بيلىك جانە ۇلت مەنتاليتەتى

بيلىك پەن حالىقتىڭ قارىم-قاتىناسى

جاسى­راتىن ەشتەڭەسى جوق، بۇل اتالعان قاعي­دالار ءبىزدىڭ جاعدايى­مىزدا قاتاڭ ساقتالماعانى بەلگىلى. بيلىكتىڭ ۇزاق جىلدار بويى ءبىر ادامنىڭ قولىن­دا شوعىرلانۋى قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر دامۋ كەزەڭىندە شىنايى تۇراق­تىلىقتىڭ كەپىلى بولا المايتىنىنا كوز جەتكىزدىك. بيلىك حالىق مۇقتاجىنان الشاقتاعان كۇندە اۆتوريتاريزمگە، سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرىلەتىنىن، جەكە باسقا تابىنۋ ورىن الاتىنىن، وليگارحيالىق توپتار مۇددەسىن حالىق مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىنىن، مورالدىق تۇرعىدان ازعىنداي باستايتىنىن دا بايقادىق. ءتىپتى مۇنداي جاعدايدا بيلىك پيراميداسىندا قاراما-قارسى كۇشتەردىڭ، دەسترۋكتيۆتىك سيپاتتاعى كۇشتەردىڭ پايدا بولاتىنى دا بەلگىلى بولدى. ونى كەشەگى ەلدە بولعان جاعداي كورسەتتى. دەسەك تە، قازاقستاندىقتار پرە­زي­دەنتپەن بىرگە ەكەنىن، ونىڭ ساياساتىن قولدايتىنىن، مەملەكەت باسشىسىنا سەنەتىنىن اشىق ايتتى. ءوز كەزەگىندە بيلىك تە يكەمدىلىك تانىتىپ، تەز جانە ءتيىمدى حالىقتىڭ الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق تالاپ­تارىن قاناعاتتاندىرۋعا ۇمتىل­دى. دە­سترۋكتيۆتىك كۇشتەر مەن تەررو­ريستەردىڭ زىميان­دىعى مەن قارا­نيەت­تىلىگى اشكەر­ەلەندى. بۇدان شىعار قورى­تىن­دى بىرەۋ، ول – بولاشاقتا جوعار­عى بيلىكتىڭ شەكتەۋلىلىگىن، جاريا­لى­لىعىن، اشىقتىعىن زاڭ جۇزىندە قامتا­ماسىز ەتە وتىرىپ، ساياسي رەفور­مانى تەرەڭدەتە ءتۇسۋ. ەلىمىزدە قاڭ­تار­دا ورىن العان جاعداي وسىنداي قورى­تىندى جاساۋعا يتەرمەلەيدى.

ەكىنشىدەن، بۇگىنگى بيلىك بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز مويىنىنا الىپ وتىر. ەندى جاريالانعان ۇندەۋلەر دەكلاراتسيا، ۇران كۇيىندە قالماۋى ءتيىس. بيلىك ەگوبەللەتريستيكامەن اينالىسپاۋى كەرەك. كەرىسىنشە، ونىڭ ءىس-قيمىلى پارمەندى، تياناقتى، ءتيىمدى جانە شەشىمدى، تاباندى دا تالاپتى بولۋعا ءتيىس. ولاي بولماعان جاعدايدا بيلىككە دەگەن سەنىم ازايۋى مۇمكىن. قازىرگى بيلىكتىڭ باسىندا مۇنداي قاۋىپتىڭ بار ەكەنىن دە جاسىرا المايمىز. مۇنداي جاعدايعا تۇسپەۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار، ول ءبارىن زاڭ ارقىلى رەتتەۋ. بيلىك زاڭعا سۇيەنۋى قاجەت. زاڭ بيلىكتەن جوعارى جانە كۇشتى ەكەنىن ەسكەرگەن دۇرىس. بۇنى بيلەۋشى ۇنەمى ەستە ۇستاۋى كەرەك. ول ءوزىنىڭ ءاربىر ساياسي-ەكونوميكالىق قادامدارىن زاڭمەن ورنەكتەپ وتىرۋعا ءتيىس.

 كادر ماسەلەسىن قايتا قاراۋ قاجەت

ۇشىنشىدەن، بيلىك الدى-ارتىن بايقاعىش، كورەگەن بولعان دۇرىس. قىسقاشا ايتقاندا، رەاليزم، ياع­ني سالقىن جانە ءدال، ناقتى ساياسي ۇر­دىستەرگە باعا بەرە وتىرىپ، حالىق­تىڭ قاجەتتىلىگى مەن مۇددەسىنە سايكەس ءومىر ءسۇرۋ. ونى پرەزيدەنت ق.توقاەۆ «حا­لىق­تىڭ ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى دەپ اتاعانى بەلگىلى. بيلىك جاعىمپازدار مەن جىلپوستاردان، اتاققۇمارلاردان، جەمقورلار مەن ءوز قارا باسىنىڭ قامىن ويلاي­تىن جانە ونى ۇلت مۇددەسىنەن جوعارى قويا­تىنداردان تازارۋعا ءتيىس. كەشەگى وقيعا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ مەم­لە­­كەت­شىلدىگىنىڭ تومەن ەكەنىن كور­سەتتى. حالىقپەن سويلەسە المايتىن، كوممۋنيكاتسيالىق جانە ريتوري­كالىق بىلىكتىلىگى مەن قابىلەتى جەتىل­مەگەن، مورالدىق-ەتيكالىق تۇرعىدان ۇستانىمى ءالسىز اكىم-قارالاردىڭ تىرلىگىن كورگەندە، بيلىكتىڭ شىنايى كەل­بەتىنىڭ قانداي ەكەنىن بايقادىق. دە­مەك، بيلىككە كاسىبي جانە مورالدىق تۇر­عىدان دايىندىقتان وتكەن، مادە­نيە­تى جوعارى، سىني تۇرعىدان ويلاي الا­تىن تۇلعالىق قاسيەتى دامىعان ومىر­لىك تاجىريبەسى بار ادامدار كەلۋى كەرەك. باسقالاي ايتقاندا، اڭگىمە كادر ماسە­لەسىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋعا كەلىپ تىرەلەدى.

تورتىنشىدەن، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ السىز­دىگى وليگارحتار مەن قالتالىلاردىڭ ىقپا­لىندا بولۋى، سولاردىڭ مۇددە­سىنە قىزمەت ەتۋىنە بايلانىستى بول­عانى. وسى جاعدايدان ارىلۋ ءۇشىن پرەزيدەنت ق.توقاەۆ «سامۇرىق-قازىنا»، قازاقستاننىڭ دامۋ بانكى جانە باسقا دا تۇيتكىلدى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ۇكىمەتكە ناقتى تاپسىرمالار بەردى. سونىمەن بىرگە بۇگىنگى بيلىك ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى ەلدى جايلاعان جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەۋ، قوعامنىڭ الەۋ­مەتتىك تۇرعىدان جىكتەلۋىنە توس­­قاۋىل قويا وتىرىپ، ايماقتىق تەڭسىز­­دىك­تەردى رەتتەۋ، ەلدىڭ ءال-اۋقا­تىن، تۇرمىستىق جاعدايىن، جالاقى جۇيەسىن قايتا قاراۋ ماسەلەلەرى تۇرعا­نى بەلگىلى. جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ نە­گىزىندە وسى جانە باسقا دا الەۋ­مەت­تىك-ەكونو­ميكالىق، ساياسي ماسەلە­­لەردى تۇبەگەيلى شەشۋدە حالىق بيلىك­تىڭ سوزدەن ىسكە كوشۋىن، ونىڭ مودەرني­زا­تسيالىق الەۋەتىن ناقتى ءىس-قيمىلدىڭ وزەگىنە اينالدىرۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

بيلىك سۇيەنەتىن نەگىزدەر

بيلىكتىڭ جوعارىدا اتالعان ماسە­لەلەردى دۇرىس شەشۋدە ۇلتتىڭ مەن­تاليتەتى ەرەكشە ورىن الاتىنى بەلگىلى. ماسەلەن، ۇلتتىڭ الەۋ­مەتتىك ادىلەتتىلىك جانە تەڭدىك تۋرالى تۇسىنىكتەرى، جەرگە، مەنشىككە، باي­لىققا دەگەن كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارى، رۋحاني-مورالدىق، مادەني قۇندىلىقتارى بيلىكتىڭ سۇيەنەر نەگىزى بولۋعا ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە بيلىك تەك باتىستىق ۇستانىمداردى باسشىلىققا الۋمەن شەكتەلىپ كەلەدى. ارينە، ۋاقىت تالابى مەن ۇلت مەنتاليتەتى اراسىندا قايشىلىقتار بولارى ءسوزسىز. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋدە العا كەتكەن ەلدەر دە، باسقاعا ۇلگى بولار ەلدەر دە بارشىلىق. بىراق ولاردىڭ ماسەلەنى شەشۋ ۇلگىسى قاشاندا بىزگە ءدال كەلەدى نەمەسە ماسەلەنى شەشۋدىڭ جالعىز جولى وسى دەپ ايتۋ قيىن. سوندىقتان جەرگىلىكتى جەردىڭ تاريحي-مادەني ۇستانىم ەرەكشەلىكتەرىن دە ەسكەرگەن ءجون. ءتىپتى وزگەنىڭ اقىلىنا سەنگىشتىك، بوتەن­نىڭ كەڭەسىن قابىلداعىشتىق، ەلىك­تەگىشتىك بيلىكتىڭ جاسامپازدىق قابىلەتىنە، وزىندىك ويلاۋ مەن ءىس-ارە­كەتى­نە كەدەرگى بولاتىنى، شەكتەيتىنى بەل­گىلى. سونىڭ سالدارىنان، بيلىك سىني وي­لاۋدان بۇرىن مانيپۋلياتسياعا بوي الدىرىپ، جالعان اقپارات بەرۋگە، ءومىر­­­دىڭ شىنايىلىعىنا ساي كەلمەي­تىن ستا­تيستيكالىق ماعلۇماتتار مەن حا­­­­­لىق الدىندا فورمالدى ەسەپ بە­رۋ­­گە اۋەستەندى. ناتيجەسىندە، بيلىك پەن حا­­لىق اراسىندا الشاقتىق پايدا بولدى.

 قۇقىقتىق مادەنيەت

بۇگىندە ۇلت مەنتاليتەتىنىڭ وسال جەرىنىڭ ءبىرى، ول – قۇقىقتىق مادەنيەت، ونىڭ قۇقىقتىق قۇندىلىقتارمەن بايلانىستىلىعى. ماسەلەن، بيلىك كەشەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا دا، ودان قالدى پوستكەڭەستىك كەزەڭدە دە، ءتىپتى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە ۇلت مەنتاليتەتىندە قۇقىق قورعاۋ ورگان­دارىنا دەگەن جاعىمدى كوزقا­راستى، ولارعا قۇرمەتپەن قاراۋدى قالىپ­تاستىرا المادى. ونىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بار ەكەنى تۇسىنىكتى. ەڭ باس­تى سەبەپتەردىڭ ءبىرى رەتىندە مىنانى اتاۋعا بولادى: ولاردىڭ رەپرەس­سيالىق سيپاتىنىڭ باسىم بولۋى، سى­بايلاس جەمقورلىق، قۇقىق پەن مورال­دىڭ، زاڭ مەن ادىلەتتىلىكتىڭ ءبىر-بىرى­نەن الشاق بولۋى، ت.ب. وسىنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە زاڭدى سىيلاماۋشىلىققا، زاڭعا باعىنباۋ­شىلىققا الىپ كەلدى. بيلىك ۇلت مەن­تاليتەتىندە قۇقىقتىق نيگيليزمگە قارسى قۇقىقتىق مادە­نيەتتى قالىپتاستىرۋى كەرەك. قىسقاشا ايت­قاندا، جاڭا قازاقستاننىڭ بولاشاعى، ونىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋى، ونىڭ زاڭعا باعىنۋىندا، قۇقىقتىق كەڭىستىكتە قارىم-قاتىناس ورناتۋىندا ەكەنىن ءتۇسىنۋ بيلىك ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە ماڭىزدى ىستەردىڭ ءبىرى بولۋى قاجەت.

بىرلىك يدەياسى – تاۋەلسىزدىك

ۇلت مەنتاليتەتىندەگى ماڭىزدى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى – بىرلىك يدەياسى. ارينە، ەل ءىشىنىڭ بىرلىگى، قوعامنىڭ بىرىگۋى، ازاماتتىق كەلىسىم قانداي دا قوعام ءۇشىن ماڭىزدى. بيلىكتىڭ تۇ­راق­تىلىعى مەن ومىرشەڭدىگى، قوعام­نىڭ وركەنيەتتى سيپاتتا ساپالى تۇردە دامۋى دا وسى بىرلىك يدەياسىنا بايلانىستى. وسى ءبىر قاراپايىم قۇندىلىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن كەشەگى قاقتىعىس كەزىندە تەرەڭىرەك سەزىندىك. تاريحي سانامىز ويانىپ، سوناۋ قيلى زاماندا تۇرىك قاعاناتى، قازاق حاندارى قۇرعان مەملەكەتتىلىگىمىزدەن قالاي ايى­رىلىپ قالعانىمىزدىڭ سەبەپتەرىنە نازار اۋدارعاندايمىز. «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىنىڭ تاريحي استارىنا دا ۇڭىلە باستادىق. سونىڭ بارلىعى، ەل باسقارۋشىلاردىڭ بي­لىككە تالا­سىنىڭ، حان مەن سۇلتان­داردىڭ اۋىزبىرشىلىگىنىڭ جوقتىعىنىڭ ناتيجەسى ەدى. ءبىزدى الاتىن جاۋ سىرتتا ەمەس، ىشتە، ءوز ورتامىزدا ەكەندىگىنە دە كوز جەتكىزدىك. مىنە، ۇلى دالانىڭ تاريحى.

سونىمەن نە نارسەگە نەمەسە قان­داي قۇندىلىقتارعا بىرلىك بولۋى كەرەك؟ ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – پرە­زيدەنت ق.توقاەۆ ايتقانداي، تاۋەل­سىزدىك جولىندا بىرىگۋ كەرەك. دەمەك، تاۋەلسىزدىككە، مەملەكەتكە، ۇلتتىڭ تۇتاستىعىنا، جەرىنە، ونىڭ اسىل قۇندىلىقتارىنا، ءتىلى مەن دىنىنە دەگەن بىرلىك كەرەك. بۇل جاي عانا سىرتقى ساياسي سيپاتتاعى بىرلىك ەمەس، ىشكى «مەنتالدىق بىرلىك». باسقاشا ايتقاندا، اقپاراتتىق سوعىس جاعدايىندا بۇگىنگى بيلىكتىڭ ءاربىر قادامى مەنتالدىق بىرلىكتى نىعايتۋعا باعىتتالۋعا ءتيىس. بىزدىڭشە، ونىڭ باس­تى قۇرالىنىڭ ءبىرى يدەولوگيا بولىپ قالا بەرمەك. ۇلتتىڭ يدەولوگياسىن ءومىر­دىڭ شىنايىلىعىنا جاقىنداتا وتى­رىپ، ونى سپەكۋلياتيۆتىك، يلليۋ­زور­لىق، دوگماتيكالىق جانە اپولو­گە­­تيكالىق سيپاتتارىنان ارىلتۋىمىز كەرەك. ونى تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋدىڭ ءتيىم­­دى قۇرالىنا اينالدىرۋ زامان تالا­بى ەكەنىن ءتۇسىنۋ قاجەتتىگى بايقا­لادى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇلت مەنتا­ليتەتىنىڭ پراگماتيكالىق سيپاتى ارتقانى بەلگىلى. ول پاتەرناليزم، ما­سىلدىق، جايباسارلىق سياقتى پسيحو­لوگيالىق قۇبىلىستاردان ارىلۋعا مۇمكىندىك بەردى. ۇلت مەنتاليتەتىندە «پايدا»، «بايلىق»، «تابىس»، «تيىم­دىلىك» سياقتى پراگماتيكالىق قۇن­­دى­لىقتار ورنىقتى، تۇراقتى ۇستا­نىم قالىپتاستى. ۇلتتىڭ باسە­كەگە دەگەن قابىلەتى ارتتى. دە­سەك تە، اتالعان پراگماتيكالىق قۇندى­لىقتاردى يگەرۋ جانە دۇرىس باسقارۋ، ونى قوعامنىڭ جاسامپازدىق كۇشىنە اينالدىرۋ كوپ جاعدايدا تىعى­رىققا تىرەلىپ وتىردى. وسى تۇرعى­دان كەلگەندە، ات توبەلىندەي وليگار­حيالىق توپقا قىزمەت ەتىپ كەلگەن ۇلتتىق ەكونوميكاعا حالىقتىق سيپات بەرۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەن ءتارىزدى. ول ءۇشىن بۇگىنگى بيلىك حالىقتىڭ ىشكى بەلسەندىلىگى مەن وزگەرىستەرگە بەيىم تۇرعان مەنتالدىق ەنەرگياسىنا جول اشۋعا ءتيىس. ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ دامۋىنا قولايلى ورتا جاساي وتىرىپ، ەكونوميكالىق رەفورمانى تەرەڭدەتە ءتۇسۋى قاجەت.

جاس ۇرپاق قانداي بولۋى كەرەك؟

جاڭا قازاقستاننىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ سانالاتىن جاستاردىڭ رۋحاني نەگىزىنە دە سىن كوزبەن قاراعان اسا ماڭىزدى. 30 جىلدا جا­ڭا سيپاتتاعى ۇرپاق ومىرگە كەلدى. ولاردىڭ دۇنيە­تا­نىمى مەن قۇندى­لىقتاردى قالاۋى دا، جالپى رۋحاني الەمى دە وزگەر­دى. ەندى وسى توپتىڭ الەۋمەتتىك-پسيحو­لوگيالىق ەرەك­شەلىكتەرىنە نازار اۋ­دارايىق. ارينە، جاستار بەلسەندى، ءبىلىمدى، ءموبيلدى، جاڭاشىل، بەيىمشىل. دە­سەك تە، ءبىزدى تولعاندىراتىن ماسەلەلەر جەتكىلىكتى، سولاردىڭ ءبىرى – جاستار بويىنداعى جالعان يميدجگە دەگەن قۇشتارلىق. كەيدە جالعان ءيميدجدى مالسىنىپ، وزدەرىنىڭ شىنايىلىعىنان الشاقتاعانداي كورىنەدى. كوپ جاعدايدا ولاردىڭ مەنتالدىق بولمىسى توبىرلىق مادەنيەت جەتىستىكتەرىمەن ارلەنگەن، تولىقتىرىلعان با دەرسىڭ. ناتيجەسى – جاتتاندى قايتالاۋدان شىققان ءىس-ارەكەت، تۇپنۇسقالىق سيپاتتان ادا قارىم-قاتىناس، كوزقاراس پەن ۇستانىم. وسىنداي جاعدايدا تاۋەلسىزدىكتى قورعايتىن، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن دۇرىس باعالاي الاتىن جاس ۇرپاق قانداي بولۋى كەرەك دەگەن دە وي مازالايدى. بۇگىندە جاساندىلىق، جاساندى كورىنىستەر قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن جايلاپ العان. كەشەگى ەلدە بولعان وقيعانىڭ ءتۇپ توركىنى دە وسى جاساندىلىقتىڭ ناتيجەسى. قىسقاسى، قاي جەردە جاساندىلىق، سول جەردە داعدارىس، شيەلەنىس بوي كوتەرەدى. جاساندىلىق – ماعىناسىز تىرشىلىكتىڭ، دەفورماتسيالانعان سانانىڭ كورىنىسى. سول سەبەپتى بۇگىنگى بيلىك قولدان جاسالعان، شىندىققا جاناسپايتىن ميفتىك، ۋتوپيالىق، يلليۋزيالىق ارماندار مەن جەتىستىكتەردەن جاستاردىڭ ساناسىن تازارتۋى كەرەك. بۇل جولدا بيلىك ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى نارسە، ول شىندىقتى دەر كەزىندە، ءوز ۋاقىتىندا جاريالاۋ بولماق. ءوز ۋاقىتىندا ايتقان شىندىق حالىق ساناسىندا بيلىككە دەگەن سەنىمدى نىعايتادى، ال ۋاقىت وزدىرىپ بارىپ ايتقان شىن­دىقتىڭ قاجەتى دە بولماۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى وتكەن كۇننىڭ شىن­دى­عى­نا جان-جاقتى باعا بەرۋدە دە بيلىك­تەن اسقان ۇقىپتىلىق پەن پاراسات­تى­لىقتى تالاپ ەتىلەدى.

بيلىك ۇلت مەنتاليتەتىنىڭ جاسام­پازدىق سيپاتىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارى بولىپ تابىلاتىن – اشىقتىق، ءوزارا سىي­لاستىق، ءوزارا تۇسىنىك، شىنايىلىق، ادىلەتتىلىك جانە مامىلەلىك ءتارىزدى قۇن­دى­لىقتاردى ءوز ءىس-ارەكەتىندە باس­شى­­لىققا الۋدا. سونىمەن بىرگە بۇل اتال­عان قۇندىلىقتار ۇلت مەن­تا­ليتە­تىنىڭ جاسامپازدىق سيپاتىن انىق­تاي­تىن جانە اشىق، دەمو­كرا­تيالىق، قۇ­قىقتىق قوعام قۇرۋدىڭ نەگىزى ەكەنى ءسوزسىز.

تولەۋعالي بورىباەۆ،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،  

ءلايلا جاقاەۆا،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتى جانىنداعى
سوت تورەلىگى اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورلارى