ساحنانىڭ سەركەسى

ەڭ العاش تۋعان دالا توپىراعىندا كاسىبي قازاق تەاترىنىڭ تۋىن كوتەرىپ، 1926 جىلدىڭ قاڭتارىندا ونەر الەمىندە ۇلكەن جاڭالىق جاساعان سول كەزدەگى جانكەشتى دە جالىندى جەتى جاستىڭ قاتارىنان تابىلىپ، ۇلتتىق ساحنا ونەرىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتكەن سان قىرلى اكتەر سەركە – سەرالى قوجامقۇلوۆتىڭ ماڭدايىنا تۇڭعىش تەاتردىڭ كوشىن باستاۋ باقىتى ءھام جاۋاپكەرشىلىگى قاتار جۇكتەلىپتى. سوندىقتان بولسا كەرەك، سەركە باستاعان ساڭلاقتار سالعان ساحناداعى سارا جول قاي كەزدە دە ۇرپاقتارى ءۇشىن ۇلاعاتتى دا تاعىلىمعا تولى. ونىڭ ايقىن دالەلى – وتكەن جۇمادا ەلوردا تورىندە قاراعاندى وبلىسى مادەنيەت، ارحيۆ جانە قۇجاتتاما باسقارماسى، س.قوجامقۇلوۆ اتىنداعى جەزقازعان قازاق مۋزىكالىق دراما تەات­رى ۇلتتىق مۋزەيمەن بىرلەسە وتىرىپ سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالعان «قازاق ساحناسىنىڭ ءىرى تۇلعاسى» كورمەسىن وتكىزدى.

ۇلىق مەيرام تاۋەلسىزدى­گىمىزدىڭ بيىلعى تورقالى تويى­مەن تۇڭعىش قازاق تەاترىنىڭ 95 جىلدىق جانە سول كاسىبي قازاق تەاترىنىڭ نەگىزىن قالاۋ­شىلاردىڭ ءبىرى، قازكسر حا­لىق ءارتىسى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى سەركە (سەرالى) قوجام­قۇ­لوۆتىڭ 125 جىلدىق مەرەي­تويىنىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋى جاي عانا كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك. ويتكەنى ەل ەگەمەن­دى­گىنىڭ ارقاسىندا، اسىرەسە سوڭعى ونجىل­دىقتا تەاترلارىمىز قانا­تىن كەڭگە جايىپ، ونەردىڭ جاڭاشا تىنىسى اشىلعانى انىق. تۇلعا مەرەي­تويى قارساڭىندا وتكەن ايتۋ­لى كورمە سونىڭ ءبىر پاراسى بولسا كەرەك.

– ۇلى اكتەر سەركە قوجامقۇ­لوۆتىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە توي­لاناتىن اتاۋلى كۇن ەكەنى بارشاڭىزعا ءمالىم. سەركە اعا­مىز­دىڭ سوڭىندا قالعان مۇ­راسى – ۇلتتىق ونەرىمىز ءۇشىن تاعى­لىمى مول رۋحاني قازىنا. سول مۇرانى وسكەلەڭ ۇرپاققا تابىس­تاپ، جاستاردى ونەرگە باۋ­لۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ساح­­نا ساڭلاعىنىڭ ءومىرى مەن شى­­عار­ماشىلىعىنا ارنالعان بۇگىنگى مازمۇندى كورمە سونىڭ باستا­ماسى، قاراعاندى وبلى­سى مادەنيەت، ارحيۆ جانە قۇجات­تاما باسقارماسى مەن س.قوجام­قۇلوۆ اتىنداعى جەزقازعان قا­زاق مۋزىكالىق دراما تەاترى ۇجىمى­نىڭ ونەرسۇيەر قاۋىمعا ۇسىن­عان تاماشا تارتۋى، – دەپ تۇل­عاتانۋعا ارنال­عان تاعىلىمدى شارانىڭ رەسمي ءبولىمىن اشىپ بەرگەن مادەنيەت جانە سپورت مينيستر­لىگىنىڭ مادەنيەت جانە ونەر ىستەرى دەپار­تامەنتىنىڭ ديرەكتورى كۇمىس سەيى­توۆا­نىڭ جۇ­رەك­جاردى لەبىزىن ودان ءارى اسىل­­دىڭ سىنىعى، ساحنا ساڭ­لا­­عىنىڭ قىزى ماريام سەرالى­قىزى: «اكەم 65 جىل ساحنادا ونەر كورسەتتى. مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىندا 200-دەن اسا رولدە ويناپ، 25 فيلمگە تۇسكەن. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «سەركە قوجامقۇلوۆ – ەل جۇرتقا ۇستاز، پەرىشتەدەي تازا، ءادىل ادام» دەگەن ءسوزى بار. اكەمىز ءبىز ءۇشىن بايتەرەك ەدى. ول جاستاردىڭ قۇلاعىندا ءجۇرسىن دەپ 3 نارسەنى ايرىقشا ايتىپ كەتتى، ولار: ونەر، ءتىل ونەرى، ەڭبەك. بۇگىنگى ۇلكەن شارانى ۇيىمداستىرۋشىلارعا شەكسىز العىس ايتامىن»، دەپ ۇلى­دان قالعان ۇرپاق اسقار تاۋى جاي­لى ەستەلىگىن ريزاشىلىق سە­زىم­مەن ودان ءارى جالعادى.

ونەر مايتالماندارى،
تەاتر ارتىس­تەرى مەن مادەنيەت سالا­­سى­­نىڭ وكىلدەرى قاتىسقان كورمە­نىڭ رەسمي اشىلۋى ودان ءارى تۇل­عا مۇراسى توپتاستىرىلعان كور­مە زالىندا جالعاسىن تاپتى. تاقى­رىپ­تىق ءھام حرونولوگياىق تۇر­عىدان جۇيەلى توپتاستىرىلعان ماز­مۇندى كورمەدەن تەاتر جان­كۇيەرلەرى اكتەر­­دىڭ كوزى تىرىسىندە پايدالان­عان جەكە زاتتارى مەن ويناعان سپەك­تاكل­دەرىندە كيگەن كوس­تيۋم­دەرىن، سونداي-اق تەاتر ساح­ناسى مەن ەكراندا سومداعان رول­دەرىنەن تىزبەك­تەلگەن فوتوسۋ­رەتتەر گالەرەيا­سىن تاماشالاپ، كوزايىم بولدى.

اڭىز اكتەر سەركە قوجام­قۇ­­لوۆ­­تىڭ شىعارماشىلىعى، ونەر­­دەگى ورەلى جولى جايلى ءسوز بولعاندا سىنشىلار مەن ارىپ­تەستەرى ساحنا ساڭلاعىنىڭ «كىش­كەن­تاي ادامداردىڭ» وبرازىن جاساۋداعى شەبەر­لىگىن، كەيىپ­كەرلەر مىنەزىنىڭ كومەديا­لىق كۇيى مەن ونىڭ ىشكى تراگەدياسىن جەت­­كىزۋدەگى ۇتقىر شەشىمدەرى مەن تاپقىرلىعىنا اي­رىق­شا توقتالادى.

– وتكەن عاسىردىڭ 70-جىل­دارى تەاترعا كەلگەن ءبىزدىڭ بۋىن­نىڭ ۇل­كەن باقىتى – سەراعاڭمەن بىر­گە قىز­مەت ىستەپ، ول كىسىنىڭ اك­­­تەر­­­­لىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن قا­تار كورىپ، اعالىق مەيىرىمىنە بو­لەن­گەن­دىگىمىز دەر ەدىم. ويتكەنى 1926 جىلى تەاتر ۋىعىن قاداسقان كوپتەگەن اكتەردىڭ كوزىن كورە المادىق. كورسەك تە ساحنادا بىرگە ويناپ، ارىپتەس بولا المادىق. بىراق ەسەسىنە، سەراعاڭمەن ءبىر ساح­نادا ونەر كورسەتۋ باقىتىنا يە بولدىق. مەنىڭ ەڭ العاشقى سەرىك­تەسىم سەركە اعا بولعانىن ونەر­دەگى ۇل­كەن باقىتىم دەپ بىلەمىن. ول كىسى­نىڭ اكتەرلىك قاسيەتىن، قا­بىلەت-شەبەر­لىگىن ءبىر سوزبەن جەت­كىزۋ مۇمكىن ەمەس. سەراعاڭنىڭ اك­تەرلىك قاسيەتى، مەنىڭ ويىمشا، اقىل مەن پاراسات، شىندىق پەن قيالدىڭ، تراگيزم مەن كوميزمنىڭ جوعارعى مادەني سينتەزىندە بولاتىن. سونى­سىمەن دە ساحنادا وزگەلەردەن اي­رىقشا دارالانىپ كورىنەتىن، – دەپ قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى تىلەكتەس مەيراموۆ ارىپتەس اعاسى تۋرالى اعىنىنان جارىلىپ ءوز ەستەلىگىمەن ءبولىستى.

راس، سەركە قوجامقۇلوۆ جايلى ءسوز بولعاندا ونەر يەسىنىڭ ساح­­نالىق شەبەرلىگىنەن بولەك، اكتەر­دىڭ تەاترعا دەگەن تازالىعى مەن ادامگەرشىلىگى تۋرالى دا ءجيى ايتى­لادى. ويتكەنى كيەلى ساح­ناعا جان-تانىمەن بەرىلگەن اك­تەردىڭ ءبىر ءرولىنىڭ ءوزىن جارتى عاسىر بويى ۇزدىكسىز ءھام ءۇزىلىسسىز ويناپ، شاشاۋىن شىعارماي، «ەسكىرتپەي»، كەيىپكەرىن زامانا تالابىنا ساي ءتۇرلى بۋىن اكتەرلەرگە قۇبىلتا وتىرىپ جەتكىزۋىن شەبەرلىكتىڭ شىڭى دەمەي كورىڭىز. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك» تراگەدياسىنداعى ەسپەمبەت بەي­نەسى سونداي رولدەردىڭ قاتا­رىن­دا. ەڭ العاش قازاق تەاترى تۋ كوتەر­گەن 1926 جىلدان باستاپ جارتى عاسىر بويى سەركە قوجامقۇلوۆ سومداۋىندا ەلۋ جىل ەسكىرمەگەن ەسپەمبەت ءرولى اكتەردىڭ ونەردەگى بويتۇمارى دەسە دە بولعانداي. ودان بولەك، قازاق ساحناسىنا 1939 جىلى ياگو بەينەسىن العاش الىپ شىققان اكتەردىڭ سەركە قوجامقۇلوۆ ەكەندىگىن دە باسا ايتۋ – پارىزىمىز.

ۇلتتىق ساحنامىزدا نە­بىر كۇر­دەلى بەينەلەردى كەمە­لى­نە كەل­تىرە كەيىپتەگەن ونەر يەسى­نىڭ قازاق تەاتر تاريحى مەن كينە­ماتو­گرافياسىنىڭ شەجىرەسىنەن الار ورنى ايرىقشا. اكتەردىڭ ساح­نادا سومداعان «رەۆي­زور­­داعى» – زەم­ليانيكا، «تۇنگى سا­رىن­­داعى» – قىدىش پەن تانەكە، «تاس­تۇلەكتەگى» – ارپاباي، «الما باعىن­داعى» – داۋكەن، «قوزى كور­پەش – بايان سۇلۋداعى» – قارا­باي، «ابايداعى» – جيرەنشە، «ۆەتانام جۇلدىزىنداعى» – ۋان بەينەلەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە بولسا، اكتەر ەكراندا ءومىر سىيلاعان «دالا اندەرىندەگى» – باتىراق، «جۇتتاعى» – قويشى، «امانگەلدىدەگى» – بەكەت، «راي­حان­داعى» – كەكە، «اباي اندەرىن­دەگى» – بايماعامبەت، «التىن كەر­نەيدەگى» – ادىلبەك، «باكۋ جالىن­دارىنداعى» – قادىر قى­رىم­قۇل، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ­داعى» – قاراباي، «العاشقى ەشە­لونداعى» – سادىقوۆ، ء«بىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەردەگى» – سەركە، «انا تۋرالى اڭىزداعى» – جىلقىشى، «الدار كوسەدەگى» – يتباي سىندى كەيىپكەرلەر گالەرەياسى ۇلتتىق كينەماتوگرافيا قورجىنىنا قوسىل­عان قوماقتى ولجا.

اكتەر شەبەرلىگى تۋراسىن­دا تاعى دا ونەر يەسىنىڭ كو­زىن كور­گەن ارىپتەستەرىنىڭ ەستە­لىگى­نە جۇ­گىنەتىن بولساق، سەر­كە قوجام­قۇلوۆتىڭ ساحنا مەن ەكرانداعى ەشكىمگە ۇقساماس قولتاڭباسى قا­شاندا مەنمۇندالاپ تۇراتىن. ءاربىر ءرولدىڭ بولمىس-بىتىمىنە ساي وزىندىك مىنەزى مەن داۋىس ىر­عاعىن، ساحنالىق قيمىل-ارە­كەتى مەن ءسوز مانەرىن ءدال تاۋىپ، قۇلپىرتا ويناتاتىن اك­تەر بولعان دەسەدى. اسىرەسە، قوجام­قۇلوۆتىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگى كومە­ديالىق رولدەردە ايقىن كو­رىندى. ونداي تاڭدالۋى رول­دەر قاتارىندا تالتاڭباي ء(ماي­ليننىڭ «تالتاڭبايدىڭ تارتى­بىندە»)، يايچنيتسا (گوگولدىڭ «ۇي­لەنۋىندە»)، تىماقباي، قارا­باي، قوڭقاي (مۇسىرەپوۆتىڭ «امان­گەلدىسىندە»، «قوزى كور­پەش – بايان سۇلۋ» مەن «اقان سەرى – اق­توق­تىسىندا»)، شاحتەر تاي­مان ء(ا.ابىشەۆتىڭ «دوستىق پەن ماحابباتىندا»)، ەسپەمبەت، كوبىكتى حان (اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك – كەبەگى» مەن «قا­را قىپشاق قوبى­لاندىسىندا») جانە تاعى باسقا كەسەك بەينەلەر بار.

اكتەردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ول ءار رولىندە بارلىق تالانت قابى­لەتى مەن ونەر قۇدىرەتىن سارقا جۇم­سادى. مىنە، سوندىقتان دا كومەديالىق سيپاتتاعى بەينەنى جاساسا كورەرمەنىن رياسىز كۇل­­كىگە بولەدى، ال درامالىق قا­ھار­مانى شىنايىلىعى ءھام تە­رەڭدىگىمەن ەستە قالادى. ءبىر-بى­رىنە كەرەعار وبرازداردىڭ قاي-قاي­سىسىن دا سەنىمدى بەينەلەۋ حاس شەبەرلىكتىڭ بەلگىسى ەكەنى ءسوز­سىز. سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ بويى­نان تابىلعان تالانت پەن ەڭبەك­قورلىقتىڭ ۇشقى­نى ونى قازاق ونەرىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ قاتارىنا شىعارىپ، اينىماس ابىروي بيىگىنە كوتەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ساحنانىڭ سەركەسى اتاندى. ەڭ باستىسى، ءوزى بۇكىل سانالى ءومىرىن ارناعان تۋعان حال­قىنىڭ ماڭگىلىك سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. ەل جۇرەگىنەن وشپەس ورنىن الدى. ماڭگىلىك عۇمىرىنا جول سالدى. اكتەر شىعارماشىلىعىن دارىپتەۋگە، ولمەس ونەرىن وسكەلەڭ ۇرپاققا جەتكىزۋدى ماقسات تۇتقان ايتۋلى كورمە سونىڭ ايعاعى. سەركە سالعان سارا جول وشپەيدى.