شەتەلدىكتەرگە جۇمىس كۆوتاسى: ءوزىمىزدى ەمەس، وزگەنى جارىلقايمىز

1 779 جۇمىس بەرۋشى شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن پايدالانادى

ءوز وتانداستارىمىز «ەكى قولعا ءبىر كۇ­رەك» تاپپاي جابىرقاپ جۇر­گەندە وزگە مەم­لەكەتتىڭ ازا-
­­مات­تارىن جارىلقاپ جات­قا­نى­­مىز جانعا باتاتىن جالپاق­شە­­شەي­لىك ەمەس پە؟! شەتەلدىك مامان­داردى تارتۋعا ارنالعان كۆوتا قاشان ازايادى؟

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ پارلامەنت ءماجى­لىسىنىڭ وتىرىسىندا «شەتەل­دىك مامانداردى جۇمىسقا تارت-
قاننان پايدا بار ما؟» دەپ سۇ­راقتى توتەسىنەن قويعان بولاتىن. بۇل ساۋالعا ەشكىم دە كە­سىپ-ءپىشىپ ناقتى جاۋاپ بەرە الماي­­تىنى انىق. الايدا شەتەلدەن جۇمىس كۇشىن تارتۋدى قىس­قارتۋ ماسەلەسىن پرەزيدەنت بۇعان دەيىن دە كوتەرگەن ەدى. 2019 جى­لى مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ باعدارلاماسىندا جəنە وڭىرلەردى ارالاعان كەزىندە شەتەلدىك جۇمىس بەرۋشىلەر تاراپىنان وتانداستارىمىزدى كەمسىتۋشىلىككە جول بەرمەيتىنى تۋرالى ايتىپ، كەيىن شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتاتىن كəسىپورىنداردا ەڭبەك جəنە كوشى-قون زاڭناماسىنىڭ ساقتالۋى بويىنشا تەكسەرۋ جۇرگىزىلگەن ەدى. سول كەزدە 95 كومپانيا تەكسەرىلىپ، 930 زاڭ بۇزۋشىلىق فاكتىسى انىقتالدى. وسى جۇمىستاردىڭ قورى­تىندىسى نەگىزىندە ەڭبەك جəنە حالىقتى əلەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى بىرقاتار ءىس-شارا­ əزىرلەدى. ماسەلەن، 2020 جىلى شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋعا ارنالعان كۆوتا اۋىز تولتى­رىپ ايتارلىقتاي قىسقاردى. ايتا­لىق، 2019 جىلعى كۆوتا مول­شەرى
49 مىڭ ادام بولسا، 2020 جى­لى بۇل كورسەتكىش 29 مىڭعا دەيىن، ياعني شامامەن 40%-عا ازايدى.

ال بيىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بو­يىنشا 14 932 شەتەلدىك ازامات جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ رۇقساتىمەن قازاقستان اۋماعىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋعا بەرىلگەن رۇقساتتاردىڭ ىشىندە مىناداي ساناتتار بار: ءبىرىنشى سانات – 635 (باسشىلار جانە ولاردىڭ ورىنباسارلارى)، ەكىنشى سانات – 3 206 (قۇرىلىمدىق بولىمشەلەردىڭ باسشىلارى). تارتىلعان شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنىڭ نەگىزگى بولىگى ءۇشىنشى (ماماندار) جانە ءتورتىنشى (بىلىكتى جۇمىسشىلار) ساناتتارعا جاتادى – تيىسىنشە 7 827 ادام جانە 745 ادام. سونداي-اق ماۋسىمدىق جۇمىستارعا – 408 ادام، ال كورپوراتيۆتىك اۋىستىرۋ شەڭبەرىندە – 2 057 ادام تارتىلعان.

بۇگىندە ەلىمىزدە شەتەلدىك جۇمىس كۇ­شىن پايدالاناتىن 1 779 جۇمىس بەرۋشى بار. ولاردا شامامەن قازاقستاننىڭ 458 مىڭنان استام ازاماتى جۇمىس ىستەيدى. بۇل جالپى جۇمىسشىلار سانىنىڭ 97%-ىن قۇراپ وتىر. ەڭبەك ميگرانتتارى تارتىلاتىن نەگىزگى ەلدەردىڭ قاتارىندا قىتاي (3 738 ادام)، تۇركيا (1 979 ادام)، ءۇندىستان (1 228 ادام)، ۇلىبريتانيا
(1 019 ادام) جانە وزبەكستان (427 ادام) بار. ىشكى ەڭبەك نارىعىن قورعاۋ ماق­ساتىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جىل سايىن ەلىمىزگە شەتەل­دىك مامانداردى تارتۋعا ارنال­عان كۆوتا بەلگىلەيدى. 2021 جىلى كۆوتا مولشەرى جۇمىس كۇشىنە شاققاندا 0،31%-دى نەمەسە 29،3 مىڭ بىرلىكتى قۇرادى.

«كۆوتانى بەلگىلەۋ جانە ءبولۋ دەگەن ماسەلە بار. جۇمىس بەرۋشىلەر جەر­گىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا شەتەلدەن جۇمىس كۇشىن تارتۋ بويىنشا ءوز ۇسى­­نىستارىن ءار جىل سايىن 1 قازانعا دە­يىن ۇسىنادى. ءوز كەزەگىندە، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار سول ۇسىنىستاردىڭ بارلىعىن جيناپ، ساراپتاپ، كوميسسيا قۇرادى. جۇمىسشىلاردىڭ ەلىمىزگە كەلۋ نەمەسە كەلمەۋىن وسى كوميسسيا قا­رايدى. كوميسسيا جۇمىس بارىسىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى بەكىتكەن قاعيداعا سۇيەنە وتىرىپ، ءتيىستى شەشىم قابىلدايدى. كە­يىن وسى كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىن جەر­گىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار 1 قاراشاعا دەيىن وسى مينيسترلىككە جولدايدى. ۆە­دومستۆو 1 قاڭتارعا دەيىنگى مەرزىمدە شەتەلدىك مامانداردى تارتۋعا ارنالعان كۆوتانىڭ جۇمىس كۇشىنە شاققانداعى پايىزىن انىقتاپ، سانىن بەلگىلەيدى. سوسىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا بولەدى»، دەدى ەڭبەك، الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە كوشى-قون كوميتەتىنىڭ ەڭبەك كوشى-قونىن مونيتورينگىلەۋ باسقارماسىنىڭ باس ساراپشىسى بەرىك ەسقاراەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، كۆوتا ەلىمىزدەگى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى بەلگىلەنەدى. الايدا جەرگىلىكتى كوميسسيا جۇمىس بەرۋشى سۇراعان مول­شەردى باسىبايلى قولداي سالمايدى. ماسەلەن، جۇمىس بەرۋشى كومپانيا شەتەلدەن 200 ادامدى الدىرتۋعا ۇسىنىس بەرسە، كوميسسيا سونىڭ 50-ءىن نەمەسە 150-ءىن قىسقارتىپ تاستاۋى مۇمكىن. سەبەبى كوميسسيا سول وڭىردەگى جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن نازارعا الادى. ەگەر شەتەلدەن 200 ادام كەلەتىن بولسا الداعى ۋاقىتتا كومپانيادا ەڭبەك ەتەتىن 200 وتانداسىمىز جۇمىستان بوساتىلۋى، قىسقارتۋعا ۇشىراۋى ىقتيمال.

«مۇنداي كوميسسيا ءار ايماقتا، وب­لىستا بار. ولار ءوز وڭىرلەرىندەگى جۇمىس­سىزدىقتى ەسەپكە السا، مينيسترلىك تاراپى تۇتاس قازاقستانداعى جاعدايدى قادا­عالايدى. سوندىقتان بەلگىلى ءبىر ءوڭىر شە­تەلدەن 500 ادامدى الدىرتۋعا ۇسى­نىس جاساعاننىڭ وزىندە ۆەدومستۆو سول وڭىر­دەگى جۇمىسسىزدىقتى ەسەپكە الا وتىرىپ، بەرىلەتىن كۆوتانى شەكتەۋى مۇمكىن. ارينە مۇنداي شەكتەۋ قاراپتان-قاراپ جاسالمايتىنى بەلگىلى. تالداۋ، سارالاۋ، ساراپتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزى­لە­دى. ۆەدومستۆو ەڭ الدىمەن وتانداس­تارىمىزدى جۇمىسپەن قامتۋعا ق ۇلىق­تى. وسى ماسەلەگە جەتە ءمان بەرەدى»، دەدى ب.ەسقاراەۆ.

 جالاقى ايىرماشىلىعى – زاڭعا قايشى

باس ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىز­دە­گى ەڭبەك كودەكسىنە سايكەس، ۇقساس لاۋا­زىم­داردى اتقاراتىن شەتەلدىك نە بولماسا وتاندىق مامانداردىڭ جالاقىسىندا ايىرماشىلىق بولماۋى كەرەك. ورىن العان ونداي جاعدايلاردىڭ بارلىعى زاڭ بۇزۋشىلىق سانالادى. ونداي ولقى­لىقتاردىڭ الدىن الۋ، بولدىرماۋ ماق­ساتىندا 2020 جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ باس پروكۋراتۋراسى مەن ەڭبەك ينسپەكتورلارى ءتيىستى تەكسەرىستەردى ۇدايى جۇرگىزىپ كەلەدى. زاڭ بۇزۋشىلىق انىقتالعان جاع­دايدا زاڭسىزدىققا جول بەرگەن كومپا­نيالارعا ايىپپۇل سالىنادى.

«ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدىقتى، اسىرەسە جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتى ەسكەرە وتىرىپ، ەڭبەك ەتەتىن ادامداردى شەتەلدەن ەمەس، ءوز وتانداستارىمىزدىڭ اراسىنان تارتۋ كەرەك. بۇگىندە ەلىمىزدە 15 مىڭعا جۋىق شەتەل ازاماتى جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان شەتەلدىك مامانداردى تارتۋعا ارنالعان كۆوتانى ءالى دە ازايتۋ قاجەت. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەن­تورلىق باعىتتى جولعا قويعان ءجون بولار ەدى. مەنتور دەگەنىڭىز – بۇل ءوز ەركى­مەن تاجىريبەسىمەن بولىسكىسى كەلە­تىن، ازاماتتارعا جەكە جانە كاسىبي ماقسات­تارىنا جەتۋىنە كومەكتەسۋگە دايىن ادام دەگەن ءسوز. ماسەلەن، قازاقستاندا ءىرى ءوندىرىس ورىندارى، ونەركاسىپتەر بار. شەتەلدىڭ بىلىكتى ماماندارىن وسىنداي جۇمىس ورىندارىنا كەلىسىمشارت نەگىزىن­دە 2-3 جىل قىزمەت ەتۋگە تارتۋ قاجەت. ولار ءوز كەزەگىندە وتانداستارىمىزدى ۇيرەتۋگە ءتيىس بولادى»، دەدى YNTYMAQ شاعىن جانە ورتا بيزنەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ سا­لالىق كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ توراعاسى قايراقباي جانابەكوۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، شەتەل ازاماتتارىن تەك وسىنداي كەلىسىمشارت نەگىزىندە شاقىرعان ءجون. سەبەبى وتانداستارىمىز كوپتەگەن جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ءتىلىن ءتۇسىنۋى كەرەك. دەگەنمەن، تارتىلعان شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنىڭ ءۇشىنشى (ماماندار) جانە ءتورتىنشى (بىلىكتى جۇمىسشىلار) ساناتتارىنىڭ ۇلەسىن قايتسە دە ازايتۋ قاجەت. بۇل جۇمىستاردى ءوز وتانداستارىمىز ىستەگەنى دۇرىس.

 بىلىكتى مامانداردى دايارلايتىن ۋاقىت جەتتى

«مەنىڭ ويىمشا، شەتەلدەن كەلگەن ما­مانداردىڭ راسىمەن دە قاجەتتى، ولار­دىڭ قىزمەتى سونشالىقتى ماڭىزدى ەكە­نىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جاتقان ەشكىم جوق سەكىل­دى. ونداي جۇمىس اتقارىپ جات­قان ينستيتۋتتاردى دا كەزدەستىرمەدىم. سوندىقتان وسى ماسەلەنى دە نازارعا الۋ­عا ءتيىسپىز.
1 جىلدىڭ عانا ەمەس، كەمى 3 جىلدىڭ قا­مىن ويلايتىن جوبالار قاجەت. ماسەلەن، ەلىمىزدە ءىرى ونەركاسىپ تۇرعىزىلادى دەلىك. وعان ەڭ الدىمەن جۇمىس كۇشى قاجەت بولاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ءوندىرىس وشاعىن قۇرماس بۇرىن، وندا ەڭبەك ەتەتىن جۇمىس كۇشىن قايدان الامىز دەگەن سۇراق تۋىنداۋى ءتيىس. 6-شى ساناتتاعى دانەكەرلەۋشى­نى قايدان تابامىز، ونداي ماماندى ەل اۋماعىنداعى قاي وقۋ ورنىندا وقىتا­مىز دەگەن ماسەلەمەن باس قاتىرعان ءجون. راس، ەلىمىزدە دانەكەرلەۋشىلەر سانى وتە از. ونداي ماماندار كوبىنە-كوپ شەتەلدە ءبىلىم الىپ كەلەدى. سوندىقتان، شەتەلدىك مامانداردىڭ ورنىن باسۋدىڭ قادامدا­رى ەلىمىزدە تەحنيكالىق ماماندىقتار­­دى وقىتاتىن ءبىلىم وردالارىنىڭ سانىن، ستۋ­دەنتتەرگە بەرىلەتىن گرانت مولشەرىن ارت­تىرۋدان باستالعانى دۇرىس بولار ەدى»، دەدى ق.جانابەكوۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ەلىمىزدەگى كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى شەتەلدىك ازاماتتار مەن قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ اراسىنداعى جالاقى تەڭسىزدىگىن جويۋ ماسەلەسىن دە كوتەرىپ كەلەدى. ارينە ەلى­مىزدەگى ەڭبەك كودەكسىنە سايكەس، جالا­قىدا ايىرماشىلىق بولماۋعا ءتيىس. الاي­دا شەتەلدىك ازاماتتار كەلىسىمشارت نەگىزىندە ەڭبەك ەتەتىندىكتەن، بۇل قۇجات­تا كورسەتىلگەن جالاقى مولشەرى قۇپيا تۇرىندە قالىپ وتىر.

«ەكىنشىدەن، شەتەل ازاماتىنا تۇر­عىن ۇيگە، قازاقستانعا كەلىپ-كەتۋىنە، كۇن­دەلىكتى ءىسساپار شىعىندارىنا قاراجات قاراستىرىلادى. بۇل شىعىنداردىڭ بارلىعى قازاقستانداعى كومپانيانىڭ ەسەبىنەن تولەنەدى. ياعني شەتەلدەن كەلگەن جۇمىسشىعا بەرىلەتىن جالاقىدان بولەك، قوسىمشا تولەنەتىن قاراجاتتار بار. وسىنداي ولقىلىققا جول بەرۋگە بولمايدى. الەۋمەتتىك ارىپتەس رەتىندە وسى ماسەلەنى ۇشجاقتى كوميسسياعا قويىپ جاتىرمىز. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى دە وسى ماسەلەنى قاتاڭ باقىلاۋعا السا دۇرىس بولار ەدى»، دەدى سالالىق كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ توراعاسى.

ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە ەڭبەك ينس­پەكتورلارىنىڭ سانى وتە از. ولار بارلىق ماسەلەنى نازاردا ۇستاپ تۇرۋعا فيزيكالىق تۇرعىدا ۇلگەرمەيدى. ق.جانابەكوۆ ەڭ ال­دىمەن، مۇنداي مامانداردىڭ سانىن ارتتىرۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتىپ وتىر.

«ەڭبەك ينسپەكتورلارى تىكەلەي ەڭ­بەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مي-­
نيس­ترلىگىنە ەمەس، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ور­گاندارعا باعىنادى. بۇرىنعىداي ۆەدوم­ستۆوعا باعىنعان جاعدايدا بۇل مامان­داردىڭ كۇشى دە، ورنى دا بولەك بولاتىن ەدى. ەڭبەك ينسپەكتورلارىنىڭ وكىلەتتىلىگى مەن قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت»، دەدى ق.جانابەكوۆ.

ارينە ەلىمىزدە شەتەلدەن جۇمىس كۇ­شىن تارتۋدى قىسقارتۋ قادامدارى جاسالىپ-اق جاتىر. 2019 جىلى 50 مىڭعا جۋىق شەتەلدىك ازامات قازاقستاندا ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن بولسا، بيىل ونداي ازاماتتاردىڭ سانى 15 مىڭعا جەتەر-جەتپەس مولشەردە. اينالدىرعان بىرەر جىلدا شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنىڭ ۇلەسى شامامەن 35 مىڭ ادامعا ازايدى. الايدا اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلدى ەكەن دەپ توقمەيىلسىپ، مۇنىمەن توقتاپ قالۋعا بولمايدى. ءالى دە جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلۋى ءتيىس.