ساڭلاقتىڭ سوڭعى سامعاۋى

وسىندايدا ويعا ورالادى. اناۋ ءبىر جىلى مۇنارالى ماسكەۋدەگى ابزال اعانى ارنايى ىزدەپ باردىم. سودان ەكەۋىمىز ءوزىمىزدىڭ ەلشىلىكتىڭ قوناق ۇيىندە ەمىن-ەركىن سۇحبات قۇرعانىمىز ەستەن كەتەر مە؟! اعىل-تەگىل اڭگىمە ۇستىندە «ارتىقتاۋ كەتسەم ايىپقا بۇيىرماڭىز، كەيبىر باۋىرلارىڭىز ءسىزدىڭ قازاق ەكەندىگىڭىزگە كۇمان كەلتىرەدى» دەپ كوكەيىمىزدى تەسكەن قولايسىزداۋ سۇراقتى قويىپ كەپ قالدىق. سابازىڭ ساسپادى. توبەدەن تۇسكەندەي ساۋالىمىزعا توتەلەي جاۋاپ قايتاردى: «قايدان بىلەيىن، قاراعىم. شەشەسى ورىس دەيتىن شىعار... ايتپەسە، اكەم تازا قازاق. كەشەگى كەڭەستىك پاسپورتىمدا ۇلتىمنىڭ قازاق ەكەندىگى كورسەتىلگەن-تۇعىن. اسكەري بيلەتىمدە ونداي جازۋ ءالى بار. مەن بىر­دەڭە بىلسەم، ءبىزدىڭ قازاق تۋىستىق تامىرلارىن اكە جاعىنان تاراتادى ەمەس پە؟ اتا-تەگىن اناسى جاعىنان انىقتايتىن ەۆرەي ەمەسپىز عوي...».

وسى «تويعانىمىزبەن» قويماي، تاعى دا قيالاي تارتتىق: «اقىرى باس جاق­قا بارىستىق قوي، ونىڭ ۇستىنە سۇيەك سۇراسپاساق وتىرا المايتىن حالىقپىز. ەندەشە سۇيەگىڭىزدى ايتىڭىزشى؟». قاي­ران اعام قاسقايىپ تۇرىپ «قازاققا تالاي باتىر سىيلاعان جاپپاسپىن! اكەم مارقۇم مۇنى ۇمىتپاستاي قىلىپ قۇلاعىما قۇيعان»، دەدى داۋىسى ساڭق ەتىپ.

بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋعا قۇمار ءبازبىر اعايىندار «ول قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. وزبەكستان مەن رەسەيدىڭ اتىن شىعاردى» دەگەن سىڭايداعى سىڭار­جاق پىكىردى ءالى كۇنگە دەيىن ايتادى. ال سول شىركىندەر الەكەڭنىڭ وتانىنا ورالۋ­عا تالاي رەت تالپىنىپ، ودان ەشتەڭە شىق­پاعان سوڭ ىشتەن تىنىپ، ءومىر بويى وكىنۋىمەن وتكەنىن بىلسە عوي...

بۇل ءوزى كەلتەسىنەن قايىرۋعا كەلمەيتىن ۇزاق اڭگىمە.

وسى كىسى ماعان كەيدە ءاۋ باستان باسقا جۇرتتىڭ باعىنا تۋعانداي كورىنەتىنى بار. نەگە دەيسىزدەر عوي. ايتايىق. ول تۋىپ-وسكەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىن كەزىندە كوكپ كوسەمى حرۋششەۆ وزبەكستانعا قوسىپ جىبەردى. ونداعى قانداستارىمىز ويلاماعان جەردەن الا تاقيالى اعايىنداردىڭ اراسىنا ءسىڭدى دە كەتتى. باسكەتبول دوبىن ون جەتى جاسىندا قولىنا العان ءالجان اسقان تالانتىنىڭ ار­قاسىندا وسى ويىن­نىڭ الىپپەسىمەن الدەقايدا ەرتەرەك تانىسقان ارىپتەستەرىن باسىپ وزىپ، تاشكەنتتىڭ تاڭداۋلى كلۋبتارىندا ونەر كورسەتتى. كوپ كەشىكپەي كسرو قۇراما كومانداسىنىڭ ساپىنا ىلىكتى. سول-اق ەكەن اتاقتى گومەلسكي ونىڭ سوڭىنا ءتۇستى. تالايدى كورگەن تارلانبوز باپكەر باسكەتبول اسپانىندا جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان جارىق جۇلدىزدى جازباي تانىدى. باسقالار «قاعىپ» اكەتپەي تۇرعاندا بۇرىنىراق قيمىلداۋدى دۇرىس كورىپ، ءوزى جاتتىقتىراتىن ايگىلى تسسكا-عا شاقىردى. باسقا بىرەۋلەر بولسا كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي، قۋانا-قۋانا كەلىسەر ەدى. اكەم-اۋ، اتىنان ات ۇرىككەندەي الەكساندر ياكوۆلەۆيچتىڭ ءوزى اتتاي قالاپ شاقىرىپ تۇرسا... سايدىڭ تاسىنداي سايىپقىران ويىنشىلاردىڭ ءبارى سونىڭ توڭىرەگىندە توپتاسسا... بۇدان ارتىق نە كەرەك ەندى؟!

بىراق ءبىزدىڭ «قىرسىق» قازاق قيام­پۇرىس مىنەز كورسەتىپ ۇتىمدى ۇسى­نىستان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. ايت­قانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرمەگەن اساۋ جارمۇحامەدوۆتى «جۋاسىتپاق» پيعىلمەن گومەلسكي بەتىن تەرىسكە بۇردى... ء«الجان، ءالى وكىنەتىن بولاسىڭ. سان ساڭلاق تسسكا-نىڭ ەسىگىنەن سىعالاي الماي ءجۇر. سەن بولساڭ، باسىڭا قونعان باقتى تەپتىڭ...» دەپ شىتىناپ، ءتىسىن شىقىرلاتتى. ونىمەن قويماي مەكسيكا وليمپياداسىنا اتتانىپ بارا جاتقان ەل قۇراماسىنىڭ تىزىمىنەن مۇنىڭ اتى-ءجونىن سىزىپ تاستادى. باسقا دا بەدەلدى جارىستاردىڭ ماڭايىن باستىرمادى.

گومەلسكيدىڭ قۋعىن-سۇرگىنى ودان سوڭ دا توقتامادى. تسسكا-عا الۋ ءۇشىن اسكەر قاتارىنا شاقىرتتى. ابدەن زارەزاپ بولعان ءالجان الماتىعا قاشتى. وكىنىشكە قاراي، مۇنداعىلار «جانى قىسىلىپ، جاقىنىن ىزدەگەن» جامپوزدى پانالاتا المادى. وداقتىڭ ورتاق زاڭدارىنا سۇيەنگەن وزبەكتەر بىزدەن تارتىپ اكەتتى.

«اينالدىرعان اۋرۋ الماي قويمايدى» ەكەن. تسسكا اقىرى ءا.جارمۇحامەدوۆتى الىپ تىندى. قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورىنباسارى، مارشال سوكولوۆسكيدىڭ پارمەنىمەن... بۇلجىماي ورىندالاتىن اسكەري بۇيرىق بۇل قانشا بۇلقىنعانمەن بۇلتارتپادى. ءسويتىپ 1969 جىلدىڭ كۇزىندە الگى گومەلسكي ءازىل-شىنىن ارا­لاستىرىپ ايتقانداي، «جارمۇحامەدوۆ تاشكەنتتەن جالاڭ اياعىنا كەبىسىن كيىپ، ماسكەۋدى باعىندىرۋعا كەلدى».

بىلاي قاراعاندا، ماسكەۋ بۇعان ءبارىن بەردى. اتاق-داڭقى اسپاندادى. وداقتىڭ، ەۋروپانىڭ، الەمنىڭ ءدۇبىرلى دودالارىندا توپ جاردى. 1972 جىلى ميۋنحەن وليمپياداسىندا كوماندالاستارىمەن بىرگە اتى شۋلى امەريكانى فينالدا جەڭىپ، ايدى اسپانعا شىعاراتىندارى ءوز الدىنا بولەك تاريح. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ ءۇشىن اجەپتاۋىر ۋاقىت كەرەك. مەرەيتويلارىندا پرەزيدەنت پەن پرەمەر قۇتتىقتادى. ءوز مەكتەبىن اشتى.

اعام ءبارىبىر انا جاققا كوڭىلىندەگى كوكسەۋلى ارمانىن ارقالاي كەتتى...

ول بىردە وڭاشا وتىرعاندا ماعان «سەن بىلەسىڭ بە، ماسكەۋدە قىرىق جىل تۇرسام دا سىڭبەدىم. ءبىر ءتۇرلى بوتەن... ادام جاسى ۇلعايعان سايىن ءوزىنىڭ التىن باستاۋلارىن ىزدەيدى ەكەن. ايتەۋىر كۇن جىلىپ، قارى ەري باستاعان شاقتا كوكىرەك سىزداپ، الدەنە جەتپەگەندەي ءارى-ءسارى كۇيگە تۇسەمىن. تۇسىمدە ىلعي تاباقسايىمدى كورەمىن. سوسىن ماسەلەنىڭ ءمانىسىن تۇسىنە قويامىن دا، تاشكەنتتىڭ پويىزىنا وتىرىپ تارتىپ كەتەمىن. سودان اعايىن-تۋعاننىڭ، شىرشىقتىڭ سۋىنا بىرگە شومىلعان بالا كۇنگى دوستارىمنىڭ ورتاسىندا الاڭسىز اۋناپ-قۋنايمىن. ءسويتىپ ماسكەۋدىڭ مەزى قىلار ۋ-شۋىنان ءبىر دەمالامىن».

ۇمىتپاسام، ءۇش ۇمتىلىپ، الماتىعا جەتە المادى. ءتىپتى قوناەۆتىڭ كومەكشىسى دۇيسەتاي بەكەجانوۆ تا بۇل ماسەلەمەن بەل شەشىپ اينالىسسا دا رەتىن كەلتىرە ال­مادى. «قايتەيىن، اينالىپ تابار قا­زىعىمدى قاعا الماي كەتكەنىم وزەگىمدى ورتەيدى» دەپ اعىنان جارىلا اقتارىلعانى جادىمدا ءجيى جاڭعىرادى.

ال، ەندى بار ما، مارقۇمنىڭ قازاقتىعى كەرەمەت بولاتىن. ىلگەرىدە ىسساپارمەن اس­­تاناعا كەلگەن ادەبيەتتانۋ بىلگىرى مۇ­­حا­مەدراقىم جارمۇحامەدوۆپەن اڭ­گى­مەلەسكەنىمىز ەستە. ايتۋىنشا، ال­جاندارمەن تاباقسايدا كورشى تۇرىپتى. بىردە بۇل كىسى ەكى ۇلىن وزبەك مولداسىن شاقىرىپ، سۇندەتكە وتىرعىزىپتى. سودان شارۋاسىن ءبىتىرىپ ۇيىنە قايتۋعا بەتتەگەن مولدەكەڭنىڭ شالعايىنا ءالجان جاتىپ جارماسىپ، ءوزىن مۇسىلمان جاساپ كەتۋىن ءوتىنىپتى. الايدا زاڭ-زاكۇننەن قورىققان، ونىڭ ۇستىنە اكە-شەشەسىنىڭ رۇقساتىن الماعاندىقتان مولدەكەڭ تارتىنا بەرىپتى. سونى بايقاعان مۇقاڭنىڭ اناسى ايقاي سالىپتى. «اۋ، مولدەكە، انا بالانىڭ مەسەلىن نەگە قايتاردىڭ؟ الدە ءبارىڭ ورىس كەلىننەن قورقىپ تۇرسىڭدار ما؟ جاۋابىن ءوزىم بەرەم. كانە، ەكى نەمەرەمنىڭ جانىنا جاتقىزىڭدار...». ءدال وسى كەزدە ءالجاننىڭ شەشەسى اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتسا كەرەك.

– تاعى ءبىر قىزىعىن ايتايىن بۇل ءالجاننىڭ، – دەپ مۇحامەدراقىم كوكەمىز ەكىنشى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەت جاعاسىن شىعارعان ەدى سول جولى. – بىردە ماسكەۋگە باردىم. سودان ءالجاننىڭ پاتەرىنە تەلەفون سوقتىم. باياعى بالا كۇنىنەن بىلەمىن عوي. تاكسيلەتىپ مەنى بىردەن ۇيىنە اپاردى. وبالى نەشىك، لاريسا كەلىنىم كەلىستىرىپ ەت استى. ەتكە تويعان سوڭ ءىنىم ەكەۋىمىز وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىستىق. مۇسىربەك اكەسى جوقتى جونىپ تاپقانداي شەبەر بولاتىن. ءبىزدىڭ ءۇيدى سول اعامىز سالىپ بەرگەن. مەن وندا اۋىلداعى مەكتەپتىڭ ديرەكتورىمىن. ءسوز اراسىندا، ء«اي، وسى سەنىڭ جۇلدەلەرىڭ كوپ دەپ ەستيمىز. كورسەتشى» دەدىم بويىمدى الدەبىر اۋەستىك بيلەپ. كورسەتتى. ولشەنسە وزىمەن كەتسىن، تۋرا جارتى قاپ تەمىر-تەرسەكتى الدىما تاستاعاندا تاڭدانىستان باسىمدى شايقاي بەرىپپىن عوي. ءتۇن ورتاسى اۋا جاستىققا باس قويعانىمىز سول ەدى، كىشى ۇلىن كوتەرىپ اكەپ، مەنىڭ قوينىما جاتقىزدى. ونىسى بەيتانىس قوناقتى جاتىرقاپ، قارسىلىق بىلدىرگەندەي سىڭاي تانىتىپ ەدى، بالاسىن باسىنان سيپاپ وتىرىپ، مەنىڭ وزدەرىنە جاقىندىعىم بارىن، كەشەگى اتاسى مەن اجەسىنىڭ كوزىن كورگەن ادام ەكەنىمدى ءتۇسىندىرىپ ەدى، الگى اينالايىن كىشكەنتاي جارمۇحامەدوۆتىڭ كونە كەتكەنى... سولاي...

ال ەندى ءالجاننىڭ قازاقتىعىنا ءمىن تاعىپ كور، بۇدان كەيىن...

جامانات حاباردى ەستىگەلى بەرى ەكى كۇندە ەڭسەگەي بويلى (2 مەتر 7 سانتيمەتر) ەر مىنەز اعاممەن بولعان ءتورت-بەس كەز­دەسۋدىڭ ساۋلەلى ساتتەرى كوز الدىمدا قايتا تىرىلگەندەي كۇي كەشتىم. جارىقتىق، وتە ساۋاتتى ءھام مادەنيەتتى جان ەدى. وقىعان-توقىعانى وتە كوپ. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىن» اۋزىنان تاستامايتىن. استاناعا كەلگەندە مەن وعان ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تاڭدامالىسىن سىيعا تارتتىم. سويتسەم ول ولجەكەڭدى بىلەتىن بولىپ شىقتى. سپورتتىڭ ۇلكەن جاناشىرى ءمۇسىلىم دايىربەكوۆتىڭ مەرەيتويىندا تانىسىپتى. «قازاقشاسى مەنەن ءسال ناشارلاۋ ەكەن» دەپ قاعىتقانىن قايتەرسىڭ.

ول وتانىن ءسۇيدى. ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن ماقتان تۇتاتىن. «تۇڭعىش پا، الدە توقسان توعىزىنشى وليمپيادا چەمپيونىمىن با، ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى، قازاق ەكەنىمدى ۇمىتپاساڭدار بولعانى» دەگەندە كوڭىلىم بوساپ، كوزىم جاساۋراعانىن قايتىپ ۇمىتايىن.

ايتپاقشى اعانىڭ اۋىرىپ قالعانىن ەستىپ، جازدا تەلەفون شالعانىمدا داۋىسى ادەتتەگىدەن باسەڭدەۋ ەستىلدى. «ەش­تەڭە ەتپەس، كۇرەسىپ باعامىن» دەدى. ەڭ سوڭعى سويلەسكەنىمىز سول. قۇنتسىزدىقتى قوي­ساڭشى بۇل. كەشە عانا كوردىم. قالاي باي­قاماي قالعام. ماعان WhatsApp ارق­ىلى قازاقستان باسكەتبولىنىڭ قازىرگى احۋالى، ونى جاقسارتۋ جولدارى تۋرالى پىكىرىن جازىپ جىبەرىپتى. جەرلەستەرىنىڭ وسىناۋ سپورت سالاسىنداعى اياق-الىستارىن ۇنەمى نازاردا ۇستايتىنىن، كوپ نارسەگە كوڭىلى تولمايتىنىن، جاسوسپىرىمدەر قۇراماسىنىڭ قايداعى ءبىر ورتا قولدان تومەن ەلدەردىڭ كوماندالارىنان ويسىراي ۇتىلاتىنى جانىنا قاتتى باتاتىنىن اشىنا جازىپتى، جارىقتىق.

ساڭلاقتىڭ سوڭعى سامعاۋى ەدى بۇل.

كوردىڭىز بە، قايران اعام ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جاتىپ تا، ارتىنداعى قالىڭ ەلى قازاعىنىڭ قامىن قالاي جەيدى؟ قازاقتىڭ قانى بويىندا تۋلاپ جاتپاسا، وستەر مە ەدى؟!

...جۇلدىزى جات جۇرتتا جانعان جاقسى اعامنىڭ جاتقان جەرى جايلى بولعاي...