تالعات مۇساباەۆ: عارىش سالاسى – ەلدى دامىتاتىن زاماناۋي سالا

– تالعات امانكەلدى ۇلى، عارىشقا بىرنەشە رەت ۇشىپ، قۇندى زەرتتەۋ­لەر جۇرگىزىپ كەلگەنىڭىز ءمالىم. سول ساپار­لارىڭىز جايلى نە ايتاسىز؟

– 1961 جىلى 12 ساۋىردە مەكتەبىمىزدە وقۋشىلاردى سالتاناتتى جيىنعا شاقىرىپ، «جەردەن العاشقى ادام يۋري گاگارين عارىشقا ۇشتى» دەگەن تاڭ­عا­لارلىق جاڭا­لىق جاريالاندى. بالالار سەكىرىپ، «الا­قاي!»، «مەن دە عارىشكەر بولامىن!» دەپ قۋا­نىپ جاتقاندا، اشىق اسپانعا قاراپ تۇرىپ، كۇتپەگەن جەردەن «تالعات مۇساباەۆ – عا­رىشتا!» دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن.

العا قويعان ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن اۆيا­تسيالىق راديوينجەنەر ديپلومىن يەلەن­دىم. ازاماتتىق اۆياتسيادا ينجەنەر رە­تىندە قىزمەت ەتىپ، سونىمەن بىرگە اۆيا­كلۋبتا سپورتتىق اۆياتسيامەن شۇعىل­دان­دىم. جوعارى پيلوتاج بويىنشا كسرو سپورت شەبەرى دەڭگەيىنە، قازاق بالا­سى ىشىن­دە جوعارى پيلوتاج بويىنشا ءبى­رىنشى كسرو چەمپيونى دارەجەسىنە جەت­تىم. كەيىن­نەن ازاماتتىق اۆياتسيانىڭ ۇش­قى­شى قىز­مەتىن اتقاردىم. سول كەزەڭدە ۇشاق باسقا­رىپ ءجۇرىپ، عارىشكەر بولسام دە­گەن ارما­نىم­دى ۇمىتقان جوقپىن. ۇزاق ۋاقىت ىرىكتەۋد­ەن ءوتتىم. بۇل جولدا دا اي­تار­لىقتاي قيىن­دىقتاردى جەڭۋگە تۋرا كەلدى.

كسرو عارىشكەرلەردى دايارلاۋ ورتا­لىعىنا العاشقى ۇندەۋىمدى 1981 جىلى جازدىم، بىراق جاۋاپ العان جوقپىن. تەك 1986 جىلى كوكتەمدە قازاقستان كومسومولىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سەرىك ءابدىراحمانوۆ كەزدەسۋگە شاقىرىپ، «عارىشقا ۇشقىڭىز كەلە مە؟»، دەپ سۇراق قويدى. «ارينە، ول – مەنىڭ ارمانىم»، دەپ جاۋاپ بەردىم. «ەندەشە، بۇل ماسەلەگە تىكە كىرىسەيىك»، دەپ ۋادە بەرىپ، سوزىندە تۇردى. سول جىلدىڭ 7 مامىرىندا مەنى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قوناەۆ قابىلداپ، باتاسىن بەرىپ، ماسكەۋگە قولداۋ قاعازىن جولدادى. سول قولداۋدىڭ كومەگىمەن مەن 1986 جىلدىڭ اياعىندا عارىشكەرلەردى ىرىكتەۋ بويىنشا الدىن الا مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتۋگە ماسكەۋگە شاقىرتۋ الدىم دا، ودان ءساتتى ءوتتىم. بىراق قازاقستان ازاماتتىق اۆياتسيا باسقارماسى باسشىلىعىنىڭ تەرىس ۇستانىمىنا بايلا­نىس­تى عارىشكەرلەر جاساعىنا ىرىكتەۋگە ىلىنە الماي قالۋىم مۇمكىن ەدى. عارىش­ك­ەرلەردى دايارلاۋ ورتالىعى مەنى كەزەكتى مەديتسينالىق كوميسسياعا شاقىرتۋ جە­دەلحاتىن جىبەرىپتى. بىراق ونى العانىم جوق. بىراق ماعان ءبىر جاعداي كومەكتەستى. «ەنەرگيا» عىلىمي-وندىرىستىك بىرلەستىگىن­دەگى عارىشكەرلەر قىزمەتىنىڭ باستىعى، ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، عارىشكەر الەكساندر الەكساندروۆ ۇيىمە قوڭىراۋ شالىپ: «نەلىكتەن مەديتسينالىق تەكسەرىستەن وتۋگە كەلمەيسىز؟»، دەپ سۇرادى. سوندا قازاق­ستاننىڭ جوعارى باسشىلىعىنا جۇگىن­بەسەم، عارىشكەر بولۋ جوسپارىم ورىن­دالماي قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءسويتىپ، قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا بارۋعا شەشىم قابىلدادىم. ول مەنى قابىلدادى. كەزدەسۋدەن كەيىن ن.نازارباەۆ ۇشقىش مۇساباەۆتى كەڭەستىك عارىشكەرلەر جاسا­عىنا ىرىكتەۋ بويىنشا مەديتسينالىق كوميسسيادان ءوتۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ىسساپارعا جىبەرۋگە تاپسىرما بەردى.

ماسكەۋلىك ماماندار ءبىر اي بويى مەنى تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، دارىگەرلىك-ساراپتاۋ كوميسسياسى عارىشكەرلەر جاساعىنا كىرۋگە تولىق جارامدى دەگەن قورىتىندى جاسادى. 1988 جىلى وتكەن مەملەكەتتىك مە­دي­تسي­نالىق كوميسسياعا ۇسىنىس بەردى. عارىش­كەرلەر جاساعىنا ەنگىزۋ تۋرالى سوڭعى شەشىمدى ۆەدومستۆوارالىق مەملەكەتتىك كوميسسيا قابىلدادى. ەگەر كوميسسيا وتى­رىسى كەزىندە عارىشكەر الەكساندر الەك­ساندروۆ تاعى دا تىكەلەي تەلەفون شالما­عان­دا، ماعان كەلگەن شاقىرۋدى باسشى­لىق جا­سىرىپ قالىپ، قاتىسا الماي قالار ەدىم. جا­راتۋشىنىڭ شەكسىز قۇدىرەتى عانا ما­عان الماتىدان ۆەدومستۆوارالىق مەملە­كەتتىك كوميسسيانىڭ وتىرىسىنا ۇلگەرۋ­گە كومەكتەستى. مەن بۇل كۇندى، ياعني 1990 جىلعى 20 مامىردى ءوزىمنىڭ ناقتى عارىش­تىق قىزمەتىمنىڭ باستاۋى دەپ سانايمىن.

ءبىر قىزىعى، كوميسسيا وتىرىسىندا كا­سىبي جانە مەديتسينالىق دەرەكتەر بو­يىنشا ەشقانداي سۇراق بولمادى. عارىشكەر ءارى كوميسسيا مۇشەسى ۆالەري ريۋمين: ء«سىز ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ ءۇش ءبىرىنشى باسشىسى – قوناەۆ، كولبين، نازارباەۆ ءوتىنىش بەر­گەنىن نەمەن تۇسىندىرەسىز؟»، دەگەن ءبىر عانا سۇراق قويدى.

گاگارين اتىنداعى عارىشكەرلەردى دايارلاۋ ورتالىعىندا 4 جىلدىق دايىندىقتان ءوتتىم. دايىندىق 1991 جىلدىڭ اياعىندا، تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى توقتار اۋبا­كىروۆتىڭ عارىشقا ۇشىپ كەلگەنىنەن كەيىن ءۇزىلىپ قالا جازدادى. سەبەبى عارىشكەرلەردى دايارلاۋ ورتالىعىندا ماعان: ء«سىز جينالىپ، ۇيگە قايتا بەرىڭىز. قازاق عارىشقا ۇشتى، باعدارلامانى ورىندادى، بارلىعى قاناعاتتاندىرىلدى»، دەپ اشىق ايتتى. بىراق جاراتۋشى ءساتىن سالىپ، عارىشكەر الەكسەي لەونوۆ پەن عارىشكەرلەردى دايارلاۋ ورتالىعىنىڭ باستىعى ۆلاديمير شاتالوۆ مەنى قولدادى. توقتار اۋباكىروۆ عارىشقا ۇشىپ كەلگەننەن كەيىن ولار پرەزيدەنت ن.نازارباەۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، ماعان مۇمكىندىك بەرۋ كەرەكتىگى تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. پرەزيدەنت بۇل ۇسى­نىستى بىردەن قولدادى. ءسويتىپ، «مۇساباەۆ عارىشكەرلەر جاساعىندا اسكەري رەتىندە قالادى جانە قىزمەت ەتۋ مەن ۇشۋعا دايىندالۋدى جالعاستىرادى» دەگەن شەشىم قابىلداندى. بۇل شەشىمدى زاڭداستىرۋ ءۇشىن قازاقستان پرەزيدەنتى كسرو قورعانىس ءمينيسترى يازوۆقا زاپاستاعى وفيتسەر مۇسا­باەۆتى اسكەرگە شاقىرۋدى سۇراپ حات جازدى. سونىمەن، عارىشكەرلەر جاساعىنا قو­سىلعاندا مەن 41 جاستا ەدىم، سوندىقتان 27 جاستاعى جاس جىگىتتەرمەن سالىستىرعاندا عارىشقا ۇشۋعا مۇمكىندىگىم از ەكەنىن ءتۇ­سىن­دىم جانە تەز ءارى ساپالى دا­يىندالۋ كە­رەكتىگىن ۇقتىم. مەن كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىس­تەپ، جەكە كەستە بويىنشا دايىندالدىم جا­نە عارىشكەرلەردىڭ نەگىزگى توبى ءۇش-ءتورت ايدا تاپسىرعان پاندەر بويىنشا ەمتيحانداردى ەكى-ءۇش اپتادا «وتە جاقسى» با­عا­مەن تاپسىردىم. 1993 جىلدىڭ باسىندا بارلىق ەمتيحاندى تاپسىرعاننان كەيىن مەن قازاقستان پرەزيدەنتىنە ەلىمىزدىڭ عارىش باعدارلاماسىن ورىنداۋ ءۇشىن ەكيپاجعا قو­سىلۋعا تولىق دايىن ەكەنىمدى باياندادىم. ودان كەيىن ءبىر جارىم جىل بويى جوس­پارلانعان ەكيپاج قۇرامىندا عارىشقا ۇشۋ باعدارلاماسى بويىنشا دايارلىقتان ءوتىپ، ەمتيحانداردى ۇزدىك باعامەن تاپسىر­عاننان كەيىن عانا مەملەكەتتىك كوميسسيا مەنىڭ عارىشقا ۇشۋىم تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

– تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ عارىش اگەنتتىگىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل قادام قانشالىقتى ءتيىمدى بولدى؟

– تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا قازاقستان عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋ جولىندا ءتورتىنشى كەزەڭنەن ءوتىپ جاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. عارىشتىق قىزمەتتى دامى­تۋ­داعى ءبى­رىن­شى كەزەڭدى تاۋەلسىز قازاقستان 1991-2004 جىلدارى اياقتادى. سول جىلدارى تەك عارىش­تىق كەڭىستىكتى زەرتتەۋگە ارنالعان عىلى­مي جۇمىستار جۇرگىزىلدى. اتاپ ايت­قاندا، عىلىمي زەرتتەۋ­لەر استرو­فيزيكا، جەر يونوسفەراسى، جەردى قاشىقتان زوند­تاۋ باعىتتارىمەن بايلانىستى ەدى. وسى عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن قاتار، توقتار اۋبا­كىروۆ عارىشقا ۇشقاندا (1991 جىلى) جانە مەن ءۇش رەت عارىشقا ۇشقانىمدا (1994، 1998، 2001)، اكادەميك ءو.م.سۇل­تان­عازيننىڭ عىلىمي جەتەك­شىلىگىمەن عارىش­­تىق جاعدايدا ەكسپەريمەنت­تەر جۇرگى­زۋگە ار­نالعان قازاقستاننىڭ ءتورت عارىشتىق عىلىمي باعدارلامالارى ورىندالدى.

عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋداعى ەكىنشى كەزەڭدى تاۋەلسىز قازاقستان 2005-2007 جىلدارى وتكىزدى. ەكىنشى كەزەڭدە عارىشتىق كەڭىس­تىكتى زەرتتەۋمەن قاتار، عارىشتىق كەڭىس­تىكتى پايدالانۋ جۇمىستارى باستالدى. عارىش اپپاراتتارىن جوبالايتىن ار­نايى كونسترۋكتورلىق-تەحنولوگيالىق بيۋرو ۇيىمداستىرىلدى. عارىشتىق بايلانىس جۇيەسىن، جەردى قاشىقتان زوندتاۋ عارىشتىق جۇيەسىن، عارىشتىق عىلىمي زەرتتەۋ جۇيەسىن، عارىشتىق اپپاراتتار ار­قىلى ناۆيگاتسيا جۇرگىزۋ جۇيەسىن، عارىش اپ­پاراتتارىن جيناقتاۋ-سىناۋ كەشەنىن، «بايتەرەك» عارىشتىق زىمىران جۇيەسىن جو­بالاۋ جۇمىستارى باستالدى. دەگەنمەن عا­رىشتىق قىزمەتتى دامىتۋ جۇمىستارى­نىڭ قارقىنى وتە تومەن ەدى. ويتكەنى مەم­لەكەتتىك باعدارلامانى جۇزەگە اسىرىپ وتىر­عان اەروعارىش كوميتەتىنىڭ قۇزىرەتى بۇنداي اۋقىمدى جانە جاۋاپتى قىزمەتتى اتقا­رۋعا جەتكىلىكسىز بولدى. وعان قوسا، ءبىر مينيسترلىك قۇرامىنان ەكىنشى مينيسترلىك قۇرامىنا بىرنەشە رەت اۋىسقانىنا بايلانىستى ستراتەگيالىق باعىتى تۇراقتى جانە انىق ەمەس-تۇعىن.

ەلباسى 2006 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا كۇتپەگەن جەردەن مەنى وزىنە شاقىرىپ، عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ورىنداۋ بارىسى جايىنداعى پى­كىرىمدى سۇرادى. مەنى جىلى جۇزبەن، كوڭىلدى قارسى الىپ، سۇراق قويا باستادى. ەلىمىزدەگى عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسى تۋرالى ويىمدى جاسىرماي، تۋرا ايتتىم. سۇراقتارىنا جاۋا­بىمدى ەستىگەندە ەلباسىنىڭ كوڭىلى بۇزىلا باستادى. ماعان كوپتەگەن قوسىمشا ناقتى سۇراق قويدى، جوسپارلانعان ون مينۋت ورنىنا اڭگىمە ءبىر جارىم ساعاتقا سوزىلىپ كەتتى. اڭگىمەنىڭ سوڭىندا ەلباسى ماعان: «اكەل­گەن بايانداماڭدى ماعان قالدىر»، دەدى.

عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋداعى ءۇشىن­شى، ەڭ ۇلكەن، ءتيىمدى جانە اۋقىمدى ناتي­جەگە جەتكىزگەن كەزەڭ 2007-2014 جىلدارى ءوتتى. مەنىمەن بولعان كەزدەسۋدەن كەيىن كوپ ۇزاماي، 2007 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ەلباسى ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگىن (قازعارىشتى) قۇرۋ جونىندەگى جارلىققا قول قويىپ، ونى باسقارۋدى ماعان جۇكتەدى. سودان باس­تاپ 2014 جىلعا دەيىن – جەتى جارىم جىل ىشىندە قازاقستان عارىش سالاسىن جاساۋدا ۇلكەن ءارى كۇردەلى جولدان ءوتتى. شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، مۇنداي جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن دامىعان ەلدەر جيىرما جىلدان استام قاجىرلى ەڭبەك ەتكەن. ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگىنىڭ كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي جاساعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە جەتى جارىم جىلدا ەلىمىزدە زاماناۋي عارىش­تىق ينفراقۇرىلىم جاسالدى. عارىش سالا­سىنىڭ عىلىمي تەحنولوگيالىق ۇلتتىق ورتا­لىعى جانە ارنايى كونسترۋكتورلىق-تەحنو­لوگيالىق بيۋروسى ۇيىمداستىرىلىپ، عارىش­تىق بايلانىس جۇيەسى، جەردى قاشىق­تان زوندتاۋ عارىشتىق جۇيەسى، عارىش­تىق اپپاراتتار ارقىلى ناۆيگاتسيا جۇرگىزۋ جۇيەسى جاسالىپ، 2014 جىلى ىسكە قوسىلدى.

عارىشتىق قىزمەتتى دامىتۋدىڭ ءتور­تىنشى كەزەڭى 2015 جىلدان بەرى جۇزەگە اسى­رىلىپ كەلەدى. بۇل كەزەڭدە بۇعان دەيىن ىسكە قوسىلعان عارىشتىق جۇيەلەردى جانە ينفراقۇرىلىم نىساندارىن ەل ەكو­نو­ميكاسىنىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى پايدالانۋعا باعىتتالعان جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر.

– تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا عارىش سالاسىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزگە توقتالا كەتسەڭىز...

– ەڭ باستىسى – تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جى­لىن­دا ستراتەگيالىق ءمانى وتە زور مەملە­كەت­تىك ماسەلە – بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسى شەشىلدى. وسى ماق­ساتتا 80 جاس مامان توبى قۇرىلىپ، ولار ءۇش جىل مەرزىمىندە فرانتسيا، انگليا، گەر­مانيا جانە رەسەي كاسىپورىندارىندا سول ەلدەردەگى ارىپتەستەرىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەپ، وتە قۇندى وندىرىستىك تاجىريبە جي­ناق­تاپ كەلدى. بۇل شارا ارزانعا تۇسكەن جوق، بىراق وڭ ناتيجەسىن بەردى. ولار 2015 جىلدان باستاپ ءوز كۇشىمەن ەكى عارىش اپپاراتىن جاساپ، 2018 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا عا­رىشقا ۇشىردى. ءبىرىنشى اپپارات – عى­لىمي زەرتتەۋ، ەكىنشى اپپارات وتاندىق م­ا­ماندار ازىرلەگەن تەحنولوگيالاردى سىناقتان وتكىزۋ ماقساتىندا جاسالعان. ەكى عا­رىش اپپاراتى عارىش جاعدايىندا سىناق­تان ويداعىداي ءوتىپ، قازىر بەلگىلەگەن قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. وعان قوسا، ەكىنشى اپپاراتقا قوسىمشا كوممەرتسيالىق قىزمەت بەرىلگەن. بۇل – عارىش اپپاراتىنىڭ ساپاسى جوسپارلانعان دەڭگەيدەن جوعارى شىق­قانىنا دالەل. قازىرگى تاڭدا عارىشتاعى قازاقستان اپپاراتتارىنىڭ سانى التاۋعا جەتتى. سونىڭ ىشىندەگى ەكى اپپاراتتى قازاق­ستاندىق ماماندار وزدەرى جوبالاپ، ازىرلەپ، بولشەكتەرىن جاساپ، قۇراستىرىپ، سىناقتان وتكىزىپ، عارىشقا ۇشىرىپ، ىسكە قوستى.

سونىمەن قاتار وتاندىق ماماندار 2015 جىلدان باستاپ ءوز كۇشىمەن ۇلتتىق عا­رىشتىق مونيتورينگ جۇيەسىن ازىرلەدى. بۇل جۇيە عارىش اپپاراتتارى تۇسىرگەن جەر­­دىڭ سۋرەتىن قابىلداپ، وڭدەۋدەن وت­كىزىپ، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن ەكو­­­­نو­ميكا سالالارىنىڭ كۇندەلىكتى ما­سە­لە­لەرىن شەشۋگە قاجەتتى عارىشتىق اق­پا­رات­تى پايدالانۋعا ىڭعايلى تۇردە ۇسىنادى.

– بايقوڭىر كوسمودرومىن رەسەيدىڭ پايدالانۋىنا بەرۋ جونىندەگى شەشىم جانە وسى عارىش ايلاعىنىڭ بولاشاعى جايلى پىكىرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.

– بايقوڭىر – جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن عارىش ايلاعى، ول بۇرىنعى كسرو-نىڭ ەكونو­ميكالىق جانە عىلىمي قۋاتتى­لىعى­نىڭ ارقاسىندا جاسالعان وتە ۇلكەن تەحنو­لوگيالىق، وندىرىستىك جانە زىمىران تەح­نيكاسىن سىناۋعا ارنالعان كەشەن. كسرو تاراعاندا كەشەندى يگەرە الاتىن ءبىر عانا مەملەكەت بار ەدى. ول – رەسەي، ال قازاق­ستاننىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى جانە ماماندار سانى جەتكىلىكسىز بولاتىن. سوندىقتان قازاقستانعا بايقوڭىر ايلاعىن ءوز مەنشىگى رەتىندە ساقتاپ قالۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ پايدالانۋىنا بەرۋدەن باسقا جول جوق ەدى. قازىرگى جاعدايدا جەر بەتىندە 20-دان استام عارىش ايلاعى بار، ولاردىڭ سانى كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، رەسەي قيىر شىعىستا جاڭا عارىش ايلاعى قۇرىلىسىن جۇزەگە اسىرىپ، ءوزىنىڭ جەر سەرىكتەرىن سول جاقتان ۇشىرىپ جاتىر. وسى سەبەپكە بايلانىس­تى بايقوڭىردان راكەتا ۇشىرۋ سانى قىسقارىپ، ونىڭ مۇلدەم جابىلۋ قاۋپى تۋىنداپ تۇر. ونداي جاعدايعا جەتكىزبەۋ ءۇشىن بايقوڭىردىڭ نىساندارىن زاماننىڭ تالابىنا ساي جاڭارتۋ جوبالارى ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. ءبىرىنشى جوبا – رەسەيمەن بىرلەسىپ، «بايتەرەك» جاڭا عارىشتىق زىمىران كەشەنىن قۇرۋ. ەكىنشى جوبا – رەسەي جانە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىمەن بىرلەسىپ، ەڭ العاشقى ىسكە قوسىلعان گاگارين اتىنداعى زىمىران ۇشىراتىن كەشەندى جاڭعىرتۋ. وسى ەكى ۇلكەن جوبا ىسكە اسىرىلسا، بايقوڭىر عارىش ايلاعى ەكىنشى رەت ومىرگە كەلەدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

– رەسەي الدا-جالدا بايقوڭىردى قازاق­ستانعا قايتارىپ بەرسە، ونى ءوزىمىز باس­قا­رىپ، ەل يگىلىگىنە جاراتۋعا الەۋەتى­مىز جەتە مە؟ وسى سالا ماماندارىن دايار­­لاۋ جايى قالاي؟

– بايقوڭىر عارىش ايلاعىن تولىق ءوزىمىز باسقارۋ ءۇشىن ەلىمىزدە زىمىران ءوندىرىسى قاجەت. ونداي ءوندىرىستى جاساۋ ءۇشىن كوپ قاراجات پەن كوپ مامان، ۋاقىت قاجەت. سون­دىقتان بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ قازىرگى جاع­دايداعى ءتيىمدى جولى – باسقا ەلدەرمەن بىر­لەسىپ ورتاق جوبانى ىسكە اسىرۋ. دەگەن­مەن بىرلەسكەن جوباداعى قازاقستاننىڭ ۇلەسى جوعارى بولۋعا ءتيىس، سوندا عانا ءبىز بايقوڭىردىڭ تاعدىرىن ءوز مۇددەمىزدىڭ پايداسىنا شەشە الامىز.

بۇل ماقساتتا ماماندار دايارلاۋعا، ولاردىڭ سانىن كوبەيتۋ جۇمىستارىنا زور كوڭىل بولىنگەن. بايقوڭىردا سالىنىپ جاتقان «بايتەرەك» عارىشتىق زىمىران كەشەنى شەڭبەرىندە ءبىر توپ مامان تىكەلەي دايارلىقتان ءوتىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە اەروعارىش كوميتەتىنىڭ (قازىرگى قازعارىشتىڭ) سالالىق عىلىمي زەرتتەۋ باعدارلامالارى شەڭبەرىندە وتاندىق زىمىران ازىرلەۋ جۇمىستارى باستالدى. بۇل عىلىمي ازىرلەۋ جۇمىستارى زىمىران سالاسىنداعى قازاقستان ماماندارىنىڭ دەنگەيى مەن سانىن تەز كوتەرىپ، باسقا ەلدەرمەن بىرلەسىپ جاسايتىن جوبالاردا قازاقستاننىڭ مۇددەسىن تولىق قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

– مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىل عارىشكەرلەر كۇنىنە بايلانىستى قۇتتىقتاۋ سوزىندە قازاقستان عارىش سالاسىنا دەن قويۋدى جالعاستىرا بەرەتىنىن ايتتى. وسى ورايدا، الداعى ۋاقىتتا قانداي جۇمىستار اتقارىلماق؟

– مەملەكەت باسشىسىنىڭ عارىش سالاسىنا دەن قويۋدى جالعاستىرا بەرۋ كەرەك دەۋىنە تولىق نەگىز بار. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا ەلباسىنىڭ تىكەلەي قول­داۋىمەن ەلىمىزدە عارىش سالاسىنىڭ زامان­­اۋي ينفراقۇرىلىمى جاسالدى. عارىش اپپاراتتارىن جيناقتاۋ مەن سىناۋ كە­شەنى ەۋروپانىڭ الدىڭعى قاتارلى كاسىپ­ورىندارى دەڭگەيىندە جاسالعان. باسقا تمد ەلدەرىندە وعان ۇقساس نىسان جوق. 

قازىرگى تاڭدا قازاقستان عارىش سالا­­سى­نىڭ باستى ماقساتى – مول مۇمكىندىكتى تولىق جانە ءتيىمدى پايدالانىپ، قول جەتكىزگەن عارىش سالاسىنىڭ دامۋ قار­قىنىن جوعالتپاي، ونى ءارى قاراي ىلگەرىلەتۋ. كەلەسى مىندەت – جاسالعان عارىشتىق جۇيەلەردىڭ (بايلانىس جۇيەلەرى، جەردى قا­شىقتان زوندتاۋ جۇيەلەرى، عارىشتىق اپپاراتتار ارقىلى ناۆيگاتسيا جۇرگىزۋ جۇيەسى) قىزمەتىن ەكونوميكاعا ءتيىمدى پايدالانۋ تەحنولوگيالارىن ءارى قاراي دامىتۋ. ءۇشىنشى ماقسات – عارىشتىق اپپاراتتاردى جانە ولاردى باسقاراتىن جەردە ورنالاسقان كەشەندەردىڭ بولشەكتەرىن ازىرلەۋ، جوبالاۋ جانە ءوندىرۋ تەحنولوگيالارىن ءارى قاراي دامىتۋ. بۇل جۇمىستاردى ورىنداۋدا نەگىزگى ءرولدى اتقاراتىندار – دايىندىعى جوعارى، تاجىريبەلى ءارى داعدى جيناعان بىلىكتى ماماندار. ونداي ماماندارسىز باسقا شارالار قانداي بولعانىمەن، ناتيجە بەرمەيدى. سوندىقتان العا قويعان ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ەڭ باستى ماسەلە – دايارلانعان مامانداردى جوعالتىپ الماي، ساقتاپ قالۋ قاجەت.

وكىنىشكە قاراي، كەيىنگى كەزدە ەلىمىز­دىڭ عارىش سالاسىن قۇرۋعا ءبىرىنشى كۇن­دەر­دەن قاتىسقان جوعارى ءبىلىمى بار، تاجى­ريبيەلى ءارى داعدى جيناعان بىلىكتى ماماندار باسقا سالالارعا اۋىسىپ، كەتىپ جاتقان جاعدايلار كەزدەسەدى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى – جوسپارلاعان عارىشتىق جوبالار مەن باعدارلامالاردىڭ ۋاقتىلى باستالماۋى. مۇنداي جاعداي ەلىمىزدى وتە ۇلكەن شىعىنعا اكەلەتىنى انىق، ويتكەنى مول قاراجات جۇمساپ دايارلاعان مامانداردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن تاعى دا كوپ قارجى ءارى ون ەكى جىلدان استام ۋاقىت كەرەك.

اتاپ ايتسام، بۇعان ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگى جاساعان ءتيىمدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى، عارىش سالاسى باسشىلىعىندا اۋىزبىرشىلىك بولماي، ءوزارا ايتىس-تارتىس ورىن الۋى تەرىس اسەر ەتىپ وتىر. مىسالى، جۇمىس مەرزىمى اياقتالعان عارىشتىق بايلانىس اپپاراتىن، جەردى قاشىقتان زوندتاۋ اپپاراتتارىن اۋىستىرۋ جۇمىستارى ۋاقتىلى باستالمادى. سول سەبەپتى ارنايى كونسترۋكتورلىق-تەحنولوگيالىق بيۋرو مەن عارىش اپپاراتتارىن جيناقتاۋ-سىناۋ كەشەنىنىڭ جۇمىسى توقتاپ تۇر.  

سونىمەن قاتار بيۋدجەتتىك زاڭناما بۇزىلىپ، عارىشتىق عىلىمي باعدارلاماعا رەسپۋبليكانىڭ بيۋدجەتىنەن 2021 جىلعا بولىنگەن قارجى ءالى پايدالانىلعان جوق. سونىڭ سالدارىنان جىل باسىنان بەرى عارىش سالاسىنىڭ عالىمدارى جۇمىسسىز، ايلىقسىز وتىر. جوعارى بىلىكتى عالىمدار باسقا سالالارعا كەتىپ جاتىر. مۇنى ۇكى­مەت پەن تسيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىپ مينيسترلىگى مۇ­قيات قاراپ، ءتيىستى شەشىم قابىلداۋعا مىن­دەت­تى دەپ ويلايمىن. بىلىكتى مامانداردى ساق­تاپ قالۋ ماسەلەسىن شۇعىل شەشسەك قانا، جو­عارىدا اتالعان ماقساتتارعا جەتە الامىز.

– حالقىمىز قازاق عارىشكەرلەرىنىڭ قاتارى تولىعا ءتۇسۋىن كۇتەتىنى انىق. ءتورتىنشى عارىشكەرىمىز كىم بولاتىنى انىقتالعان جوق پا؟

– قازىرگى تاڭدا رەسەي عارىشكەرلەر دايارلاۋ ورتالىعىندا قازاق جىگىتى مۇحتار ايماحانوۆ رەسەي ازاماتى رەتىندە عارىشقا ۇشۋعا دايىندالىپ ءجۇر.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

اباي اسانكەلدى ۇلى،

«Egemen Qazaqstan»