قازاق وسى ات جۇگىرتىپ، قۇس سالعان

ۇلتتىق جوبا ءۇردىسى

قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى ەرتەدە جاۋىنگەرلىك جاتتىعۋدىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان بولسا دا، زامان وزىپ، ۋاقىت ۇزاعان سايىن سپورت، ونەر-ويىن دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق سپورت – سپورت پەن دەنەشىنىقتىرۋدىڭ اجىراماس بولىگى، جاستارعا باي تاريحىمىز بەن سالت-داستۇرلەرىمىزدى ناسيحاتتاۋدىڭ، حالىق دەنساۋلىعىن نىعايتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورىنا اينالدى.

ەل بولىپ، ەگەمەندىگىمىزدى العان­نان كەيىن ءتول سپورتىمىز تورگە وزا باستادى. 90-شى جىلداردان بەرى ەل اۋماعىندا رەسمي بەكىتىلگەن ۇلتتىق سپورتتىڭ 25-تەن اسا ءتۇرى قارقىندى دامىپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە قازاق كۇرەسى، توعىزقۇمالاق، اسىق اتۋ، قۇسبەگىلىك، كوكپار، اۋدارىسپاق، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ، ۇلتتىق ات جارىسى جانە باسقا دا سپورت تۇرلەرىمەن اينالىساتىندار سانى ارتىپ، جىل سا­يىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى (حالىقارا­لىق دەڭگەيدەن باستاپ جەرگىلىكتى دەڭگەي­گە دەيىن) مىڭنان استام جارىس ۇيىمداستىرىلادى.

مادەنيەت جانە سپورت مينيستر­لىگى ۇسىنعان ستاتيستيكالىق دەرەك­تەرگە سايكەس بۇگىندە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىمەن تۇراقتى تۇردە شۇعىلدا­ناتىن قازاقستاندىقتاردىڭ سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ماسەلەن، 2019 جىلى ۇلتتىق سپورتپەن تۇراق­تى تۇردە اينالىساتىندار سانى 399،3 مىڭ ادام بولسا، 2020 جىلى بۇل كور­سەتكىش 432،5 مىڭ ادامعا دەيىن جەتكەن. ال 2021 جىلدىڭ قورى­تىن­دىسى بويىنشا ولاردىڭ قاتارى جارتى ميلليونعا (489،9 مىڭ ادام) جۋىقتاعان. بۇل – جالپى، دەنەشى­نىقتىرۋ جانە سپورتپەن شۇعىلدانۋ­شىلار سانىنىڭ 8%-ىن قۇرايدى.

«ۇلتتىق سپورتتىڭ ەلىمىزدە كەڭ قانات جايۋىنا تۇراقتى نەگىزدە حالىق ويىندارى، «اقبيداي» اۋىل سپورتى ويىندارى، اۋىل جاستارىنىڭ ويىندارى، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن فەستيۆال، الەم جانە ازيا چەمپيو­ناتتارىن، رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق تۋرنيرلەردى، سونىمەن قاتار ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى­نەن ءارتۇرلى جاس ەرەكشەلىكتەرى اراسىندا ەل بىرىنشىلىكتەرىن وتكىزۋ وڭ اسەر ەتتى. بۇگىندە رەسپۋبليكامىزدا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن 8 سپورت كلۋبى جانە 13 سپورت مەكتەبى جۇمىس ىستەيدى. قازاقستان اۋماعىندا 45 يپپودروم بار بولسا، ونىڭ 33-ءى – مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە. ال 12-ءسى – جەكەنىڭ ەنشىسىندە. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى سپورتتىق-بۇقارالىق ءىس-شارالار­دى وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ءىرى يپپودرومدار الماتى وبلىسى مەن الماتى، نۇر-سۇلتان قالالارىن­دا ورنالاسقان»، دەدى سپورت جانە دەنە شىنىقتىرۋ ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى سامات ەرعاليەۆ.

سونداي-اق قازىرگى ۋاقىتتا نۇر-سۇلتان قالاسىندا 250 ادام قابىلداي الاتىن جابىق ات سپورتى مانەجىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە ات سپورتىن ودان ءارى دامىتۋعا وڭ سەپتىگىن تيگىزەدى. اقتوبە وبلىسىندا وسىنداي ات سپورتى مانەجى 2020 جىلى پايدالانۋعا بەرىلدى، جامبىل وبلىسىندا مانەج قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە.

توعىزقۇمالاق مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى

2020 جىلدىڭ سوڭىندا پرەزي­دەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» جولداۋىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا «قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە دەنەشىنىقتىرۋ جانە سپورت ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭى قابىلداندى.

اتالعان زاڭدا ءبىلىم بەرۋ ۇيىم­دارىندا دەنەشىنىقتىرۋ ساباعى­نا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن مىندەت­تى كومپونەنت رەتىندە ەنگىزۋ قاراس­تىرىلعان. مينيسترلىك ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ تىزبەسىن ازىرلەپ، قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ 2021 جىلعى 26 اقپانداعى № 52 بۇيرىعىمەن بەكىتتى.

«بۇگىنگى كۇنى مينيسترلىك ءبىلىم بەرۋدىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندەگى دەنە تاربيەسى ساباقتارىندا «قازاق كۇرەسى»، «توعىزقۇمالاق»، «اسىق اتۋ» سياقتى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ مىندەتتى كومپونەنتىن ەنگىزۋدى جوس­پارلاپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىمەن شۇعىلدانۋشىلار سانىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، دەدى س.ەرعاليەۆ.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىنىڭ پرە­زيدەنتى داۋرەن اباەۆ پەن باس حاتشى باقداۋلەت ءسابيتوۆ فەدەراتسيا تاراپىنان قازاق كۇرەسىن دامىتۋ باعدارلاماسى اياسىندا قولعا الىناتىن بىرقاتار جوبا تۋرالى بايانداپ، قازاق كۇرەسىنەن 100 ساعاتتىق وقۋ باعدارلاماسى دايىندالعانىن مالىمدەدى. «وقۋ باعدارلاماسىندا قازاق كۇرەسىنىڭ الىپبيىنەن باس­تاپ، وزىندىك سپورت ءتۇرى رەتىندە بارلىق قىرلارى، وقىتۋ جولدارى قامتىلعان. بىلتىرعى وقۋ جىلىندا قاناتقاقتى جوبا رەتىندە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ 5 مەكتەبىندە دەنەشىنىقتىرۋ پاندەرىنە قازاق كۇرەسى ەنگىزىلدى. بارلىق مەكتەپكە قازاق كۇرەسى ساباعىن ەنگىزۋ ءۇشىن ماماندار تاپشىلىعى بايقالۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز ماماندار دايارلايتىن قازاق كۇرەسى اكادەميا­سىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. اكادەميا مامانداردى عانا وقىتىپ قويماي، تورەشىلەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، ۇلتتىق كۇرەستىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق تۇرعىدا زەرتتەلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بارلىق الەمدىك سپورت تۇرلەرى سياقتى قازاق كۇرەسىن عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەۋىمىز كەرەك. سولاي عانا ءتول كۇرەسىمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرە الامىز. قازىر حالىقارالىق ارەنادا قازاق كۇرەسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. وسى ورايدا ءبىز زەرتتەۋشى عالىمدار توبىنا قازاق كۇرەسىنە قاتىستى تەرميندەردى جۇيەلەۋدى تاپسىرىپ وتىرمىز»، دەدى فەدەراتسيا پرەزيدەنتى.

يۋنەسكو ۇلىقتاعان مۇرالار تىزىمىنە ەندى

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىل­دارىن­داعى قازاقستاننىڭ باستى جەتىستىگىنىڭ ءبىرى – يۋنەسكو-مەن دوس­تىق قارىم-قاتىناستى ورناتۋ جانە نىعايتۋ ەكەنى بەلگىلى. حالىقارا­لىق ۇيىممەن ىنتىماقتاستىق اياسىندا ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇ­رالاردى قورعاۋ سالاسىندا ءبىر­شاما جۇمىس اتقارىلدى. اتاپ ايتقاندا، ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جونىندەگى ۇلت­تىق كوميتەت قۇرىلدى، ادامزاتتىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنە العاشقى قازاقستاندىق ۇسىنىمدار ازىرلەنىپ، ۇلتتىق ءتىزىم بەكىتىلدى.

يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مۇرالار تىزىمىنە قازىرگى ۋاقىت­تا قازاقستان اتىنان 11 ەلەمەنت قو­سىلعان. مۇنىڭ ىشىندە دومبىرامەن كۇي ورىنداۋ، قازاق كۇرەسى، اسىق اتۋ، اتبەگىلەردىڭ كوكتەمگى جورال­عىلارى، قۇسبەگىلىك، ناۋرىز مەيرامى، توعىزقۇمالاق، ايتىس، كيىز ءۇي جاساۋ، قاتىرما جۇقا نان دەگەن سياقتى مادەنيەتتەر ەنگەن. بۇلاردىڭ كوبى باسقا ەلدەرمەن بىرىگىپ ۇسىنىلعان.

ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى راحات جاقسى­باي­دىڭ ايتۋىنشا، يۋنەسكو-نىڭ تارتىبىندە ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەمىز دەگەن ەلگە كوبىرەك تالاپ قويىلادى جانە ۇلتتىق سپورتتىڭ الەمدە كەڭ ناسيحاتتالۋىنا زور مۇمكىندىك بار.

«بۇل تىزىمگە قانداي ەلەمەنت قوسىلسىن، ەڭ الدىمەن، قاتىسۋشى مەملەكەتكە جوعارى تالاپ قويادى. جالپى، ادامزاتتىق ءتىزىم، ادامزات­تىڭ مادەني ەمەس مۇراسىن رەپرەزان­تيۆتى ءتىزىمى دەپ اتالعانىمەن، بۇل جەردە نەگىزگى ناسيحات، قورعاۋ، ۇلىق­تاۋ سول تىزىمگە ەنگىزگەن ەل­دىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە. سپورت تۇر­­لەرىنە كەلەر بولساق، ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنا قارايتىن قۇس­بەگىلىك سپورتى وسى قاتارعا قوسىل­عان. قۇسبەگىلىك ونەرى الەمدە بۇر­كىتپەن بايلانىستى ەلدەردە، ياعني موڭعوليا، رەسەيدىڭ التاي ايماعى، قازاقستان، قىتاي، قىرعىزستان، وزبەكستان سياقتى وسى ايماقتا كەڭ تارالعان. ال كىشى قۇستارمەن بايلانىستى اڭشىلىق تۇرعىدان قارساق، ەۋروپادا كوپتەگەن فەدەراتسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ وزدەرىندە دە كوبىنە سپورت ەمەس، ءداستۇر، حوببي نەمەسە اڭشىلىق رەتىندە دامىعان. قۇسبەگىلىكتىڭ قازاقستانداعى ءبىر ەرەكشەلىگى، بىزدە بۇل ءداستۇردى سپورت رەتىندە ساقتاپ قالۋ باعدارلا­ما­سى قابىلدانعان. قۇسبەگىلىك – تەك قانا ونەر، ءداستۇر ەمەس، تولىققان­دى سپورت قاتارىنا جاتادى»، دەيدى ر.جاقسىباي.

ۇلتتىق سپورتتى ءوز ەلىمىزدە جانە شەتەلدە دامىتۋ ءۇشىن ءار جىلدا ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعى اۋدارىسپاق، كوكپار، تەڭگە ءىلۋ جانە جامبى اتۋ سپورت تۇرلەرى بويىنشا ازيا چەمپيوناتى، الەم چەمپيوناتى سەكىلدى ءىرى جارىستاردى وتكىزىپ كەلەدى. ياعني وسى سپورت تۇرلەرىن دامىتۋدا قازاقستان ورتالىق ازيادا نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش بولىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا بۇكىلالەمدىك كوكپار قاۋىمداستىعى جۇمىس ىستەيدى. بۇعان 10 مەملەكەت مۇشە. قازىرگى ۋاقىتتا ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلى، ازيانىڭ وزگە مەملەكەتتەرى دە كوكپارعا قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا.

وسىنداي اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە، بۇل كۇندەرى شەتەلدىكتەر قۇسبەگىلىك، كوكپار، بايگە سەكىلدى تاعى باسقا دا ۇلتتىق ونەرىمىزگە كوپتەپ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتىر. «رەيتينگ تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، تانىمالدىلىق جانە قىزىعۋشىلىق بويىنشا، ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان ۇلتتىق سپورت دەپ جامبى اتۋدى ايتا الامىز. ەكىنشى ورىندا كوكپار سپورتى تۇر. ازىرگە سوڭعى چەمپيوناتتارىمىزعا قاراساق، 10-نان اسا ەلدىڭ كوكپار كومانداسى باق سىناعان. بۇل قاتاردا كوكپاردى ەندى ۇيرەنىپ جاتقان ەۋروپانىڭ ەلدەرى دە بار. شەتەلدە تانىمال ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ ۇشتىگىن بايگە جارىسى تۇيىندەيدى. مىسالى، كورشىلەس مەملەكەتتەردە بولاتىن بايگەدە ءبىزدىڭ دە بايگەشىلەرىمىز ات قوسىپ جۇرگەن جاعدايى بار. سونىمەن قاتار بۇل قاتارعا اۋدارىسپاق پەن قۇسبەگىلىكتى دە قوسۋعا بولادى»، دەيدى راحات جاقسىباي.

ۇلتتىق سپورت دەگەندە، قازاق كۇرەسىن ايتپاي كەتۋگە بولماي­دى. بۇگىندە حالىقارالىق Qazaq kuresi فەدەراتسياسىنىڭ ەل اۋماعىن­دا ۇيىمداستىراتىن «قازاقستان بارىسى» رەسپۋبليكالىق ءداستۇرلى بəسەكەسى برەندكە اينالعالى قاشان. سونىمەن قاتار قازاق كۇرەسىنىڭ اياسىن كەڭەيتىپ، اۋقىمىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «الەم بارىسى»، «ەۋرازيا بارىسى» سياقتى ءىرى-ءىرى جارىستار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ءتول كۇرەسىمىزدىڭ مارتەبەسىن جوعارىلاتىپ كەلەدى. ءوز كەزەگىندە دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى قاۋىمداستىعى دا الەم سپورتشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، 2006 جىلدان بەرى الەم چەمپيوناتىن ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. بۇگىندە بۇل قاۋىمداستىقتىڭ مۇشەلىگىندە الەمنىڭ 50-دەن اسا ەلى بار.