كوشى-قون: قانشا ادام «قارا تىزىمدە» تۇر؟

كوشى-قون ماسەلەسى قاي كەزدە دە وزەكتى. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن ەلىمىزدەن 376 مىڭ ادام شىققا­نى­نا قاراماستان، قازاقستانعا قايتادان 377 مىڭ شەتەلدىكتىڭ كىرگەنى تۋرالى اقپارات تاراعان بولاتىن. «ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەگەن ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، شەتەلدەن كەلگەندەردىڭ دەنى ءوز ەلىندە ناپاقا تابا الماعاندىقتان باسقا مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ، تابىس تابۋعا تىرىسادى.

عالامتوردى اشىپ، ىزدەۋ تە­تىگىن باسىپ قالعانىمىزدا، بى­رەر جىل بۇرىن جۇرگىزىلگەن ساۋال­نامالاردىڭ ءبىرى كوزىمىزگە ءتۇستى. كەرەك دەرەككە كوز جۇگىرتكەنىمىزدە شەتەلدىك ميگرانتتاردىڭ جارتىسىنان استامى قازاقستاندا تىركەۋسىز جۇرەتىندىگىن اڭعاردىق. وسىدان-اق قازاقستاندى ء«وز ەلىندەي» كورىپ جۇرگەندەرگە باقىلاۋدىڭ ءالسىز، ولاردان سالىققا تۇسەتىن تابىستى ەسەپتەۋدىڭ كەي جاعدايدا ءمانسىز ەكەنىن تۇسىنگەندەيمىز. جالپى سىرتتان كەلگەن جۇمىسشىلار­دىڭ ىشكى جاعدايعا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتىنى ەكى باستان ءمالىم. ما­سەلەن، وڭتۇستىككە وزبەكستاننان اعىلعان جۇمىسشىلار جالدان­بالى قۇرىلىسشى رەتىندە با­عانى «قۇلاتقان». وسىلايشا ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ جۇر­گەن­دەرگە «ماڭعىت، اۋزىڭا ساڭ­عىت» دەپ جۇرگەندەرى بەلگىلى. ولار­دىڭ پىسىقتىعىنا كىجىنگەن اۋىل­دارداعى اعايىندار ىزاعا بۋلى­عىپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي قا­لاتىن كەزدەرى دە بولادى. قىسقاسى، زاڭسىز كوشى-قوننان تۋىندايتىن ماسەلە دە، تونەر قاۋىپ-قاتەر دە از ەمەس.

سوڭعى دەرەكتەرگە سەن­سەك، زاڭ­­سىز كەلەتىن كو­شىپ-قونۋ­شى­لار­دى قايتارۋ جانە قا­بىلداۋ پروتسەسىن رەتتەۋ ءۇشىن بۇگىنگى تاڭ­دا قازاقستان 17 ەل­مەن بايلانىس ورناتقان. اتاپ ايتار بولساق، گەرمانيا، شۆەي­تساريا، چەحيا، لاتۆيا، ليتۆا، رەسەي، وزبەكستان، نورۆەگيا، بەلا­رۋس، ماجارستان، بەنيليۋكس ەل­دەرى، مولدوۆا، پول­شا، قىرعىز رەس­پۋبليكاسى جانە تاجىكستانمەن ازا­ماتتارىن كەرى قابىلداپ الۋ تۋرا­لى 15 كەلىسىم قۇجاتىنا قول قو­يىلعان.

«بۇدان بولەك، الىس شەتەل مەملەكەتتەرىمەن تاعى 27 كەلى­سىم جاساسۋ پروتسەسى پىسىقتالىپ جا­تىر. سونداي-اق 2020 جىلعى 11 قاڭتاردا كۇشىنە ەنگەن «قا­زاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەي­بىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە قىل­مىستىق، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ زاڭ­ناماسىن جەتىلدىرۋ جانە جەكە ادام­نىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى كۇ­شەيتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وز­گە­رىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەن­گىزۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، ەلى­مىزدە 30 تاۋلىككە دەيىن بولاتىن شە­تەلدىكتەردىڭ بارلىق ساناتتارى ءۇشىن تىركەۋ تولىعىمەن جويىلدى»، دەيدى ءىىم كوشى-قون قىزمەتى كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، پوليتسيا پولكوۆنيگى سابىرجان سەيىتجانوۆ.

كوشى-قون قىزمەتى كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنشە، وتكەن جىلى قازاق­ستانعا 1 ميلليون 323 مىڭ 906 شەتەلدىك كەلگەن. ولاردىڭ 90 پايىزى تمد ەلدەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە وزبەكستان، رەسەي، قىرعىز رەسپۋبليكاسى، بەلارۋس، تاجىك­ستان ازاماتتارى. الىس شەتەلدەردەن ات باسىن بۇرعانداردىڭ باسىم بولىگى تۇركيا، گەرمانيا، قىتاي جانە ءۇندىستان ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى سانالادى.

كوشى-قون ماسەلەسىندە زاڭ بۇ­زۋشىلاردىڭ قاراسى دا ازايار ەمەس. دەرەكتەرگە كوز جۇ­گىرت­سەك، 62،8 مىڭ كوشى-قون زاڭنا­ما­سىن بۇزۋشى اكىمشىلىك جاۋاپ­كەر­شىلىككە تارتىلسا، ونىڭ 3،9 مىڭى ەلدەن شىعارىلعان. ولار قازاقستاننان بەس جىلعا دەيىن «جەر اۋدارىلدى». كوشى-قون زاڭناماسىن بۇزۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا وزبەك اعا­يىندار تۇر. بۇدان كەيىنگى تىزىمگە رەسەي، تاجىكستان جانە قىرعىز رەسپۋبليكاسىنان كەلگەندەر ىلىن­گەن. ال الىس شەتەلدەردەن كو­بىنەسە قىتاي ازاماتتارى زاڭعا ءجۇر­دىم-باردىم قارايدى.

پوليتسيا پولكوۆنيگى قازاق­ستان بيلىگىنىڭ 73 مەملەكەتپەن ۆيزا­سىز رەجىم ورناتقانىن دا العا تارت­تى. ونىڭ ىشىندە ەكىجاقتى نەگىزدە ­19 ەل­گە، بىرجاقتى تارتىپتە 54 ەلگە مۇمكىندىك بەرىلگەن. تيىسىنشە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى شەتەلدىك ازا­ماتتاردىڭ قازاقستاندا ءجۇرۋ مەر­زىمىن (ۆيزالار، ۋاقىتشا تۇ­رۋعا رۇقسات بەرۋ) ۇزارتۋ بويىنشا ناقتى جۇمىستار اتقارعان. ە-Visa جوباسى ۋاقىتىندا ىسكە اسىرىلدى، ونىڭ شەڭبەرىندە شە­تەلدىكتەر ەلشىلىككە جۇگىنبەي-اق ىسكەرلىك، تۋريستىك جانە ەمدەلۋ ءۇشىن ەلەكتروندى ۆيزالاردى الا الادى. بۇل شەتەلدىكتەرگە ەلەكتروندى ۆيزالاردى قوسىمشا ۋاقىت پەن جول شىعىنسىز الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

س.سەيىتجانوۆتىڭ مالىمدەۋىن­شە، 2022 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ ءىىم-ءنىڭ كوشى-قون سالا­سىنداعى 20 فۋنكتسياسى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە وتكەن. بۇعان دەيىن بۇل ماسەلەلەرمەن 2 ۆەدومستۆو قاتار اينالىسىپ كەلگەن ەدى. بۇل بۇرىنعىلار ايت­قانداي «بولشەكتەپ ال دا، بيلەي بەر» «قاعيداتىن» جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەرىلگەن مۇمكىندىك ەمەس. ۆەدومستۆولار جۇمىستى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن جاسالعان ىڭعايلى قادام.

«ەندىگارى كوشى-قون پرو­تسەس­تە­رىنىڭ مونيتورينگى ۇدايى نازار­دا بولادى. وسىلايشا شەتەلدىكتەر­دىڭ كەلۋى، كەتۋى، ولاردىڭ ەل اۋماعىن­دا كوشۋى، قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەلەرى تۇراقتى تۇردە تالدانادى. سونداي-اق كوشى-قون پرو­تسەستەرىن رەتتەۋ جانە مونيتورينگ جۇرگىزۋ سالاسىنداعى ءىس-شارالار جۇيەسى جاڭا فورماتتا ازىرلەنەدى. كوشى-قون پروتسەستەرىن رەتتەۋدىڭ ۇلگىلىك قاعيدالارى دا تالاپقا ساي جۇزەگە اسىرىلماق. ودان بولەك، بوسقىندارمەن جۇمىس پروبلەماسى دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس. پانا ىزدەگەن ادامعا بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋ، ۇزارتۋ، ايىرۋ جانە توقتاتۋ تۋرالى كۋالىك بەرۋ كوزدەلىپ وتىر. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جۇزەگە اسىرادى. سونداي-اق مي­نيسترلىك ەڭبەكشى كوشىپ كەلۋ­شىگە رۇقسات بەرۋ جۇمىسىن دا قاداعالايدى. ال شەتەلدىكتەر­دىڭ جۇمىس ىستەۋىنە رۇقساتتاردىڭ بار­­لىق باسقا تۇرلەرىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار بەرەدى، ولاردى بەرۋ ءتارتىبىن ەڭبەك جانە حالىق­تى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيستر­لىگى ايقىندايدى. وسىلايشا ەندى جۇيەلى جۇمىستاردىڭ ارقاسىن­دا بىرنەشە ۇقساس پروبلەما ءبىر مەملەكەتتىك ورگان ارقىلى شەشىمىن تاپپاق. تيىمدىلىك دەگە­نىڭىز وسى»، دەيدى پوليتسيا پول­كوۆنيگى ماسەلەنىڭ مانىسىنە تەرەڭ ءۇڭىلىپ.

جالپى، 2021 جىلى ەڭبەكشى كوشىپ كەلۋشىلەرگە 484607 رۇق­سات رەسىمدەلىپ، ەل بيۋدجەتىنە 7 ملرد 502 ملن تەڭگە تۇسكەن. سون­داي-اق شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن زاڭسىز تارتقانى ءۇشىن 1 750 جۇ­مىس بەرۋشى جاۋاپكەرشىلىككە تار­تىلدى. ارينە، بيۋدجەتكە كىرىس­تىڭ كىرگەنى جاقسى. الايدا جۇ­مىس بەرۋشىلەردىڭ ءالى كۇنگە زاڭ­سىزدىققا جول بەرىپ جۇرگەنى ويلاندىرماي قويمايدى.

قازاقستاننىڭ سارتاپ دالا، جۋساندى قىرى مەن ەسكىلى-جاڭا شاھارلارىن تۇراقتى مەكەن ەتكەن شەتەلدىكتەردىڭ سانى دا جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسۋدە. «سوڭعى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، قازىرگى ۋاقىتتا ەلدە 138 مىڭنان استام شەتەلدىك ازامات تۇراقتى تۇرادى. ولاردىڭ 22 312-ءسى قازاقستان ازاماتتىعىن جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن العان بولسا، 19 198 قانداسىمىز رەسمي تۇردە قازاقستان ازاماتى اتانعان. ال 1 808 شەتەلدىك پرەزيدەنت جارلىعىنا سايكەس قازاقستان ازا­ماتى اتانىپ، قۇجاتتارىن رەسىم­دەگەن ەكەن. سونداي-اق 17 179 ادامعا قاتىستى قازاقستان ازا­ماتتىعىنان ايىرىلۋ تىركەلدى، ونىڭ ىشىندە 1 142 ادام قوس ازاماتتىق فاكتىسى بويىنشا اكىم­شىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تار­تىلعان»، دەيدى س.سەيىتجانوۆ.

ەلىمىز بويىنشا ىشكى كوشى-قون پروتسەستەرىنە جىل سايىن ميل­ليونداعان ادام قاتىسادى. ىشكى كوشى-قون مونيتورينگى وبلىسىشى­لىك كوشى-قوننىڭ شامامەن 75 پا­يىزىنا جانە وبلىسارالىق كوشى-قوننىڭ 25 پايىزىنا تيەسىلى ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر.

زاڭسىز كوشى-قون قاي ەلدىڭ بولماسىن دامۋىنا كەرى اسەر ەتەتىنى ءمالىم. 2005 جىلى فرانتسيادا بولعان جانجال، 1998 جىلى يندو­نەزيادا انتيمميگرانتتىق قاي­شىلىقتاردان تۋىنداعان ماسەلە سالدارىنان سۋحارتو رەجىمى­نىڭ قۇلاعانىن الەم جۇرتى كور­دى. جالپى، ميگرانتتاردىڭ قاتى­سۋى­مەن بولاتىن الەۋمەتتىك قاي­شىلىقتار مەملەكەتتىك بيلىككە جانە حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ايتار­لىقتاي كەرى اسەر ەتەتىنى دا­لەل­دەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيو­ما ىسپەتتى. ەكونوميكالىق دا­مۋ پروتسەسىندە زاڭسىز ميگرانت­تاردىڭ ارتۋى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىندە ايتارلىقتاي قيىن­دىقتار تۋعىزاتىنى دا راس.

تاعى ءبىر دەرەكتەرگە كوز جۇ­گىرتسەك، تابىسى ءتاۋىر مەملەكەتتەردە كوشىپ-قونۋشىلارعا جۇمىس كۇشىنىڭ 18،5 پايىزى تيەسىلى ەكەن. قايبىر جىلدارى جاھاندا كوشىپ-قونۋشىلاردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋعا مۇمكىن­دىگى مول ەكەندىگى ايتىلعان. كەلۋشىلەردىڭ 70 پايىزدان استامى ەكونوميكالىق بەلسەندى بولسا، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا بۇل كورسەتكىشتىڭ 60%-دان تومەنى ەكەنى بەلگىلى بولعان. سوڭعى جىلدارى تورتكۇل دۇنيە­دەگى ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ سانى وسپەسە، كەمىگەن ەمەس. دەمەك، الەم­دە بار ميگراتسيا پروبلەماسىن ءبىزدىڭ ەل دە سىرت اينالىپ كەتە المايدى. سوندىقتان ەڭبەك ميگرانتتارى ماسەلەسىنە كەلگەن­دە قۇزىرەتتى قاتار ءبولىسىپ العان ۆەدومستۆولارمەن بىرگە جەر­­گىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتەر دە ساۋىسقانداي ساق بولعانى ءجون. ولاي بولماعان جاعدايدا زاڭ­سىزدىقتىڭ، كريمينالدىق توپ­تاردىڭ ارەكەتتەرىنىڭ تىيىلا قويۋى ەكىتالاي. الەمدەگى تاجى­ري­­بەنىڭ ءوزى سونى بايقاتىپ وتىر.