عۇمىرى مەن قالامگەرلىك بە­­لەستەرىنە شولۋ جاساعاندا م.اۋە­زوۆ «جولى كەڭ جازۋشى» دەپ باعالاعان، ع.مۇسىرەپوۆ ء«بىر ءوزى ءبىر ەنتسيكلوپەديا» دەپ سارا­لا­عان، م.ماقاتاەۆ «ول – قازاق­تىڭ بالزاگى» دەپ دارالاعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ەپيستوليارلىق مۇ­را­سى دا وتە باي. ەگدە تارتقان شا­عىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە حابارلاسىپ، ءوز قولىمەن تاپسىرعان حاتتارى (1634-قور) جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بىرەر ديپلومدىق جۇمىستار جازىلعانى بولماسا، بۇل قازىنا قوزعاۋسىز جاتىر.

قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا ءوزى جولداعان حاتتارىنىڭ قوشىرمەسىن ۇقىپتى تۇردە جيناپ، وزىنە كەلگەن حاتتاردى مۇقيات ساق­تاپ، ولاردى ارحيۆكە تابىس­تاپ وتىر­عاندارى نەكەن-ساياق. 1965 جىلى 30 ساۋىردە باشقۇرت جازۋ­شىسى، دوسى ءسايفي قۇداشقا جاز­عان حاتىندا: «مەنىڭ «حاتتار مەن حاتتاسۋلار» دەگەن قالىڭ كى­تاپ جاساۋ نيەتىم بار. سىزبەن جا­زىسقان حاتتاردىڭ ءبىرازىن سو­عان كىرگىزبەكپىن» دەۋىنە قارا­عاندا، ءدال وسى حاتتارىنىڭ جەكە جيناق بولىپ جارىق كورۋىن سا­بەڭ­نىڭ ءوزى دە ارمانداپ وتكەنى باي­قالادى. ءبىز سابەڭنىڭ وسى ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا كوپ جىلدار بويى ونىڭ حاتتارىن جيناقتاپ، جۇيە­لەپ، سۇرىپتاپ باس­پاعا ازىرلەۋمەن اينالىستىق. بۇعان مۋزەي كەشە­نىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى تيا­ناقتى اتسالىس­تى. حاتتار مۋزەي قو­رىنان، ارحيۆ­تەردەن، مەرزىمدى باسىلىم­داردان، رەداكتسيالاردىڭ حاتقورجىندارىنان، جەكە ادام­داردىڭ قولىنان الىندى. ناتي­جەسىندە، «مۇقانوۆتىڭ حاتحاناسى – پيسموتەكا مۋكانوۆا» اتتى حاتتار جيناعى (كولەمى 25 باسپا تاباق) «اقنيەت» كورپوراتيۆتىك قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن 2018 جىلى جارىق كوردى. وعان 300-دەن اسا حاتتار ەنگەن.

بۇل كىتاپقا جيناقتالعان حاتتاردى سول ەپيستوليارلىق مول مۇ­رانىڭ سۇرىپتالعان ءبىر بولىگى عانا دەپ قابىلداۋ لازىم. حالىق جازۋشىسىنىڭ حاتتارى جانە وعان جەتكەن حاتتار العاش رەت حرو­نولوگيالىق تارتىپپەن، قازاق جا­نە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان قال­پى ساقتالىپ، وقىرماندار نازا­رىنا ۇسىنىلدى. بۇل حاتتاردا تاريح قويناۋىنا كەتكەن جىلداردىڭ بوياۋ-بەدەرى دە، ۋاقىت تابىنىڭ ىزدەرى دە، قوعامدىق-ساياسي ءومىردىڭ تىنىسى دا، جەكە تۇلعانىڭ قالىپتاسۋ، ەسەيۋ كەزەڭدەرىنىڭ سۋرەتتەرى دە ساقتالعان. كەيبىر حاتتاردى تاعدىرلى دەپ تانۋعا تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، «تەڭىز تەپكىسى» («تۋلاعان تولقىندا») دەيتىن ا­لعاشقى اڭگىمەسى قىزىلوردادا كى­تاپ بولىپ شىققاندا، كىتابىنا رەداك­تور بولعان س.مۇقانوۆقا ع.مۇ­سىرەپوۆتىڭ 1928 جىلى 18 ساۋىر­دە جازعان حاتىنداعى مىنا ءبىر وي­لارىنا نازار اۋدارايىق­شى: «مەن ءار ءبولىمدى نىعىز تۇيمەگەن­دىگىمدى بىلەم. بىراق ونىمنىڭ وزى­نە ءبىر باعا بەرمەكشى ەدىم. كور­كەم ادەبيەتتە مەنىڭ ءبىر سۇيە­تىن نارسەم، جالعاسى بىلىنبەي، كوبى­نەسە، جالعاسى كەلەسى ءبولىمدى وقىپ وتىرعاندا عانا سەزىلسە ەكەن دەيمىن... مەنىڭ گوگولدى ءسۇيىپ وقي­تىنىمدى بىلەتىن ەدىڭ عوي: كو­­بىنەسە ول، ماعان وسى جاعىنان ۇناي­دى. قازىرگى بەتالىستا، جاسى­رىن جاقتار از بولۋ كەرەكتىگىن بىلە تۇرسام دا، مەن ۇنات­قانىمدى ىس­تەپ ەدىم...». 26 جاستاعى عا­بيت­تىڭ ال­عاشقى اڭگىمەسىن جازعان تۇستاعى كور­كەمدىك ۇستانىمى ونىڭ بولا­شاق قالام­گەرلىك قۋاتىنىڭ قالاي بولاتىنىنان سىر اڭعارتىپ تۇر­عا­نىن بايقايمىز. جازۋ­شى مۇرا­عاتىنداعى قۇندى حاتتاردىڭ ءبىرى – وسى.

1969 جىلى ابايدىڭ ءىزبا­سار ءىنىسى، اقىن شاكارىم شىعارما­شىلىعىن سارالاۋعا، زەرتتەۋگە باي­لانىستى ارنايى عىلىمي-ۇيلەس­تىرۋ كەڭەسى قۇرىلىپ، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينس­تي­تۋتىندا تالقىلاۋ وتكىزىلىپ جات­قاندا: «مەندە شاكارىمنىڭ ما­عان جازعان حاتى بار!» دەپ كو­ميسسيا مۇشەلەرىن قايران قال­دىرعان س.مۇقانوۆ، ارينە، الاساپىران زاماندا قۇرتپاي، جىرتپاي، ورتەمەي ساق­تاپ قالعان سول ءبىر حاتتىڭ شاكارىم قا­جىنىڭ كوزىندەي بولىپ، ءالى كۇنگە دە­يىن قۇنى ارتا تۇسەتىنىن سەزگەن بولار­ دەپ تە ويعا شوماسىڭ. «1931 جىل، 3 فە­ۆ­-
­رالدا ەلسىزدەگى سايات قورادا جازىلدى. ارداقتى ءسابيت باۋىرىم! 11/ ءحىى-دا جاز­عان حاتىڭىزدى جاڭا عانا الدىم. بۇگىن اياگوزگە جۇرمەك ادامنان وسى حات­تى اسىعىس جازدىم. قولىمدا بارى­نان ءبىراز عانا جازبامدى جىبەردىم. ولار: «باي­شە­شەك­ باقشاسى»، «نارتايلاق اڭگىمەسى»، «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى»، جيىرما بەس جاسىمدا جازعان – «بوزبالا مەن كارىلىك»، وتىز ەكى جاسىمدا جازعان – «بالامەن ايتى­سىپ، جەڭىلگەنىم». قولىمدا قاراجاتتىق اقشا جوقتىعىنان بۇلاردى ءوزىڭىز پوش­تا قاراجاتىن تولەپ الار دەپ دوپلاتنوي قىلدىم. بۇرىن باسىلعان: «قازاق ايناسى»، «ەڭلىك–كەبەك»، «قالقامان–مامىر» دەگەن ولەڭدەرىمدى ار­بىرىنەن ءوز قاراجاتىممەن 1000 (ەكزەمپليار) دانا باس­تىرىپ ەلگە تاراتىپ ەدىم، «قازاق، قىرعىز، قالماق، تۇرىك شەجىرەسىن» دە ءبىر مىڭ باس­تىرىپ تاراتىپ ەدىم. سولاردى بالالار­عا ىزدەتىپ، شەجىرەنىڭ ءبىر جىرتىلىپ قالعا­نى تابىلىپ; بۇ­رىنعى باسىلعانىندا قاتە بار، ءام قوسىلماعان سوزدەر بار بول­عاندىق­تان كوشىرىپ جاتىرمىن تۇزەتىپ» – دەپ تۇڭعيىق سىرلار تۇنىپ تۇرعان شاكارىم قاجى­نىڭ حاتىنا قالاي تەبىرەنبەيسىز. بۇل تۋرالى «شاكارىم قاجىنىڭ سابەڭە جازعان حاتى» اتتى ماقالامدا («ەگەمەن قازاقستان»، 22.03.2006) تاراتىڭقىراپ جازعان بولاتىنمىن. بۇل حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى ال­ماتىداعى ورتالىق مەملەكەتىك ار­حيۆتە ساقتاۋلى.

سابەڭ 1940 جىلى 7 ناۋرىز­دا «پەت­رو­پاۆل قالاسىنىڭ تۇرعىن­دارىنا» دەپ حات جازادى. قالانىڭ تاريحىن ارعى-بەر­گىدەن قوزعاپ، كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر كەلتىرەدى. وسى حاتتاعى: «...ابىلاي ورىس پات­شالىعىمەن ديپلوماتيالىق قا­­رىم-قاتىناس جاساپ وتىردى. قىس­قى تەاتر عي­ماراتىنىڭ جا­نىن­دا، ودان سولتۇستىككە قاراي، قا­لا­داعى ەڭ كونە ەكى قاباتتى ءۇي تۇر، ونى قازاقتار «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» («بە­لىي دوم ابلايا») دەپ اتاعان» دەپ «تايعا تاڭبا باس­قانداي» جازىپ قالدىرعانى كە­يىنگى ولكەتانۋشىلارعا، تاريحىمىزدى جاڭعىرتۋشىلارعا كوپ كو­مەكتەستى. «بۇل جەردە بەكىنىستەن باس­قا ەشتەڭە بولماعان» دەپ بۇرا تارتاتىنداردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلدى. بۇرىنعى قىزىلجار قى­را­تىنىڭ ۇستىندە «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» مۋزەيى ورنالاسقان. الدىندا ابىلاي حان­نىڭ ەسكەرتكىشى بار. قازاقستاننىڭ سول­تۇستىگىندە رۋ­حىمىزدى جاڭعىرتىپ تۇر­عان قاسيەت­تى عيمارات. سونداي-اق پە­ترو­پاۆل قالاسىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى قى­­زىلجار ەكەندىگى تۋرالى، جەر­گى­لىكتى تۇر­عىن­دار ءالى كۇنگە دەيىن قىزىلجار دەپ اتاپ كەلە جاتقاندىعى تۋرالى ول ءوزىنىڭ ماقا­لالارىندا، حاتتارىندا انىق جازىپ قالدىرعان.

جازۋشى س.مۇقانوۆتىڭ حات الىس­قان ادامدارىنىڭ اراسىن­دا كورنەكتى مەملەكەت جانە قو­عام قايراتكەرلەرى، شەتەلدىك جانە قا­زاق­ستاندىق عالىمدار، اقىن­دار، جازۋشىلار، باسپاگەرلەر، بۇقارا­لىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسشىلارى، مادەنيەت جانە ونەر قاي­راتكەرلەرى، مۇعالىمدەر، دارى­گەر­لەر، جەرلەستەرى، تۋىستارى، ءارتۇر­لى ماماندىق يەلەرى، ت.ب. كوپ­تەپ كەزدەسەدى. ءومىر جولىنىڭ ءار­تۇر­لى كەزەڭدەرىندە بىرەۋلەرىمەن ءجيى، ەكىن­شىلەرىمەن سيرەك بولسا دا حات الماسىپ، حات جازىسىپ تۇرعان.

كىتاپتاعى ونشاقتى حات قا­زاق جۋرنا­ليس­تەرىنىڭ العاشقى ۇستاز­دارىنىڭ ءبىرى، في­لوسوف-عا­لىم ءۇمىتباي بالقاشەۆقا ار­نال­عان. ءبىرىنشىسى 1924 جىلى جا­زىل­عان. جاستىق شاقتاعى جاناياس­پاس دوسى بول­عانىنا حاتتاردى وقي وتىرىپ كوز جەت­كىزەسىز. ء«ۇمىت­باي! فالسافانى بىلاي قويا تۇرعاندا، ءسوزىڭنىڭ ءبارى التىن. «ايتۋ­لى دوس­تىڭ جانى ءبىر» دەگەن بۇ­رىنعىنىڭ ءبىر ماقالى بار. بۇل ءسوز وتە تەرەڭ ءسوز ءھام مىسقالدانىپ شىققان ءسوز. «ەكى كىسى شىن دوس بول­سا، ەكەۋىنىڭ جانى قوسىلادى» دەگەن ءسوز شىعادى. ەكى جان بىرگە قوسىلسا، ەكى ادام كورىنىسكە ەكى باسقا بولعانىمەن، شىنىندا – ءبىر ادام. جانى قوسىلماعان ادامدا دوستىق بولمايدى. سەنىڭ مەنى ساعىنعانىڭ، ماعان شىن دوستىعىڭ ەكەن. مەن ءوزىم دە سولاي ەدىم... قاي­ران، جاستىق شاق! ءمولدىر، تازا دوس كوڭىل-اي دەسەڭشى! حات ارقىلى ادام سىرىن دا ايتادى، شىنىن دا ايتادى دەگەن وسى شى­عار... 1927 جىلعى حاتىندا بىلاي دەيدى: «الپامىس باتىردىڭ تايشۇبارى ق ۇلىن كۇنىندە كورگەن باقسىعا كىسەندە، قولدا تۇرىپ: «ول كۇندە قانداي ەدىم، بۇل كۇندە قاندايمىن» دەپتى دەپ وقيتىن ەدىك. ونداي اۋىرلىقتا بولماعانىم­مەن، سەن كورگەن ءداۋىر مەن وسى كۇنىم­دە كوپ وزگەرىس بولدى عوي: الدىمەن مەنىڭ قاسىمدا سەنى تانيتىن راقيما جوق. جاڭادان العان ايەلىم ءماريام:«ۇمىتبايعا حات جازىپ وتىرمىن» دەسەم: «ول قايداعى جىگىت؟» دەيدى. بىلتىرعى جىلى ۇلىم بار دەپ جازاتىن ۇلىم دا جوق. كورىسپەگەلى از-اق جىل بولىپ ەدى، قانشا وزگەرىس بول­دى. بىلتىر باسىمنان اۋىر، تۇ­ماندى كۇندەر ءوتتى. كورمەگەن قيىن­شىلىقتى كوردىم. ءولىم دەگەن نار­سە وڭاي بولعانىمەن، راقيما سىندى ادامدى اشىرقانباي كومە قويۋ وڭاي دا ەمەس ەكەن. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان جىگىنىڭ كەسىرى ماعان دا ءتيىپ، كادالەنكو سىقىلدى جولداستار (راقيما ولەيىن دەپ بالنەستە جاتقاندا، ارىستان قولىمدا شىرىلداپ جىلاپ وتىرعاندا) ماعان اتباسارعا قىزمەتكە باراسىڭ دەپ 3 رەت قاۋلى شىعارتتى. 6 ايلىق جاس بالا مەن از كۇن ءتاتتى ءومىر سۇرگەن جولداستى ءولىمنىڭ قۇشاعىنا بەرىپ، تىم بولماسا كوزىن جاسىرماي كەتۋ قيىن جۇك بولدى. وسىنىڭ بارىندە عابيت پەن سەن سىقىلدى جولداستى كىسى قالاي اڭسامايدى». مىنا حات سابەڭنىڭ ء«ومىر مەكتەبى» روما­نىنداعى جازعاندارىن تاعى دا تيا­ناقتاي تۇسەدى ەكەن. سونداي-اق ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازي، ءسابيت، عابيت، راقيما – تورتەۋى تۇسكەن فوتوسۋرەت بار. ونى قاني قازي ۇلى تاپسىرعان. سارعايعان سۋرەت شەرتەر سىر ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.

م.جۇماباەۆ پەن س.مۇقانوۆ ءوزارا بىرنەشە رەت حات الىسقان. سونىڭ ءبىرى مىناۋ: «قۇرمەتتى جول­داسىم، ءسابيت. ءسىز مەنىڭ پەتروپاۆ­لوۆسكىدەگى ورىس مەكتەبىندە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بە­رىپ جۇرگەنىمنەن حاباردار بو­لارسىز. يانۆاردىڭ باسىندا مەنى قىزمەتىمنەن بوساتۋ تۋرالى ما­سە­لە قوزعالعانىمەن دە ءبىراز ۋاقىت­قا باسىلىپ قالعان ەدى. بىراق يانۆاردىڭ سوڭىندا بۇل جاي تاعى اڭ­گىمە بولدى دا، مەنى جۇمىستان شى­عارىپ جىبەردى. نە سەبەپتى بو­ساتىلعانىمدى سۇراسام، قالالىق وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جالپى ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى دەگەندى ايتتى. مىنە، 20 شاقتى كۇن بولدى، جۇمىسسىز وتىرمىن. دەكابردە كوركەم ادەبيەتتەردىڭ قازاق باسپاسىمەن تولستويدىڭ ء«ى پەتر»، نەكراسوۆتىڭ «دەكابريستەرىن» اۋدارۋعا كەلىسىمشارتقا وتىرعان ەدىم. سودان بەرى ودان دا حابار جوق. ول جاقتان مەن وتە قيىن حالدە ورالدىم. اسىرەسە، جۇمىس­سىزدىعىم جانىما جامان باتادى. مەن قازاقستانعا جاڭا جول­عا تۇسكەنىمدى ءوزىمنىڭ قالام ۇشىم­مەن كورسەتسەم دەگەن جالعىز تىلەك­پەن ورالدىم. قالاي بولعاندا دا ورتا­لىققا جەتۋىم كەرەك دەپ شەش­تىم. ەگەر جولعا قاراجات تاپسام، ورتالىققا بارۋدى ويلاپ وتىرمىن. ارينە، ءوز ءحالىمنىڭ مۇش­كىلدىگىن ايتا وتىرىپ، ءسىزدى دە بىر­دەمەگە مىندەتتەگىم كەلمەيدى. سىز­گە وسىلاي جازۋعا قازىرگى ءحالىم يتەر­مەلەپ وتىر. كەشىرىڭىز. بۇل حات­تى قىدىرىپ كەلگەن تۋىستارىم جاقتان، «ستەپنياكتان» جازىپ وتىر­مىن. ءتورت-بەس كۇننەن سوڭ قايتا­مىن. قۇرمەتپەن، ماعجان. 20 فەۆرال، 1937 جىل». جالپى ءسابيت – ماعجان – ساكەن قارىم-قاتىناستارى تۋرالى پروفەسسور ت.كاكىشەۆ ءوزىنىڭ «ماعجان مەن ساكەن» اتتى عىلىمي ەسسە­سىندە (الماتى، 1999) جان-جاقتى توقتالادى جانە كەيبىر جانداردىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كۇماندى ساۋال­دارعا بۇلتاقسىز، دالەلدى جاۋاپ بەرەدى.

1943 جىلى 27 ساۋىردە بەلگىلى حا­لىق اقىنى، قازاقستاننىڭ ەڭ­بەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، كەرە­كۋلىك نۇرلىبەك بايمۇرات ۇلى ساۋ­دا­مەن اينالىسىپ ءجۇر دەگەندى ەستىپ، سابەڭ وعان حات جازادى: «سىز­دەن تىلەيتىنىم – بۇدان بىلاي ون­داي وتكىنشى جۇمىستى كاسىپ قىل­ماڭىزشى. سەنىمەن مەن ساۋداسىز دا كۇن كورسەك قايتەدى. ساۋداعا بەرگەن ۋاقىتتى تۆورچەستۆوعا بەرۋىمىز كەرەك قوي. انادا ن.وڭداسىنوۆقا «تولەگەن توقتاروۆ تۋرالى پوەما جازام» دەگەن كورىنەسىڭ. سول پوە­ماڭ قايدا؟ ءبىز كۇتۋلىمىز. قازىردە ەلۋگە كەلىپ قالدىڭ. ەندى ەلۋ جىل جۇرمەسسىڭ. ويلان. ادام ومىرگە تالانتتى بولىپ كەلگەننەن كەيىن كاكىر-شۇكىرمەن، دۇنيە اۋەسىمەن ەمەس، ادەبيەتپەن اينالىسقانى ءجون عوي! سالەممەن ءسابيت». ءوزىن ءومىر بويى شىعارماشىلىق جۇ­مىسقا ارناعان سابەڭنىڭ بۇل كوز­قاراسىن تۇسىنۋگە دە بولادى. شى­نىندا دا ن.بايمۇرات ۇلى، وسى قامشىلاۋدىڭ دا اسەرى بولعان شىعار، 1945 جىلى «ەر تولەگەن» دەيتىن پوەماسىن جازىپ، جاريا­لاتادى. ونى د.سنەگين ورىس تىلى­نە اۋدارادى. پوەما مەك­تەپ وقۋلىقتارىنا ەنەدى. جال­پى، سابەڭنىڭ قامقورلىعىن، كو­مەگىن، شاپاعاتىن كورگەندەر وتە كوپ. كوپتەگەن حاتتاردى وقىپ وتىر­عان­دا بۇعان انىق كوز جەتكىزەسىز.

جازۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى­نە، جانكەشتىلىگىنە، ۇقىپتىلىعى­نا، كەرەكتى دەرەكتەردى تىرنەكتەپ جيناعانىنا دالەل بولاتىن ماق­ساتتى حاتتىڭ ءبىرى مىناۋ: «قۇر­مەتتى حاكىم! (بەكىشەۆ) بۇل حاتتى جازۋداعى ماقساتىم، بىرىنشىدەن، اماندىق ءبىلدىرۋ، ەكىنشىدەن، كەي­بىر وتىنىشتەر ايتۋ. سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ قاسىندا قوقىشتىڭ ءزۇبايىرى بار ەدى عوي. سودان وتكەن جاز جو­لىق­قاندا ءبىر نارسەنى جازىپ الۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، ول: ءۋالى­نىڭ سى­رىمبەت تاۋىنا قاي جاق­تان كە­لۋى، بايبىشەسىنىڭ اتى كىم ەكەندىگى، باي­بىشەسىنىڭ بالالارى­مەن قاي مەكەندە قالۋى، ايعانىمنىڭ كىمن­ىڭ قىزى ەكەندىگى، وعان ۇيلەنگەندە ءۋالىنىڭ نەشە جاستا، ايعانىمنىڭ نەشە جاستا ەكەندىگى، مىنە، وسى مالىمەتتەر ما­عان وتە تىعىز تۇردە كەرەك. سوندىقتان سەن­ وسى حاتتى العان كۇنى ءزۇبايىردى تاپ تا، بى­لەتىن ارپىمەن (مۇمكىن ارابشا بو­لار) تابان اۋزىندا جازدى­رىپ، ءبىر كۇن­نەن قالدىرماي اۆيا­پوچتاعا سالدىر. مىنە،­ وسى ءوتى­نىشتى وتە تەز ورىنداۋىڭدى ­سۇ­راي­­مىن.قۇرمەتپەن ءسابيت. 16.ءىىى.1962 جىل. ال­ما­تى.» (حاكىم بەكىشەۆ – سابەڭنىڭ جەرلەس ءىنىسى. وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك. 1978 جىلى الماتىداعى س.مۇقانوۆ­تىڭ مۋزەي-ءۇيى اشىلعاندا، العاشقى ­ديرەكتورى بولعان. ءا.ق.)

ارينە جازۋشىنىڭ كوپتەگەن حاتتارى ءوزىنىڭ شىعارماسىنىڭ باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ باسى­لۋىنا قاتىستى. وزبەك جازۋشىسى ناسىر فازىلوۆقا جازعان حا­تىنان وسىنى اڭعارامىز: «قۇر­مەتتى فازىلوۆ جولداس! «مەنىڭ مەكتەپتەرىم»-ءدى اۋدارۋ تۋرالى جاز­عان حاتىڭىزدى الدىم. ...بۇل كۇنگە شەيىن مەنىڭ ەشبىر شى­عارمام وزبەك تىلىندە باسىلعان ەمەس. سوندىقتان ەگەر، وزبەك تۋىس­تاردى قازاقتىڭ اق شاشتى ءبىر جازۋ­شىسىمەن تانىستىرامىن دەسەڭىزدەر، تۇگەل باسۋلارىڭىز ماقۇل بولار ەدى... اقىلداسىپ حابا­رىن ايتۋىڭىزدى وتىنەم...جول­داستىق سالەممەن: ء(سابيت مۇ­قا­نوۆ)،
5 ماي، 1952 جىل. الماتى».

ابايدىڭ سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان تۇڭعىش ولەڭدەر جينا­عىنىڭ ءبىر داناسىن اباي مۋزە­يىنە س.مۇقانوۆ ءوز قولىمەن تاپ­سىرعانى تۋرالى تاريحي دەرەك بار. سوعان مىنا حات تا كۋالىك بەرەدى: «قۇرمەت­تى ساكە! – دەپ سالەم جولدايدى قايىم مۇحامەدحانوۆ،– ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى الدىم. شىڭ­عىستىڭ توبىمەن تۇسكەن سۋ­رەتىن، جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ، ۇيعىر­لارىنىڭ (رۋ باسىلارىنىڭ) سۋرە­تىن جىبەردىم. ءسىز موسكۆاعا ات­تان­عانشا جەتىپ ۇلگەرسە، جاق­سى بولار ەدى. جانايداردىڭ مەي­رامىنىڭ (قازاق ءۇيىنىڭ سىرتىنا اكەسىنىڭ ساۋىت-سايمانىن ءىلىپ قويىپ تۇسكەن) سۋرەتى بار ەدى. تا­بىلمادى. شىڭعىستىڭ سۋرەتى با­سىلعان كىتاپتاردى (4 توم) كو­رۋىڭىز حاجەت. رومان جازساڭىز، اسا قىزىقتى ماعلۇماتتار بار. ول كىتاپتار مۇندا بار ەدى. امان با، جوق قولدى بولدى ما، ازىرگە بىلگەنىم جوق. اباي مۋزەيىندە جي­نالعان باعالى كىتاپتاردى، سونىڭ ىشىندە ءسىز تارتقان 1909 ج. اباي ولەڭدەرى، 900-دەي تومىن تاراتىپ جىبەرىپتى. ءوزىم ازىرشە ½ ستاۆكامەن پەدينستيتۋتقا ورنالاس­تىم. باسقا قىزمەت بولماي تۇر. الما­تىدا شارۋالارىم بار ەدى، امان­شىلىق بولسا، الداعى كۇزگە بولماسا، بارۋعا مۇرشا بولماي تۇر. ءوزىڭىز موسكۆادان قايتقان سوڭ حابارلاسارمىن. جولىڭىز بولسىن! مىنا سۋرەتتەر قولىڭىزعا امان تيسە، حابار ەتەرسىز. ءىنىڭىز قايىم، سەمەي.12. ءحى.1955 جىل».

جازۋشىنىڭ ءاربىر جاڭا شى­عار­­ماسى وقىرماندارى تاراپىنان زور قىزى­عۋ­شى­لىق تۋعىزىپ وتى­ر­عان. جازۋشى ىنى­سىنە ­جول­دا­عان تاعى دا ءبىر حاتى مىناداي: «جولداس نۇرشايىقوۆقا. قۇرمەتتى ءازىلحان. ۇلى وتان سو­عى­­سىنىڭ قاندى كۇن­دەرىندە ماي­دان­نان كەلىپ تانىسقانىڭدى انەۋ­كۇنگى «قىزىل تۋ» گازەتىندە جازدىڭ. ارالاس-قۇرالاسىمىز از بولعانمەن، سودان بەرى جۇرەكتىڭ جىلى تۇكپىرىندە جۇرەتىن سەن، مەنىڭ 60 جىلدىعىم تۇسىندا ىنىلىك، تۋىسقاندىق، جولداستىق كوڭىلمەن، تويعا كوپ اتسالىستىڭ. سول قىزمەتتەرىڭە العىس رەتىندە، 40 شاقتى جىل بويىنا ادەبيەت مايدانىندا اتقارعان كۇرەستەردىڭ ءبىر ەلەسى سياقتى مىنا ء«وسۋ جولدارىمىزدى» جىبەرىپ وتىرمىن. بۇدان بالكىم ەرتەرەك جىبەرمەك ەم، وزىڭە ءمالىم «ىمشىق-شىمشىق» بوگەت جاسادى. كەشىكتىرگەنىمە كە­شىرىم ءوتىنىپ، از سىيدى كوپكە با­لاپ الۋىڭدى وتىنەم. جاڭا – 1961 جىلىڭ قۇتتى بولسىن. ءۇي ىشىڭ­مەن ساۋ، ءومىرلى، باقىتتى بول.تۋىسقاندىق، اعالىق كو­ڭىل­دەن س.مۇقانوۆ. 2-ءى-1961. الماتى».

س.مۇقانوۆ ءار جىلداردا رەس­پۋبليكا باسشىلارىنا بىرنەشە رەت حات جولداعان. سونىڭ ءبىرى 1955 جىلدىڭ 18 ساۋىرىندە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ تور­اعاسى د.ا.قوناەۆقا جازعان حاتى. بۇل كەزدە مۇقانوۆ جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى. حات قازىرگى تىلمەن ايتقاندا رەسمي دەپۋتاتتىق ساۋال. وندا قازاق حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ كورنەكتى وكىلى، ءانشى، كومپوزيتور كەنەن ازىرباەۆتىڭ 70 جاسقا تولار قارساڭداعى جاي-كۇيى بايان­دالادى. جامبىل وبلىسىنىڭ وتار ستانساسىندا تۇراتىن ءانشىنىڭ اۋرۋ-سىر­قاۋلىعى، باسپاناسىنىڭ ناشارلىعى، ءتورت بالاسىنىڭ جاس ەكەندىگى، وتباسىنىڭ اسىراۋشىسىز، قارتايعاندا قامقور­­لىق­سىز قالعاندىعى ايتىلىپ كەلەدى دە: مە­رەيتويى قارساڭىندا مەملەكەت تاراپى­نان ءۇي ماسەلەسىن شەشۋ، تاڭدامالى جىر كىتابىن جانە نوتاسىمەن اندەرىنىڭ جيناعىن شىعارتۋ، زەينەتاقىسىن ءوسىرۋ، ساناتوريدە ەم-دوم الۋىنا جاعداي جاساۋ، انشىگە حالىق كومپوزيتورى اتاعىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستارىن سانامالاپ جەتكىزەدى. حات ورىس تى­لىندە جازىلعان. مازمۇنىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي. وسى تالاپ-ۇسىنىستار تولىعىمەن ورىندالادى. مينيسترلەر كەڭەسى ارنايى قاۋلى قابىلدايدى. كەنەنگە قوردايدان تاماشا بەس بولمەلى ءۇي سالىنادى (قازىر مۋزەيى)، جەتپىس جىلدىق مەرەيتويى دۇركىرەپ وت­كىزىلەدى. سول ءبىر قيىن تۇستا مەم­لەكەت تاراپىنان قامقورلىق جا­سالۋىنا زور ىقپالى بولعان دەپۋ­تات مۇقانوۆقا دەگەن العىس سە­زىمدەرىن كەنەكەڭنىڭ بالالارى تورتكەن دە، باقىتجان دا وزدەرىنىڭ ماقالالارىندا، سۇحباتتارىندا ۇدايى ريزاشىلىقپەن ەسكە الىپ وتىراتىندارىن بايقايمىز.

مۋزەيدە جازۋشىنىڭ شىعار­مالا­رى اۋدارىلعان جانە ءوزىنىڭ ساپارلاپ بار­عان ەلدەرىنىڭ كارتاسى جاسالعان. وندا الەمنىڭ 46 ەلى كورسەتىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى – موڭعوليا. ەندى مىنا حاتقا ۇڭى­لە­يىك: «قۇرمەتتى ش.جامليحا جول­داس! ءسىزدىڭ ماعان جولداعان حا­تىڭىز، مەن ەسكى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ۇيدە بولماعاندىقتان، جا­تىڭقىراپ قالعان ەكەن. سوندىقتان جاۋاپتى كەشىرەك قايتارۋىما رەن­جىمەۋىڭىزدى وتىنەم! «بوتاگوزدى» تۋىس­قان موڭعول حالقىنىڭ تىلىنە اۋدار­عانىڭىز ءۇشىن سانسىز راحمەت! اۋدارماڭىز وتكەن 1972 جى­لى ۋلان-باتوردا كىتاپ بولىپ با­­سىل­عان ەكەن. جاقىن ارادا، رەداك­تورى گ.احمەت جولداس ءبىر داناسىن ماعان جەتكىزىپ بەردى، جاقسى قا­عازعا ادەمى بولىپ باسىلعان. وعان دا راحمەت. ...سىزگە ءبىر سۇراۋ: «جام­­ليحا» ءسىزدىڭ اتىڭىز با؟ فا­مي­لياڭىز با؟ حاتىڭىزدان دا، كى­­تاپ­تان دا ونى اجىراتۋعا بول­ماي­­دى... «اققان جۇلدىز» روما­نى­نىڭ (شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى) قا­زاقشا ەكى كىتابى جاريالانعان، ورىس­شا اۋدارماسى جاسالۋدا. سوڭ­­عى ءۇشىنشى كىتابىن جاساۋ ۇس­تىن­­دەمىن. سىزگە ساۋلىق، باقىت تى­­لەپ، تۋىسقاندىق كوڭىلدەن – ءسا­­بيت مۇقانوۆ.ء15/ى-1973 جىل.» (قوسىم­شا دەرەك: جامليحا شال­ ۇلى (1939–2008)، جازۋشى، اۋدار­ما­شى. 1992 جىلى اتاجۇرتقا ورال­عان. شىعارمالارىن موڭعول تىلىندە جازعان. 20-دان اسا قا­زاق قالام­گەرلەرىن موڭعول تىلىندە سوي­لەتكەن. ءا.ق.).

مىنە، «جول تاپتىم بار قازاق­تىڭ جۇرەگىنە، وسى دا جەتتى دەگەن تىلەگىنە!» دەپ ءوزى جازعانداي، حالقىنا قالاۋلى، ارداقتى، سۇ­يىكتى بولعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كوركەم تۋىندىلارىمەن بىرگە، بۇل حاتتارىنىڭ دا، وعان جازىلعان حاتتاردىڭ دا جىلدار پاراقتا­رىن اۋدارىپ قاراعاندا، ادامدار تاع­­دىرلارىنان سىر شەرتەتىن مىز­عىماس ەسكەرتكىش بولىپ قالارىنا كامىل سەنەمىز.

ادىلعازى قايىربەكوۆ،

الماتىداعى س.مۇقانوۆ پەن
ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي-مەمو­ريال­دىق مۋزەي كەشەنىنىڭ جەتەكشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى