومەنگى باعا ۇسىنۋ ارقىلى جەڭىمپاز دەپ تانىلىپ، وبلىس اۋماعىندا بارلىعى 41 مەملەكەتتىك مەكەمەمەن جاسالعان مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كەلىسىمشارتتارى نەگىزىندە 2 جىلدا قۇنى 165 ملن 865 مىڭ تەڭگە بولاتىن 779 توننا ديزەل وتىنىن جەتكىزىپ بەرگەن. سونىڭ ىشىندە 93 ملن 788 مىڭ تەڭگەلىك 402 توننا ديزەل وتىنىنىڭ شىعۋ تەگىن راستايتىن قۇجاتتارى جوق بولىپ شىقتى. كاسىپكەردىڭ ءوزى 2021 جىلدىڭ قاراشا ايىندا جۇرگىزىلگەن جەدەل-ىزدەستىرۋ شارالارى بارىسىندا 4 مىڭ ليتر ديزەل وتىنىن اۋىلدىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ بۋ قازاندىعىنا جەتكىزىپ بەرۋ كەزىندە ۇستالادى. ونىڭ قىلمىستىق ارەكەتى جابىرلەنۋشى جانە كۋالەر جاۋاپتارىمەن، وقيعا ورنىن قاراپ-تەكسەرۋ حاتتامالارىمەن، زاتتاي دالەلدەمەلەرمەن، سوت-ساراپتاما ينس­تيتۋتى ساراپشىسىنىڭ قورىتىندىلارىمەن تولىق دالەلدەندى. جەكە كاسىپكەرگە قىلمىستىق كودەكستىڭ 197-بابى 4-بولىگىنىڭ 2-تارماعىمەن 2 جىل 8 اي مەرزىمگە شارتتى تۇردە باس بوستان­دىعىنان ايىرۋ جازاسى تاعايىندالدى.

كولەڭكەلى ەكونوميكادا جالعان مالىمەت جاساپ، قاراجاتتى قولما-قول اقشاعا اينالدى­رۋدىڭ اياسى ارتىپ بارادى. وسى ارقىلى ءىس جۇزىن­دە ورىندالماعان جۇمىستارعا، كورسەتىلمەگەن قىزمەتتەرگە، الىن­باعان تاۋارلارعا جالعان شوت-فاكتۋرا جازىلادى. مەملەكەتتى وراسان زور شىعىنعا باتىراتىن مۇنداي قىلمىس تۇرىمەن كۇرەسۋ دە وڭاي ەمەس. وتكەن جىلى دەپارتامەنتتە وندىرىستە وسى باعىتتاعى 8 ءىس بولعان. اياقتالعان قىلمىستىق ىستەر بويىنشا مەملەكەت بيۋدجەتىنە كەلتىرىلگەن زالال مولشەرى سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋ جولىمەن قوسىمشا ەسەپتەلگەن 500 ملن تەڭگەنى ەسكەرگەندە 1 ملرد 573 ملن تەڭگەگە جەتتى. 2018-2021 جىلدار ارالى­عىند­ا جالعان شوت-فاكتۋرالار جازۋمەن اينالىسقان «جەتىاشار» جشس باسشىسى وننان اسا فيرمانى وسىنداي ارەكەتكە تارتىپ، ءار مامىلە بويىنشا قولما-قولعا اينالدىرىلعان اقشادان بەلگىلى ءبىر پايىزدىق مولشەردە سىياقى الىپ وتىرعان. ءارتۇرلى تاۋارلارعا ەسەپ ايىرىسقانى جونىندە قوسىمشا قۇن سالىعى كورسەتىلىپ، سالىق­تان جالتارۋعا مۇمكىندىك بەرگەن جالعان شوت-فاكتۋ­را­لارىنىڭ اينالىم سوماسى 370 ملن تەڭگەگە جە­تىپ، مەملەكەتكە 118 ملن تەڭگە كولەمىندە سالىق تولەن­­بەگەن. قىزىلوردا قالالىق №2 سوتىنىڭ ۇكىمى­مەن سەرىكتەستىك باسشىسى قىلمىستىق كودەكس­تىڭ 216-بابى 1-بولىگىمەن كىنالى دەپ تانىلىپ، 6 اي مەرزىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋ جازاسىن الدى.

كولەڭكەلى ەكونوميكا ەل قازىناسىن تولا­يىم تابىستان قاعىپ وتىرعان قۇبىلىس. ال ونى بولدىرماۋدىڭ ءبىر جولى – ەلدىڭ قارجىلىق ساۋاتىن كوتەرۋ. دەپارتامەنت باسشىسى وسى ماقساتتا ەكونوميكالىق تەرگەپ-تەكسەرۋ دەپار­تامەنتى ماماندارى وقۋ ورىندارىندا كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، جاستارعا بەينەتسىز تابىستا بەرەكە بولمايتىنىن، كولەڭكەلى ەكونوميكا كوسەگەمىزدى كوگەرتپەيتىنىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن قولعا العانىن ايتىپ ءوتتى.

قىزىلوردا وبلىسى