جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جانە «دامەلى»

بۇل تۋراسىندا ءبىز ول ادەبيەتتىڭ وزىندە ەكى كوشتە قاتار ءجۇردى دەۋىمىزگە ابدەن نەگىز بار. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى ونىڭ شىعارماشىلىعىنا، كوڭىل كۇيىنە قاتتى اسەر ەتكەنى بەلگىلى. قاشاندا قالامگەر ءۇشىن ونىڭ جۇمىس ىستەگەن ورتاسى، اينالاسى اسا ماڭىزدى بولماق. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءۇمىتتىڭ ادامى بولعانىن ونىڭ ءار شىعارماسىنان انىق بايقاۋعا بولادى. ول ۇلت بوستاندىعىن، ادامزاتتىڭ قوعام الدىنداعى تەڭدىگىن، ايەلدەر تەڭدىگىن، ماحاببات پەن عاداۋاتتى شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتە وتىرىپ، قازاق قوعامىنا، سول قوعامدى قۇراۋشى ۇلتقا نەنىڭ كەرەك ەكەنىن ايتقىسى كەلگەن، ايتا الدى دا.

قالامنىڭ كۇشىمەن ۇلتىن وياتقىسى كەلگەن ونىڭ اسىل ءۇمىتى سوناۋ بالا جا­سىن­دا ويانعانى تۋرالى كوپ ەستيمىز. بىزگە جەتكەن دەرەكتەر بالا جۇسىپبەكتەن دانا جۇسىپبەككە دەيىنگى ارالىقتىڭ ونشا الىس بولماعانىن دالەلدەيدى. دەمەك ۇل­تىن سۇيگەن قالام يەسىنىڭ سانا كوزى ەرتە اشىلعان.

«ەڭ العاش 13 جاسىمدا دۇعالىق جازاتىن كىشكەنە قارا شولاق كىتاپشاما تىلەنشى شالعا بوراندا ەسىگىن اشپاعان ءبىر كەمپىردى، كوشكەندە بايتالعا مىن­بەيمىن دەپ اكەسىن رەنجىتكەن قىزدى (ول جامى­كەن دەگەن اپام عوي) ولەڭ قىلىپ جازعا­نىمدى اكەم كورىپ، ماڭدايىمنان يىسكە­گەنى ءالى ەسىمدە»، – دەپ جازدى ول ءبىر ەستە­لىگىندە. وسىلاي دەگەن جۇسىپبەك ەل تاعدىرىنىڭ شەشۋشى ساتتەرىندە قا­لا­مىمەن دە، قادامىمەن دە ماڭگى ۇمىتىلماستاي ەڭبەكتەر جاسادى. بۇگىن ءبىز ونىڭ اۋدارماشىلىعى، ونىڭ ىشىندە فرانتسۋز اقىنى فەرديناند ديۋشەننەن اۋدارعان «دامەلى» رومانى تۋرالى سويلەمەكپىز.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ قازاق ادەبيە­تىنە ۆ.شەكسپير، ۆ.گيۋگو، گ.موپاسسان، ا.س.پۋشكين، ن.ۆ.گوگول، ل.ن.تولستوي شىعارمالارىن اۋدارىپ، كوركەم اۋدار­ما­نىڭ دا كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە ۇلەس قوس­قان. الدىمەن انا تىلىنە، سوسىن ورىس تىلىنە جۇيرىك ايماۋىت ۇلى اۋدارماعا دا ۇلكەن ىزدەنىسپەن، بيىك ماقساتپەن بارعانىن جوعارىداعى ول اۋدارعان اۆتورلار ءتىزىمى راستايدى. ءبىزدىڭ سوزىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان «دامەلى» اتتى شاعىن روماندى ول اسا ىجداعاتتىقپەن، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن اۋدارعانعا ۇقسايدى. اۋدارمانى وقىپ وتىرىپ، دامەلى قىزدىڭ تاعدىرىنا كۇيىنەسىز. بۇنداي كۇي «اقبىلەكتى» وقىعاندا باسىمىزدان وتكەن. جۇسىپەك ايماۋىتوۆ شىمكەنتتەگى تەحنيكۋمدا قىزمەتتە جۇر­گەندە ءماشھۇر جۇسىپكە جازعان حاتىندا: «ەكى جارىم اي بولدى، ۇيدەن تۇزگە شىقپاعانىما. نە ىستەدىڭ دەسەڭىز، «قى­لۋاتتا» جاتىپ ءبىر رومان جازىپ ءبىتىردىم، ءوزىڭىز كورگەن «قارتقوجادان» ۇلكەندىگى – ەكى ەسە ۇلكەن بولادى» دەيدى. ول «دامەلىنى» دە ءوزى ايتقانداي «قىلۋاتتا» جاتىپ اۋدارعانى ءسوزسىز. قۇددى ءوز شىعار­ماسىنداي جەڭىل دە تۇسىنىكتى وقى­لادى. «دامەلى» ءجۇز ەلۋ دىلداعا ساتىلعان جاس قىزدىڭ اكەسى مەن ونى ايتتىراتىن جىگىتتىڭ ءوزارا ساۋداسىمەن باستالادى. دامەلىنىڭ ۇزاتىلار ساتىندەگى ءۇي اينالاسىنداعى تىنىس-تىرشىلىك وتە تارتىمدى سۋرەتتەلەدى، شىعارما اۆتورى، سوسىن اۋدارماشى ءۇشىن دە بۇل ماقتاۋعا تۇرارلىق. «مۇستافا ءشاۋجايىنان ۇستاپ ىڭكار قىزىن اق قاشىرعا مىنگىزىپ جاتىر. ەر ورنىنا قاشىردىڭ ۇستىنە قىل كەپتەگەن قىزىل تىستى ارقالىعى بار، جۇمساق مۇيەت ورناتقان. دامەلى وسى ۇلكەن ۇياعا مالداسىن قۇرىپ وتىرادى، كەمەر بەلبەۋىن سالبىراتىپ، شاپانىنىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازادى. تاڭنىڭ تاۋ­دان اسقان قىزعىلتىم ساڭلاقتانعان ساۋلەسىنە شومىلىپ، قايتىپ كورمەستەي، ءبىر جولا قالىپ بارا جاتقان ۇيلەرىنە، قوراسىنا كوپكە دەيىن قيماي قارايدى». قازاق پروزاسىنا ايەل تەڭدىگى تۋرالى ءبىر ەمەس، بىرنەشە شىعارما بەرگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «دامەلىگە» قىزىعىپ، ونى اۋدارىپ، قازاق وقىرمانىنا جەتكىزۋى زاڭدىلىق ەدى. ويتكەنى بۇل شىعارما دا ايەل تەڭدىگىن ارقاۋ ەتكەن رومان. كەيىپكەر دامەلىنىڭ سان قيلى تاعدىرى، باستان كەشكەن قيىن ساتتەرى كىمدى بولسا دا بەيجاي قالدىرمايدى. دامەلى – سور، دامەلى – باقىتسىزدىق سياقتى سەزىلەدى. اكەسى مازەن ونى اقشا ءۇشىن قايتا-قايتا ەركەككە ساتىپ، ناپاقا تابۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ونىڭ ويىندا قىزىنىڭ تاعدىرى ەمەس، سىتىرلاعان اقشانىڭ راحاتى باسىم.

اتالعان شىعارما تۋرالى اۋدارماشى رەتىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءوزى بىلاي دەپ جازادى: «بۇل قولىمىزداعى شىعارما – فرانتسۋز اقىنى فەرديناند ديۋشەننىڭ الجىرداعى ادەبيەت بايگەسىندە جۇلدە العان رومانى. مۇنى ءبىز وڭدەپ، قىر­ناپ، وزگەرتىپ، كوپ جەرىن الىپ تاستاپ، الدارىڭىزعا تارتىپ وتىرمىز. وقۋشى­لارعا، ونىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ اۋىر تۇر­مىسىن كوزگە كورسەتۋگە بۇل اڭگىمە پايداسىز بولماس دەپ ءۇمىت ەتەمىز. نەگە دەسەڭىز، ونىڭ جازعانى – كادىمگى قاجىلاردىڭ قالتاسىن قاعىپ، قان قاقساتاتۇعىن با­دەۋي­لەردىڭ تۇرمىسى، ءومىرى. ولاردىڭ تۇرمىسى، سالتى، مىنەز-قۇلقى قۇددى قازاقتىكى. ولار دا قىزىن قالىڭمالعا ساتادى، ولار دا كوپ قاتىن الادى. ولار دا جالقاۋ، نادان. ولاردىڭ قوجا، مولدا، يشاندارى دا وتىرىك شاريعات سوعىپ، قۇلقىنىن قارمايدى. قايتىپ كەلگەن قىزىن پۇلداپ ساتا الماسا، اكەسى قاڭ­عىر­تىپ قۋىپ جىبەرەتىنى دە بولادى ەكەن. بۇل سالتتار – قازاقتا بۇرىن (حاندار، پاتشالار تۇسىندا) بولسا دا، بۇل كۇندە توزىعى جەتىپ، الدەقاشان قاۋ­سا­عان سالت. ول تۇگىلى قالىڭمالدىڭ دا ىنىنە سۋ قۇيىلىپ وتىر عوي. اراب ايەل­دەرىنىڭ كورگەن كۇنىن وقىعاندا، وسى كۇنگى قازاق ايەلى شۇكىر ەتكەندەي، قابىرعاسى قايىسقانداي بولار».

كەشەگى الاش زيالىلارى وزىق ەلدەر سانالاتىن جاپونيا، ەۋروپا وركەنيەتىنە قىزىعىپ، ءبىز دە سونداي وركەنيەتتى قوعام قۇرساق دەگەندى كۇندىز-ءتۇنى كوكسەگەنى شىندىق. ۇلكەن ەلدەردىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى سان ءتۇرلى شىعار­مالاردى، وقۋلىقتاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، وقۋلىق جاساۋ دا سول ىزگى نيەتتىڭ ءبىر كورىنىسى. جۇسىپبەك ايماۋى­توۆتىڭ فرانتسۋز اقىنىنان شىعارما اۋدارۋى دا وسى ءسوزىمىزدى دالەلدەيدى. شىعارماداعى وقيعالار ءوربي كەلە، دامەلىنىڭ كوڭىلىنە كىرگەن الاڭ دا كوبەيە تۇسەدى. ەندى وعان كۇندەس رەتىندە زەينە دەگەن ايەل كۇيەۋىنە توقال بولادى. بۇنداي سالت كوشپەلى ارابتاردا دا، بىزدە دە بار ەكەنىن ەسكەرسەك، «دامەلىنىڭ» ءبىزدىڭ وقىرمانعا، قوعامعا جات شىعارما ەمەس ەكەنى ايقىندالادى. «زەينە دامەلىنىڭ ءسوزىن اڭداپ اڭعارماي قالدى بىلەم! ءبىر بولماشى قىزمەت كورسەتسەڭ، بورىكتى دە ال، – دەپ دامەلى قايتا ايتادى. زەي­نە «الاقايلاپ» قۋانعاننان كەيىن، دامە­لى انتەك قىزاراڭداپ تومەن قاراپ: – كۇيەۋىڭنىڭ بۇگىنگى كەزەگىن ماعان قي، – دەپ ءسوزىن ءبىتىردى». جازۋشى ەكى كۇندەس اراسىنداعى «سەزىم تالاسىن» وسى شاعىن ەپيزود ارقىلى ءساتتى بەينەلەيدى. قۇددى ونىڭ ءوزى جازعانداي «ماحاببات كوركىمەن جارقىراپ، جۇپار ءيىسىن اڭقىتقان» قوس ايەلدىڭ سەزىم قىزعانىشى الدىنداعى السىزدىگى «دامەلىنى» ارى قاراي جالىقپاي وقۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. شىعارما سوڭىن­دا دامەلىنى اكەسى باسقا ەركەككە ساتادى. ەسكى زاماننىڭ، ارابتارعا تيەسىلى ءداستۇردىڭ قۇربانى بولعان دامەلى باسىنا قانداي قيىن كۇن تۋسا دا، قايسارلىقپەن كۇرەسە بىلەدى. ءتىپتى ونى اكەسى كادىمگى زات رەتىندە بايدان-بايعا ساتىپ، تەنتىرەتىپ جىبەرمەك. بارىنەن تۇڭىلگەن دامەلى اقىرى مۇرتتاي ۇشىپ، ءال-دارمەنى تاۋسىلىپ، اۋرۋحانا توسەگىندە تالىقسىپ جاتادى. كوشپەلى ارابتىڭ ءتىلىن تۇسىنبەگەن دارىگەر ء«تىلماشتى اكەلىڭدەر، تەزىرەك بار» دەپ ايقايلايدى. «كەشىكپەي ءتىلماش تا كەلەدى. ءتىلماش – اقىلباي». دامەلىنى العاش ساتىپ العان اقىلباي بۇرىنعى ايەلى دامەلىنىڭ ەڭ سوڭى قينالعان ءساتىن ءوز كوزىمەن كورەدى. «ول حال ۇستىندە جاتقان ايەلگە ەڭكەيىپ قارايدى دا، دامەلى ەكەنىن تانيدى! ول بوپ-بوز بولىپ كەتەدى. ول ونىڭ كۇس بولىپ جارىلعان ساۋساقتارىنا، قۋ سۇيەك بىلەگىنە، تابىت كەۋدەسىنە قارايدى. جالاڭاش جاتقان وڭ جاق يىعى استىنان ۇزىن جارانىڭ ورنىن كورەدى». وسىمەن ءبارى بىتەدى. ءبىر تاعدىر، ءبىر ادامنىڭ ەسىل ءومىرى قاس-قاعىم ساتتە تىندىم بولادى. ادامنىڭ قولىنان جاسالعان ازاپ دامەلىنى جان ءتاسىلىم ەتەدى. بايىپتاپ قاراساق، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگى» دە وسىنداي سارىندى شىعارما. وندا دا اقبىلەكتىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسى ءسوز بولادى. وقىرمان ءۇشىن دامەلى دە، اقبىلەك تە ءبىر ادام سياقتى بولىپ ەلەستەيدى. بىراق ەكەۋى ەكى حالىقتىڭ قاسىرەتى مەن مۇڭ-زارىن بەينەلەگەن شىعارمالار ەدى.

«دامەلىنى» 1926 جىلعى «مىسل» باسپاسىنان م.ا.تروتسكايانىڭ اۋدارۋىمەن شىققان ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىمەن سالىستىرمالى اناليز جاساعان ادە­بيەت­­تانۋشى عالىم، PhD دوكتورى قارلى­عاش اۋباكىروۆا: «سارسەنبى ءداۋى­توۆتىڭ ازىر­لەۋىمەن كەزىندە «پاراسات» جۋرنالىن­دا جاريالانسا دا، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بىردە-ءبىر باسپا بەتىندە جارىققا شىقپاي(مازمۇنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەي فراگمەنتتەرى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان)، ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىنان دا قالىس قالىپ قويعان بۇل روماننىڭ ءباسى جوعارى» ، دەيدى. قالاي دەسەك تە، ءبىز ءۇشىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ بۇل اۋدارماسى ادەبي قۇندىلىق ءۇشىن كەرەك-اق. ونىڭ وسى ەڭبەكتى ايەل تەڭدىگى، ۇلت بوستاندىعى ءتىپتى بولاشاق قازاق جازۋشىلارىنا شىعارما جازۋعا ەۋروپالىق ۇلگى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعانىن باعامدايتىن ۋاقىت جەتتى.