جامبىل جىلى جىرلايدى

ءجۇز جىل جاساعان اقىن جۇرەكتىڭ ماڭگىلىككە بەت بۇرعان عيبراتتى عۇمىرىن ۇلاعات تۇتقان ۇرپاقتارى وتكەن جۇمادا ەلورداداعى ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ جاڭا عيماراتىندا تۇلعا ەسىمىن ۇلىقتادى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن  تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى اياسىندا بيىل جامبىل جاباەۆتىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن جوعارى دارەجەدە ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ مازمۇندىق دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋ قولعا الىندى. وسى ماقساتتا ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا دا قۇرىلدى. تۇلعا تويىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى 25 اقپان كۇنى وتكەن مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا مەرەيتويلىق ءىس-شارالاردىڭ جالپى رەسپۋبليكالىق جوسپارى بەكىتىلدى. ناتيجەسىندە، كوميسسيا شەشىمىمەن جامبىل جىلى اياسىندا بۇكىل ەل بويىنشا 500-دەن استام الەۋمەتتىك-مادەني، اعارتۋشىلىق، عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ جوباسى ىسكە اسىرىلاتىن بولادى. بۇدان بولەك، اقىن ومىرىنەن فيلمدەر ءتۇسىرۋ، ولەڭدەرىنىڭ جاڭا جيناقتارىن شىعارۋ، كىتاپ كورمەلەرىن ۇيىمداستىرۋ، مەرەيتويلىق مونەتا، پوشتا ماركاسىن ازىرلەۋ سىندى جۇمىستار اتقارۋ كوزدەلىپ وتىر. اقىن مەرەيتويىنا ارنالعان ءىس-شارالار رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە جانە شەتەلدە جىل بويى وتكىزىلەدى. بۇل جۇيەلى جوسپاردىڭ ءسوزسىز، ۇلى تۇلعانىڭ بىرەگەي مۇراسىن تەرەڭ ۇعىنۋعا، ونى زامانداستارىمىز بەن جاستارعا ناسيحاتتاۋعا جانە اقىن شىعارمالارىنىڭ ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولۋىنا ىقپال ەتەرى انىق.

وسىعان وراي، الىپ اقىننىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى، مەرەيتويدىڭ مەملەكەتتىك كوميسسياسىنىڭ توراعاسى قىرىمبەك كوشەرباەۆ ەلورداداعى جامبىل ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارىن قويىپ، ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا وتكەن مەرەيتويلىق جىلدىڭ سالتاناتتى جيىنىنا قاتىسىپ، اقىن تويىن رەسمي تۇردە اشىپ بەردى. عيبراتتى كەشكە، سونداي-اق مادەنيەت جانە عىلىم قايراتكەرلەرىمەن بىرگە الماتى جانە جامبىل وبلىستارىنان كەلگەن دەلەگاتسيا وكىلدەرى قاتىستى.

مەرەكەلىك كەشتىڭ قوناقتارى جاڭا تەاتر فويەسىندە ۇيىمداستىرىلعان جامبىل جاباەۆ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايىنىڭ ەكسپوزيتسياسىمەن تانىستى. جىلجىمالى كورمەنى الماتىدان ارنايى باستاپ كەلگەن مۋزەيدىڭ قور ساقتاۋشىسى، اقىننىڭ شوبەرەسى قارلىعاش تەزەكباەۆا جىر الىبىنا تيەسىلى جادىگەرلەر  جايلى جالپى ماعلۇمات بەرىپ ءوتتى:

– مۋزەي قورىندا جالپى سانى 3 278 جادىگەر بار. ونىڭ ىشىندەگى 2 566-سى قۇندى زاتتار، ياعني اتامىزدىڭ ءوزىنىڭ كيگەن كيىمدەرى مەن تۇتىنعان زاتتارى. جادىگەرلەر اراسىندا اتانىڭ كوزى تىرىسىندە پايدالانعان كيىم-كەشەك، بورىك، شاپاندارىنان باستاپ، دومبىرا، بەلبەۋ، اياق كيىم، ىدىس-اياق پەن جالپى ساۋساق تابى قالعان دۇنيەلەرى تولىعىمەن توپتاستىرىلىپ، سول قالپىندا ءوڭى بۇزىلماي ساقتالعان. بۇل جادىگەرلەردىڭ الداعى ۋاقىتتا دا جاس ۇرپاق ءۇشىن ۇزاق قىزمەت ەتۋى جولىندا ەڭبەك ەتە بەرەمىز، – دەيدى اسىلدىڭ سىنىعى.

قارلىعاش بەيبىتحانقىزىنىڭ ايتۋىنشا، اقىن مۇراسى تولىقتاي جيناقتالعان جىلجىمالى كورمەنى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن شاقىرۋشىلاردىڭ قاتارى كوپ ەكەن. بيىلعى مەرەيتوي اياسىندا ايتۋلى جادىگەرلەر جەر-جەرلەردى ارالاپ، ءار وبلىستىڭ اۋماعىندا جۇيەلى ناسيحاتتالاتىن بولسا، جامبىل جولىن تانىعىسى، بىلگىسى كەلەتىن ۇرپاققا تاماشا تاعىلىم، عۇمىرلىق عيبرات بولارى ءسوزسىز.

مەرەكەلىك شارا ودان ءارى «جىر الىبى – جامبىل» اتتى تەاترلاندىرىلعان كونتسەرتتىك باعدارلاماعا ۇلاستى. مازمۇندى كەشتى مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا اقىن مەرەيتويىنا ارنالعان باياندامامەن اشتى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنىڭ سىندارلى كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىندارى اباي مەن جامبىلدىڭ 150 جىلدىعىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، مەرەيتويلارعا ەرەكشە مارتەبە مەن ماڭىز بەرگەن شيرەك عاسىر بۇرىنعى تاريحي ءساتتى ەسكە سالىپ وتكەن مينيستر ودان ارعى سوزىندە بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن رۋحاني قازىنانى ساقتاۋ جانە ىزگىلىكتىڭ سان عاسىرلىق يدەيالارىن بۇكىل الەمگە جەتكىزۋدىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگى ۇلتىمىزعا جۇكتەلگەنىن تىلگە تيەك ەتتى. اقتوتى رايىمقۇلوۆا قازاق رۋحانياتىنىڭ قوس الىبى اباي مەن جامبىلدىڭ ءار مەرەيتويى مەملەكەتىمىزدىڭ مارتەبەلى بەلەستەرىنىڭ مەجەسى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

– جامبىل جاباەۆتىڭ بيىلعى مەرەيتويىندا ايتۋلى اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جالپى ۇلت ماقتانىشى رەتىندە عانا قاراستىرماي، جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي تانىمىن كەڭەيتىپ، پاتريوتيزم مەن وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋدىڭ ىقپالدى قۇرالىنا اينالدىرۋ مەجەلەنىپ وتىر. جامبىل قۇدىرەتى، ونىڭ دۇنيە ديدارىنا جايىلعان داڭقى دالا توسىندەگى دارا ءداستۇردى پاش ەتتى. تەك ءوز تىلىندەگى تۇما جىرمەن سۋسىنداپ وسكەن اقىننىڭ تابيعي تالانتى حالىق ادەبيەتىن الەمدىك دەڭگەيگە اسپانداتتى. بۇل ەرەكشەلىكتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جامبىلدىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جينالىستا سويلەگەن سوزىندە: «جامبىل سان عاسىرلىق اقپا-توكپە سۋىرىپسالما اقىندىق ونەردىڭ، جىراۋلىق ءداستۇردىڭ كوشىن ىلگەرى اپارىپ، وسى زامانعا جەتكىزگەن جانە نەبىر تاريحي وزگەرىستەردى سول ۇردىستەن الشاق كەتپەي-اق جىرلاي بىلگەن زاڭعار قۇبىلىس»  دەپ ايشىقتى دا انىق ايتقان. دەمەك، جامبىل جىرى ءبىزدى دالالىق داستۇرلەرىمىزدىڭ جاڭا زاماندارعا دا جاقسى جاراساتىن قىمبات قاسيەتتەرىن قادىرلەۋگە، قاستەرلەۋگە ۇيرەتەتىن ۇلگى. جامبىل پوەزياسى وتكەن عاسىردا دا، جاڭا عاسىردا دا نەبىر سىنداردان ءوتىپ، ەركىندىك سۇيگەن ءورشىل حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرۋدە، ۇلتىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلەدى جانە ماڭگىلىك جاساي بەرەدى، – دەدى مينيستر.

اقتوتى راحمەتوللاقىزى ءمالىم ەتكەندەي، تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيتويىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن تۇلعا تويى – تاعىلىمدى توي. سوندىقتان دا بۇل مازمۇندى شارانىڭ نەگىزگى يدەياسى مەن مۇراتى، جالپى جىل بويى جۇمسالاتىن بارلىق كۇش-جىگەر «رۋحاني جاڭعىرۋ» جالپىۇلتتىق باعدارلاماسىن ودان ءارى ىسكە اسىرۋ، ۇلى دالانىڭ رۋحاني مۇراسىن تانىمال ەتۋ جانە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قاسيەتتى قۇندىلىقتارىن نىعايتۋ جونىندەگى اۋقىمدى جۇمىسقا باعىتتالاتىن بولادى.  

سالتاناتتى ءىس-شارا ودان ءارى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى جىراۋىنىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك كونتسەرتكە ۇلاستى. ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى، نۇر-سۇلتان قالالىق جاستار تەاترى ۇجىمى مەن «استانا وپەرا» مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترى سيمفونيالىق وركەسترىنىڭ ارتىستەرى كورەرمەندەرگە «جىر الىبى – جامبىل» اتتى تەاترلاندىرىلعان قويىلىم ۇسىندى. ۇلى اقىننىڭ باعا جەتپەس مۇراسىن، وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن دارىنىن اشىپ كورسەتەتىن ادەبي-مۋزىكالىق كومپوزيتسيادا جىر ءدۇلد ۇلىنىڭ اتاقتى ايتىستارى مەن ايگىلى «كەڭ بايتاق قازاقستانىم»، «اقىندارعا ارناۋ»، «كۇلاشقا»، «لەنينگرادتىق ورەنىم!» جانە تاعى دا باسقا تاعىلىمدى تۋىندىلارى ورىندالدى. اسىرەسە، ءداستۇرلى ءانشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اقان ءابدۋالى مەن جاستار تەاترىنىڭ اكتەرى جانداۋلەت باتاي جان ءبىتىرىپ، ساحنادا جاڭاشا ءومىر سىيلاعان  جامبىل مەن قۇلمامبەتتىڭ ايتىسى كورەرمەن قوشەمەتىنە بولەنىپ، كوپشىلىك كوڭىلىنەن ورىن الدى. جامبىل رولىندە كورىنگەن اكتەر، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بەكجان تۇرىس ويىنى، ونىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم!» ولەڭىن كەمەلىنە كەلتىرە جىرلاعان جۇرەك ءدىرىلى جينالعان جۇرتشىلىقتى بەيجاي قالدىرمادى.  

بۇدان بولەك مەرەكەلىك باعدارلامادا قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق حالىق اسپاپتارى وركەسترىنىڭ، ن.تىلەنديەۆ اتىنداعى «وتىرار سازى» اكادەميالىق فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق وركەسترىنىڭ، نۇر-سۇلتان قالالىق جاستار تەاترىنىڭ، «استانا بالەت» تەاترىنىڭ ارتىستەرى، «قورقىت» ەتنو-ءانسامبلىنىڭ، «قۇلانساز» فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ءانسامبلىنىڭ، ك.ازىرباەۆ اتىنداعى جامبىل وبلىستىق فيلارمونياسىنىڭ، «اكاك» قوبىزشىلار ءانسامبلىنىڭ (قىرعىزستان) جەكە ورىنداۋشىلارى ونەر كورسەتتى. اتاقتى اقىننىڭ مەرەيتويىنا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەتنومادەني بىرلەستىكتەرىنىڭ ارتىستەرى، Nomad بالالار حورەوگرافيالىق ءانسامبلى، «ۆايناح» چەشەن-ينگۋش حالىق ءانسامبلى جانە تاعى باسقا ونەر ۇجىمدارى مەن تالانت يەلەرى ءوز شىعارمالارىن ارنادى.

«جامبىل – اقىل-ويدىڭ العىرى، وزگەگە ۇقسامايتىن دارا، وقشاۋ بەت-بەينەسىمەن اسا زور قۇبىلىس. ونىڭ ءبىر ءوزى – ءارى ەپيك اقىن، ءارى ايتىس اقىنى، ءارى ازاماتتىق اۋەننىڭ دە اقىنى» دەپ جازادى ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆ جامبىل جىرىنىڭ، اقىن تۇلعاسىنىڭ عالامات قاسيەتتەرى تۋرالى تەرەڭنەن تولعانىپ. راس، جامبىل جىرى، ونىڭ جىراۋلىق ونەرى – ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قۇندىلىعى. كەزىندە جىر كەمەڭگەرىنىڭ قىرعىز حالقىنىڭ «ماناسىن»، ازەربايجاننىڭ «كورۇعلىسىن»، قازاقتىڭ باتىرلار جىرىن، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە «قىز جىبەك»، «وتەگەن باتىر»، «سۇرانشى»، «ساۋرىق باتىر» تۋرالى داستاندارىنىڭ مىڭداعان شۋماعىن جاڭىلماي جىرلاعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن كوپتەگەن شەتەلدىك ادەبيەتشىلەر مۇنى دالا فەنومەنىنىڭ عاجايىپ قاسيەتىنە تەڭەگەن. كونە جىر «كورۇعلىنى» 15 كەش بويى جىرلاعانىنا كۋا بولعان زيالىلار «بۇل باس ەمەس – حالىقتىڭ ارحيۆ ءسوزى» دەپ ءادىل باعاسىن بەرگەندىگى دە اقىن تۋرالى ەستەلىكتەردە ءجيى جازىلىپ، جىر جولبارىسىنىڭ  تەڭدەسسىز تالانتى مەن فەنومەن بولمىسى بۇگىندە اڭىز بولىپ ايتىلادى. ء جۇز جىل جىرلاپ، سوڭىندا ولمەس رۋحاني مۇرا مەن ولشەۋسىز ۇلاعات قالدىرعان ۇلى تۇلعانىڭ تاعىلىمدى ءومىر جولى جاس ۇرپاق ءۇشىن قاشاندا عۇمىرلىق عيبرات، ومىرلىك ونەگە. ەندەشە، جامبىل جىرى، جامبىل جىلى جىرلاسىن!