الماتى جەو-2 گازعا كوشىرىلەدى

مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ بىلتىر قاراشا ايىندا جەو-2-ءنى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىن، الداعى بەس جىلدا الماتى مەن الماتى اگلومەراتسياسى تۇراقتى ەنەرگيامەن جانە جىلۋمەن قامتاماسىز ەتىلەتىنىن جەتكىزىپ، ءوزى كاپسۋلانى قالاپ، ءتيىستى جۇمىستاردى باستاپ بەرگەنى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنىن ايتقان بولاتىن. بيىل قاراشا ايىندا الماتىداعى زيالىلارمەن كەزدەسكەن كەزدە جاڭا تەحنولوگيالار مەن سمارتترافيك قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگياسىنا وڭ اسەر ەتەتىنىن تاعى دا قاپەرگە سالدى. مالىمەتتەرگە سايكەس، اتموسفەراعا تاستالاتىن لاستاۋ­شى زاتتاردىڭ شىعارىندىلارىنىڭ جىل­دىق كولەمى شامامەن 125 مىڭ توننانى قۇرايدى. نەگىزگى كوزدەر – اۆتوكولىكتەر (55 پايىز)، قالالىق جىلۋ ەلەكتر ستانسالارى جانە ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار (35%)، سونداي-اق گازداندىرىلماعان جەكە ۇيلەر (10 پايىزعا جۋىق). ساراپشىلاردىڭ با­عالاۋى بويىنشا ستانسانى گازعا كوشىرۋ جوباسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ەۋروپالىق وداقتىڭ ەڭ قاتاڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەدى. بۇل سايكەستىكتەر جەو زياندى زاتتارىنىڭ شىعارىندىلارىن 93 پايىزعا  ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى; مولشەرلى بولشەكتەر مەن كۇكىرت توتىعى شىعارىندىلارىنىڭ قۇرامىنان كۇل-قوج قالدىقتارىنىڭ ءتۇزىلۋىن بولدىرمايدى جانە كومۋگە جول بەرمەيدى; اگرەگاتتاردىڭ دى­بىسسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتە­دى. مۇنىڭ ءبارى ستانسانىڭ قورشاعان ور­تاعا جانە الماتى اگلومەراتسياسىنىڭ تۇر­عىندارىنا اسەر ەتۋ ايماعىن ازايتۋعا ءتيىس.

جاھاندىق باعانىڭ شارىقتاۋىنان ەمەس، جەو-2-ءنى جاڭعىرتۋدى كەيىنگە قالدىرۋدان قورقۋ كەرەك. تاۋەلسىز سا­راپ­­شىلاردىڭ پىكىرى وسىعان سايادى. وسى سالانىڭ مامانى اسەت ناۋرىزباەۆ قازاق­ستانداعى، ونىڭ ىشىندە الماتىداعى ورتالىقتاندىرىلعان جىلۋ جۇيەسى ەنەرگيانى ءوندىرۋدىڭ باسقا جولى بولماعان جىلدارى جاسالعانىن ايتادى. ول كەزدە قالاداعى كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن كوپتەگەن قازاندىقتى ءبىر ءىرى جەو-عا اۋىس­تىرىپ، قۇبىرلار جۇرگىزگەندە ەكولوگيا، ءوندىرىس تۇرعىسىنان وتە ءتيىمدى جۇيە بولدى. «جەو-2 قاجەتتىلىگى – شامامەن 1،3 ملرد تەكشە مەتر گاز. الما­تىدا وربيتا شاعىن اۋدا­نىندا، جاروكوۆ كوشەسى بويى، نۇرلىتاۋ ماڭىندا بىرنەشە گاز قازاندىعى بار. قول­دانىستاعى جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىن جي­ناقى تۇردە قامتاماسىز ەتۋگە جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالار بار. الماتىنىڭ جىلۋ جۇيەلەرى تەك تەوريالىق ەمەس، پراكتيكالىق جاعىنان دا گازدى قولدانۋعا دايىن»، دەدى ءا.ناۋرىزباەۆ.

الماتى ەكولوگياسىنا ۇكىمەت كوز جۇمىپ قارادى دەپ ايتا المايسىز. بۇل ما­سەلە قالالىق دەڭگەيدە تالاي رەت پى­­­­­سىق­تالدى، ونىڭ جاڭعىرىعى ۇكى­مەت­كە دەيىن جەتتى. تاۋەلسىز ساراپشىلار دەڭگەيىندە ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ءبارى نازارعا الىندى. وسىعان دەيىن ال­ماتى جەو-2 جاڭعىرتۋدىڭ ءتورت جوباسى ۇسىنىلدى. ياعني گازعا كوشىرە وتىرىپ، قازاندىقتاردى جاڭعىرتۋ; گاز تازارتۋ جاب­دىعىن ورناتا وتىرىپ، جۇمىس ىستەپ تۇرعان قازاندىقتاردى قايتا قۇرۋ; جەو-2 كەڭەيتۋ; گازبەن جۇمىس ىستەيتىن جاڭا ستانسا سالۋ. جەو-2 اكتسيونەرى «سامۇرىق-ەنەرگو» اق بۇعان دەيىن وڭتايلى، ەكو­لوگيالىق تازا جانە تەحنيكالىق تۇر­عىدان ىسكە اسى­رۋعا بولاتىن №1 نۇسقانى تاڭداۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر تاراعان بولاتىن. باسىمدىق 4-نۇسقاعا – گازبەن جۇمىس ىستەيتىن جاڭا ستانسا سالۋعا بەرىلدى. بۇل نۇسقا الماتىداعى تاۋەلسىز ساراپشىلار مەن بلوگەرلەردىڭ تابانداپ قورعاپ كەلگەن ۇسىنىسى بولاتىن. ناتيجەسىندە، وتكەن اپتانىڭ سوڭىندا «الماتى ەلەكتر ستانتسيالارى» اق («الەس») مەن ەۋ­روپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى (ەقدب) اراسىندا «قورشاعان ورتاعا تيگى­زەتىن اسەرىن بارىنشا ازايتۋ ارقىلى الماتى جەو-2-ءنى جاڭعىرتۋ» جوباسىن قارجىلاندىرۋ تۋرالى كرەديتتىك كەلىسىم جاسالدى. اتالعان مامىلەنىڭ العاشقى كەزەڭدەگى قۇنى – 130 ملرد تەڭگەنى ەقدب قارجىلاندىرادى، قالعان بولىگىنە ازيا دامۋ بانكى (ادب) جانە قازاقستان دامۋ بانكى (قدب) قاراجاتى تارتىلادى. جەو-2 گازداندىرۋدىڭ سمەتالىق قۇنى – شامامەن 324 ملرد تەڭگە. جۇمسالاتىن قارجىنىڭ 20 پايىز­ى «سامۇرىق-ەنەرگونىڭ» ىشكى رەسۋرستارىنان بولىنسە، قالعان 80 پايىزى­ن اتالعان ءۇش بانك سينديكاتتىق جولمەن قارجىلاندىرادى. «سامۇرىق-ەنەرگو» وكىلدەرى ايتقانداي، ينۆەستيتسيالاردى ىزدەۋ كەزىندە باعا تۇزەتىلۋى مۇمكىن. قارجىلاندىرۋ ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگەمەن، TONIA-عا (Tenge OverNight Index Average) تىركەلگەن وزگەر­مەلى پايىزدىق مولشەرلەمەمەن جۇزەگە اسىرىلادى. جاڭا ستانسانىڭ قۇرىلىسىنا قۋاتى 600مۆت-قا دەيىنگى گاز-تۋربينالىق تەحنولوگيالار پايدالانىلادى دەپ جوسپارلانعان.

جوبانى قارجىلاندىرۋ «سامۇرىق-قازىنا» قورى» اق قولداۋىمەن ۇيىم­داستىرىلدى. ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى جوباعا ءوزىنىڭ كورپوراتيۆتىك كەپىلدىگىن بەرەدى. بۇل ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا تاۋەكەلدەردى ازايتۋعا جانە قارجىلاندىرۋ شارتتارىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەدى. ال كەلىسىمنىڭ ءوزى جوبانىڭ ۇزاق مەرزىمدى قارجىلاندىرۋمەن قام­تىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

كرەديتتىك كەلىسىمگە «الەس» اق باس­قارما توراعاسى ەرلان قىرقىمباەۆ پەن ەقدب-نىڭ ەۋرازيا، تاياۋ شىعىس جانە افريكا وڭىرلەرى بويىنشا ەنەرگەتيكا دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ايدا سيتديكوۆا قول قويدى. سال­تاناتتى ءىس-شارا ەقدب، قدب، «سامۇرىق-ەنەرگو» اق، «الەس» اق، الماتى قا­لاسى اكىمدىگى وكىلدەرىنىڭ قاتى­سۋى­مەن ءوتتى. «سامۇرىق-ەنەرگو» اق باس­قارما توراعاسى سەرىك تۇتەباەۆ قار­جىلاندىرۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزىلگەنىن، ونىڭ ىشىندە حا­لىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا قورشاعان ورتاعا اسەردى باعالاۋ جانە الەمدىك تاجىريبەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، قولدانىلاتىن تەحنولوگيالارعا باعالاۋ جۇرگىزىلگەنىن اتاپ ءوتتى.

«قازاقستان ۇكىمەتى، «سامۇرىق-قازىنا» قورى جانە «سامۇرىق-ەنەرگو» اق الماتى قالاسى مەن ال­ماتى اگلو­مەراتسياسىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. الماتى جەو-2 نىسانىن جاڭعىرتۋ جوباسىنان باسقا، ەكولوگيالىق جاعدايدى جاق­سارتۋ جانە الماتى ەنەرگيا تورا­بىنداعى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى وبەكتىلەرىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن الماتى جەو-3 اۋماعىندا «قۋاتى 545 مۆت-تىق ارالاس تسيكلدى گاز ستانساسىن سالۋ» جوباسىن ىسكە اسىرىپ جاتىرمىز. بۇل نىسان 2025 جىلى پايدالانۋعا بەرىلمەك جانە وسى وڭىردەگى مانەۆرلىك قۋات تاپشىلىعىن ايتارلىقتاي تو­مەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، دەدى س.تۇ­تەباەۆ.

ەقدب ۆيتسە-پرەزيدەنتى الان پيۋدىڭ ايتۋىنشا، بۇل جوبا – ەڭ الدىمەن، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جەڭىسى. «سامۇرىق-ەنەرگو» اق باسقارما توراعاسى س.تۇتەباەۆ پەن «الەس» اق باسقارما توراعاسى ە.قىر­قىمباەۆ باستاعان كوماندالار جوبانى قارجىلاندىرۋ باعىتىنداعى كەلىسسوزدەردىڭ ءساتتى اياقتالۋىنا ۇلەس قوستى. جاپونيا، اۋستريا ساراپشىلارى وسى كەلىسىمگە تەحنيكالىق كومەك كورسەتتى. بۇگىنگى شارا الماتىداعى اۋا ساپاسىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتاتىن جانە قازاقستاننىڭ پاريج كەلىسىمىن ساقتاۋعا جانە 2060 جىلعا قاراي كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋ ماقساتىن جاقىنداتاتىن جاسىل جوبانىڭ كەرەمەت ۇلگىسى»، دەپ اتاپ ءوتتى ەقدب وكىلى.

ەقدب نەسيەسى TONIA-عا بەكىتىلگەن قۇبىلمالى پايىزدىق مولشەرلەمەمەن تەڭگەمەن بەرىلەدى. س.تۇتەباەۆ حالىق­ارالىق قارجى ينستيتۋتتارىمەن اراداعى كەلىسىم اسا تارتىستى جاعدايدا وتكەنىن ايتادى. «بۇل تۇستا ءبىز ءۇشىن ەڭ ءتيىمدىسى – جوبانى تەڭگەمەن نەسيەلەندىرۋ تۋرالى كەلىسىم. «جەو-2 قازىرگى زامانعى تەحنولوگيامەن جابدىقتالادى. باسشىلىق قۇرام ءوز ماماندارىمىزدىڭ اراسىنان دايارلانادى. سودان كەيىن قاجەت بولسا، مامانداردى وتاندىق جانە شەتەلدىك جوو-لاردا وقىتۋعا مۇمكىندىك تۋادى. بۇرىن ورتالىقتى كومىرمەن جابدىقتاپ كەلگەن تسەحتاردىڭ جۇمىسشىلارىن جاڭا مامان­دىقتارعا بەيىمدەۋدى جۇيە­لەن­دىرەتىن باعدارلاما دايىندالىپ جاتىر»، دەدى ول.

2030 جىلعا دەيىن ەسكى جەو-2-دەگى كومىرمەن جۇمىس ىستەۋ قۇرىلعىلارى رەزەرۆتە تۇرادى. قورشاعان ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىن بارىنشا ازايتۋ ارقىلى «الماتى جەو-2-ءنى جاڭعىرتۋ» جوباسى اتالعان ورتالىق الاڭىندا قۋاتى 600 مۆت-عا دەيىنگى گاز-تۋربينالىق تەح­نولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، جاڭا ستانسا سالۋدى كوزدەيدى. سونىمەن باعىت-باعدار ايقىندالدى. ۇكىمەت گازعا باسىمدىق بەرۋ ارقىلى جاڭا جەو-2 سالۋعا باسىمدىق بەرىپ وتىر. جەو-2 قازىرگى كومىرمەن جۇمىس ىستەۋ قۇ­رىلعىلارىن جويۋ تۋرالى شەشىم 2029-2030 جىلى قابىلدانۋى مۇمكىن. «وعان دەيىن كومىر رەزەرۆى وتىن كوزى رەتىندە پايدالانىلادى. جەو-2 ورتا­لىعىن گازداندىرۋ الماتى ەكولوگياسىن جاقسارتۋ، الماتىلىقتاردىڭ دەن­ساۋلىعىن قورعاۋ ءۇشىن قابىلدانعان شەشىم. الماتى عانا ەمەس، استاناداعى جەو دا گازعا كوشىرىلەدى. ەكىباستۇز گرەس-1، گرەس-2-دە كومىر بازالىق وتىن كوزى رەتىندە پايدالانىلا بەرەدى. سول ايماقتا ءۇشىنشى ستانسا سالۋ مۇمكىندىگى مينيسترلىك دەڭگەيىندە تالقىلانىپ جاتىر. قازىر الماتى جەو-2-دەگى ءبىر جىلدا قولداناتىن گاز مولشەرى ەسەپتەلۋدە»، دەدى س.تۇتەباەۆ.

«سامۇرىق-قازىنا» بۇل نەسيەگە كور­پوراتيۆتىك كەپىلدىك بەرىپ وتىر. پا­يىز­دىق مولشەرلەمە ءالى بەكىتىلگەن جوق. بىراق ونىڭ تاريفكە اسەرى بارىنشا تومەن بولماق. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەكسپورتقا كەتىپ جاتقان گازدى ىشكى نارىققا باعىتتاۋدى تاپسىردى. دەمەك گاز تاپشىلىعى بول­ماي­دى. «QazaqGaz» مالىمەتىنشە، بىلتىرعى ەڭ جوعارى قۋاتتىلىق – 15 ملرد تەكشە مەتر گاز. الماتىداعى جەو-2 قاجەتتىلىگىنە نەبارى 1،3 ملرد تەكشە مەتر، ياعني 10 پايىزعا جۋىعى قاجەت. گاز قۇبىرىنىڭ جۇمىسىندا ىركىلىس بولعان جاعدايدا تۇرىكمەنستاننان قى­تايعا قازاقستان جەرىمەن وتەتىن ماگيس­­ترال­دى گاز قۇبىرىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بار. ساراپشىلار گاز با­عاسى ەكىباستۇز كومىرىنەن الدەقايدا قىمبات تۇراتىنىن ايتادى. جەو گازعا كوشىرىلگەن جاعدايدا تاريف قۇرى­لىمىنداعى وتىن شىعىنىنىڭ ۇلەسى ارتاتىنى بەلگىلى. گازدىڭ باعاسى تۇتى­نۋشىلارعا ارنالعان تاريفكە دە اسەر ەتەدى. جوبالاۋشىلاردىڭ بولجامىنشا، جەو-2 جاڭعىرتۋ اياقتالعان شاقتا جىلۋ ءتاريفىنىڭ ءوسىمى 10-15 پايىزدى قۇراۋى ىقتيمال. بۇل قارجى حالىقتىڭ قالتاسىنا سالماق سالۋى ابدەن مۇمكىن. ال «سامۇرىق-ەنەرگو» وكىلدەرى تاريفكە اسەرى ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە تالقىلاناتىن تاقىرىپ ەكەنىن ايتادى.

تاريف پەن ينۆەستيتسيا كاسىپورىننىڭ ىشكى ساياساتى بولىپ قالا بەرەدى. 2022 جىلعى 27 قازاندا ەقدب حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس وتكىزىلەتىن ەكى ساتىلى اشىق حالىقارالىق تەندەردىڭ باستالعانىن جاريالاعان EPC-مەردىگەردى تاڭداۋ­دىڭ تەحنيكالىق ەرەكشەلىگى جانە EPC-كەلىسىمشارت جوباسى FIDIC (حالىق­ارالىق ينجەنەر-كونسۋلتانتتار فەدەراتسياسى) «سارى كىتابى» بو­­­يىن­شا ازىرلەنگەن. ءبىرىنشى كە­زەڭ شەڭ­بەرىندە الماتى جەو-2 الا­ڭىندا جابدىقتاردى جەتكىزۋگە، جاڭا گاز ستان­ساسىن جوبالاۋ مەن سالۋعا الەۋەت­تى مەردىگەرلەردەن وتىنىمدەردى قابىل­داۋ 2022 جىلعى 15 جەل­توقسانعا دەيىن جالعاسادى. قازىر جەو-2 الاڭىنا جابدىقتاردى جەتكىزۋ مەن جاڭا گاز ستانساسىن جوبالاۋ جانە سالۋ ءۇشىن مەر­دىگەرلەردەن ءوتىنىم قابىلدانىپ جاتىر. «الەس» اق ينۆەستيالىق ديرەكتورى داۋرەن ساعيدوللا مەردىگەردى ىزدەۋ بويىنشا تەندەر ەكى كەزەڭدى قام­تيتىنىن جانە اشىق ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل شەشىم كومپانياعا ستانسا تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن جابدىقتار جيىنتىعىن تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جابدىق ءون­دىرۋشىسىن تاڭداۋعا كەلسەك، تەحنيكالىق سيپاتتامالارعا نازار اۋدارامىز. بۇل رەتتە گازتۋربينالىق جابدىقتار قازاقستاندا وندىرىلمەيدى. سوندىقتان وسى سالادا جۇمىس ىستەيتىن جەتەكشى شەتەلدىك كومپانيالار ۇسى­نىسى قاپەرگە الىنۋى مۇمكىن. د.سا­عيدوللا ايتىپ وتكەندەي، اشىق تاڭ­داۋ، تالقىلاۋ وڭتايلى تەحنيكالىق شەشىمگە، قار­جىلىق ۇسىنىسقا مۇم­كىندىك بەرەدى. ال تاريف، ينۆەستيتسيا ساياساتى الەس-ءتىڭ ىشكى ساياساتى بولىپ قالا بەرەدى.

تۇرىكمەنستاننان قىتايعا وتەتىن گاز قۇبىرى ءبىزدىڭ جەر ارقىلى وتەدى. وسىدان 13 جىل بۇرىن گاز قۇبىرىن سالۋ كەزىندە تاراپتار اراسىندا قول قويىلعان كەلىسىمگە سايكەس، ءبىزدىڭ ەل كۆوتا بويىنشا ترانزيت ءۇشىن 15 ملرد تەكشە مەتر گاز الادى. ونىڭ 10 ملرد-ى قىتايعا ەكسپورتتالسا، قالعانى الماتى وبلىسى مەن وزگە وڭىرلەردى گازداندىرۋعا باعىتتالعان. 2017 جىلى «ازيا گاز قۇبىرى» كومپانيا­سى جامبىل وبلىسى اۋماعىندا سالىپ جاتقان ءۇش گاز سىعىمداۋ ستانساسىنىڭ ءۇشىنشىسى ىسكە قوسىلدى. ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا، ستانسانى گازعا كوشىرۋ جوباسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ەۋرو­پالىق وداقتىڭ ەڭ قاتاڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەدى. سونداي-اق بۇل جوبا كۇل ۇيىندىلەرى ماسەلەسىن دە شەشەدى. بۇگىندە ستانسانىڭ كۇل ۇيىندىلەرى 200 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتىر. ال جوبا جۇزەگە اسقان جاعدايدا ولاردىڭ قاجەت­تىلىگى قالماي، بۇل جەردى قالانىڭ وزگە مۇق­تاج­دىقتارىنا پايدالانۋعا مۇم­كىندىك تۋادى. مۇنىڭ ءبارى ستانسانىڭ قورشاعان ورتاعا جانە الماتى اگلومە­راتسياسىنىڭ تۇر­عىندارىنا اسەر ەتۋ اۋماعىن ازايتۋعا ءتيىس.

الماتى