ء«سىز وسى سەكسەنگە كەلىپ قالعان بولارسىز...» دەدىم ول كىسىگە بىردە. ء«دال ايتىپ تۇرسىڭ، قۇداي قالاسا سەكسەنگە كەلەمىن»، دەدى ول كىسى. ء«وزى بولعان جىگىتتىڭ اتاتەگىن سۇراما» دەمەي مە حالقىمىز. سول ايتقانداي، بۇل ادامنىڭ كەزىندە قانداي جىگىت، قانداي ازامات بولعانىنان از-كەم حابارىمىز بار. ەڭ الدىمەن ونىڭ ءبىر ەمەس، ءۇش بىردەي ەسىمى بار ەكەنىن ايتقان ءجون سەكىلدى. ياعني 1941 جىلدىڭ 9 قىركۇيەگىندە اعامىز دۇنيەگە كەلگەن كۇنى اتاقتى كەڭەس ۇشقىشى ۆالەري چكالوۆ تۇڭعىش رەت ماسكەۋدەن امەريكاعا مۇحيتتى باسىپ ءوتىپ توقتاماستان ۇشىپ بارعان كەزبەن تۇسپا-تۇس كەلىپتى. سوندىقتان دا پەرزەنتحانانىڭ دارىگەرلەرى اكەسىنەن ءسابيدىڭ اتىن ۆالەري دەپ قويۋدى ءوتىنىپتى. ايتقان تىلەكتەرى قابىل بولادى. ايتسە دە ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىم ءسالىم ەدى دەيدى ول. اكەسى 1942 جىلدىڭ 17 ناۋرىزى كۇنى مايدانعا اتتانىپ، كەزەكتى ءبىر ۇرىس كەزىندە قازا تاپقان سوڭ، بەس جىلدان كەيىن اناسى تۇرمىسقا شىعادى دا، ۆالەري اتاسى نۇرساپانىڭ قولىندا ءوسىپ تاربيەلەنەدى. كوزى تۇزداي كوك، بەت-ءجۇزى سارى بولعاننان كەيىن اتاسى مەن اجەسى ونى ساركا دەپ ەركەلەتسە كەرەك. سودان كەيىن ەل-جۇرتتىڭ ءبارى ونى وسىلاي اتاپ كەتكەن كورىنەدى.

ۆالەري مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن ورال مەديتسينا ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ، كوپ كەشىكپەي ساندۋعاش ەسىم­دى قىزعا ۇيلەنەدى. سودان كەيىن كەيىپ­كە­رىمىز جوعارى ءبىلىمدى دارىگەر بولۋدى ماقسات ەتىپ، 1972 جىلى 31 جاسىندا اقتوبە مەديتسينا ينستيتۋتىنا قابىلدانىپ، ونى 1978 جىلى ويداعىداي اياقتايدى. ينستيتۋتقا تۇسكەنگە دەيىن التى با­لا­نىڭ اكەسى اتانىپ ۇلگەرگەن ءسالىم-ساركا سول كەزدە جارى ساندۋعاشتىڭ قولداۋىن سەزىنگەنىن ايتىپ بەردى.

ايتسە دە بارلىق شىم-شىتىرىق ۆالەري ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ جۇمىسقا ورنالاسقاننان كەيىن باستالىپتى. ارادا ءتورت-بەس جىل وتكەن سوڭ نۇرساپا قارتتىڭ سارى بالاسى ايەلىنىڭ جەڭىل جۇرىسكە سالىنعانىن بايقايدى. كوپ كەشىكپەي زايىبىنىڭ تەرىس جولعا تۇسكەنىنە كوزى انىق جەتەدى. اقساقالدىڭ ايتۋىنا سۇيەنسەك، بۇل سوندا دا زايىبىنا باتىرىپ ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاپتى. وزگە ءبىر ەركەك قۇساپ ايەلىنە تيىسپەپتى، ۇرماپتى، سوقپاپتى. «بۇلاي ىستەگەن سەبەبىم، – دەيدى ۆالەري اعا اعىنان جارىلىپ، – ەگەر ايەل زاتىنىڭ كوڭىلىنە قۇرت كىرىپ، بۇزىلاتىن بولسا، ونى ەش نارسەمەن ۇستاپ تۇرا المايسىڭ. مەنىڭ ويىمشا، جاراتىلىستا مۇنداي قۇدىرەت ءالى پايدا بولا قويعان جوق».

ايەلىنىڭ تۋرا جولدان تايعانىن سەزىنۋ قاي ازاماتقا دا وڭايعا تۇسپەسە كەرەك. «ەندى نە ىستەيمىن؟» دەپ ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ جۇرگەنىمدە مۇنىڭ شەشىمىن ايەلىمنىڭ ءوزى ايتىپ بەرگەنى بار ەمەس پە؟ ول مەنى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى تاۋكەنت دەگەن جەرگە كوشىرەتىنىن ءارى ونداعى پاتەر ماسە­لەسىن ءوزى شەشەتىنىن ايتتى. كە­لىسۋگە تۋرا كەلدى. كەلىسپەگەندە بۇدان باسقا ىس­تەيتىن امالىم دا جوق ەدى، دەدى ۆالەري اعامىز.

سودان نە كەرەك، شولاققورعان اۋدا­نى اۋماعىنداعى ۋران وندىرەتىن تاۋ­كەنت كەن­تىندە تۇرا باستايدى. ءسوي­تىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى وعان ءبىر كە­­لىن­شەك كەلىپ جولىعىپ: «دارىگەر ەكەنسىز، سىزدەن كەڭەس الۋعا بولا ما؟»، دەپ سۇرايدى. بۇل ونىڭ ۇسىنىسىن قا­بىل الىپ ۇيىنە كىرگىزەدى. قىسقاسى، سودان سوڭ كوپ كەشىكپەي ەكەۋى ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، ەرلى-زايىپتى رەتىندە بىرگە تۇرۋ جونىندە ۇيعارىمعا كەلىپتى. بۇل حابار ورالداعى بايبىشەسىنە دە جەتىپ، ءبىر كۇنى تاۋكەنتكە تارتپاي ما؟ اعا­مىزدىڭ جوعالتاتىن ەش­تەڭە­سى جوق، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارا­لى­­­­عىندا ءبىر جاعىندا بايبىشەسى، ءبىر جا­­عىندا توقالى دەگەندەي ۇشەۋى ءبىر ۇيدە تۇرا باس­تاپتى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن­نەن كەيىن ءبىر كۇنى بايبىشەسى: «جازدىم، جاڭىلدىم، كەشىر مەنى. قالعان عۇمىرىمدى اياعىڭا جىعىلىپ وتەيىن. سەن – مەنىڭ قۇرساعىمدى جارىپ شىققان التى پەرزەنتىمنىڭ اكەسىسىڭ. ەلگە كەتەيىكشى. مەنىمەن بىرگە ءجۇر» دەپ جىلاپ ەڭىرەپ، ولەردەگى ءسوزىن ايتا­دى. ءسالىم دە ەت پەن سۇيەكتەن جارا­تىلعان پەندە ەمەس پە، ايەلىنىڭ مۇ­نى­سى دا ءجون ەكەن دەگەن ويعا بەرىلەدى دە، ەكەۋى ورتاق ۇيعارىمعا كەلىپ ەلگە قايتادى. ارادا تاعى دا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ ەرلى-زايىپتى جاندار ال­ما­تى قالاسىنا كوشىپ كەلىپ، ونىڭ ىرگە­­سىندەگى قالقامان كەنتىنەن ءۇي ساتىپ الادى. ايتسە دە ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ ايەلى قاتەرلى باۋىر ىسىگى اۋرۋى­نا تاپ بولادى دا، ەلۋ جەتى جاسىندا دۇنيە سالادى. ونىڭ جىلىن وتكىز­گەننەن كەيىن باكەڭ وزىنەن ون بەس جاس كىشىلىگى بار قىزعا كەزدەسەدى. ارا­لا­رىندا بالا بولماپتى.

باكەڭنىڭ قالقامانداعى ۇيىندە ءبىر قىزى اناسىمەن بىرگە تۇرعان ەكەن. ول اناسى قايتىس بولعاننان كەيىن اكەسىنە بىلدىرتپەي ءۇيدىڭ قۇجات­تارىن جيناس­تىرىپ ءوز اتىنا رە­سىم­دەپ الىپتى. «قىزىم-اۋ، بۇل قايتكەنىڭ؟ ەندەشە بالاممەن بىرگە بولەك كە­تە­يىن» دەيدى دە، «22 ميلليون تەڭ­گە­گە باعالانعان ءۇيدىڭ باعاسىنىڭ تەڭ جارتىسىن قايتار» دەمەي مە. وبالى نە كەرەك، ول اكە تىلەگىن قايتارا الماپتى. ءسويتىپ قازىرگى كۇنى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە جاقىنداپ قال­عان اعامىز بالاسى مەن كەلىنى جانە بوي جەتىپ قالعان ەكى نەمەرەسىمەن
11 ميلليونعا ساتىپ الىنعان شاعىن باسپانادا تۇرىپ جاتقان كورىنەدى.

– بالام جۇمىس ىستەمەيدى. كە­لىن­نىڭ ايتقانىنان شىعا المايدى. قيت ەتسە ماعان دورەكى ءتىل قاتىپ، با­لاعات سوزدەر ايتادى. مەن سەنىڭ بالاڭ ەمەسپىن دەپ دىڭكەڭدەپ شىعا كەلەدى. وسىلايشا ارا-قاتىناسىمىز ۇيلەسپەي-اق قويدى. زەينەتاقىمدى بەرىپ جۇرسەم دە، كەلىنىمە جاعۋ وڭايعا تۇسپەي ءجۇر. ءتىپتى كەلىنىم سوڭعى كەز­دە­رى، «تاماقتى بىزدەن بولەك ءوزىڭ اكەلىپ ءىش»، دەگەن اڭگىمە شىعارىپ ءجۇر، دەپ قىنجىلادى اقساقال. ونىڭ تاراپىنان 11 ميلليوننان مەنىڭ ۇلەسىمدى بەر، بولەك كەتەيىن دەگەن ۇسىنىس ايتىلىپ قالىپتى. بۇل شامامەن بەس ادامنىڭ بىرەۋىنە شاققاندا ەكى ميلليون تەڭگەنىڭ ۇستىندەگى سوما بولىپ شىقپاي ما؟ ونىمەن زەينەتكەر قاي جىرتىعىن جاماي الادى.

«ۇلدان بولەك بەس قىزىڭىز بار ەمەس پە؟ قارتايعان اتا-اناعا ۇلدان گورى قىزداردىڭ جانى اشىعىش دەمەي مە؟ سولاردىڭ بىرىنە بارىپ تۇر­ماي­سىز با؟»، دەدىم مەن تەلەفون ار­قى­لى كۇيزەلىس ۇستىندە جۇرگەن جەرلەس اعامىزعا.

– شىراعىم-اۋ، ولاردىڭ ءبىر دە ءبىرى مەنى وزدەرىمەن بىرگە تۇرايىق دەپ شاقىرىپ جاتقان جوق قوي. ەندەشە قالاي بارامىن. ءوزىمنىڭ جاقسى كورىپ، باۋىرىما باسقان قىزىمنىڭ ىستەگەنى الگىندەي. ءۇيىمدى ءوز اتىنا جازدىرتىپ الۋ بولسا، قالعاندارى نە جورىق، دەيدى ول.

 سوندا الداعى ۋاقىتتا ۆالەري اعا­مىز قالاي ءومىر سۇرمەك؟ سەكسەنگە كەلگەن شاعىندا ۇلدان دا، قىزدان دا قا­يىر، قىزىق كورە الماۋى با­قىتسىزدىق ەمەي نەمەنە؟! الدە شالكەم-شالىس قىلىق كورسەتىپ ۇل-قىز­دارىنىڭ ال­دىن­داعى قادىر-قاسيەتىن جوعالتىپ الىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟ وسى ويىمدى ءسالىم اعامىزدىڭ وزىنە دە ايتقان ەدىم. ول بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيتىنىن، وتبا­سىندا، قىزمەت بابىندا يت مىنەز كورسەتپەگەنىن، تەك جاقتىرماعانىن كوز­بەن ۇقتىراتىنىن ءبىلدىردى. قۋا­تى مەن كۇشى باردا ۇل-قىزدارىنا قولىنان كەلگەن قامقور­لى­عىن جاساۋعا تىرىسىپتى. سونداي-اق ول ءالى دە جەر تايانىپ وتىرماعانىن ايتىپ بەردى. سولاي دەي تۇرساق تا، ءبىر اۋلەتتىڭ باس يەسى اتاناتىنداي جاسقا جەتكەندە ونىڭ ءوز ورنىن تاپپاي وتىر­عا­نىنا كىم كىنالى؟ ءوزى مە، الدە ۇل-قىزدارى ما؟

قازىرگى جاعدايدا بۇل كىسىگە قارتتار ۇيىندە تۇرۋ ىڭعايلى بولار ما ەدى؟ الايدا التى پەرزەنتتىڭ اكەسىنە ول جاقتان ورىن تابىلا قويۋى دا ەكىتالاي. جالعاندى جالپاعىنان باس­قانداي بولىپ كەلگەن ۆالەري ءنۇر­سا­لىم ۇلىنىڭ بۇعان دەيىنگى كەشكەن عۇمىرى مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ حيكاياسىنا بەرگىسىز ەكەنى ەشقانداي تالاس تۋعىزبايدى. وسى جايت كىندىگىنەن تاراعان پەرزەنتتەرىنىڭ كوڭىلدەرى مەن جۇرەك تۇپكىرىندە قالىپ قويىپ، سودان سۋىندى ما ەكەن. ونىڭ اراجىگىن اجىراتىپ، تاپ باسىپ ايتۋ قيىن-اق.

ء بىز بىرىڭعاي اكە ءسوزىنىڭ جەتەگىندە كەتىپ قالمايىق دەگەن ويمەن ۆالەري­دىڭ جالعىز ۇلىنا حابارلاسىپ، اكەنى سىيلاي ءبىلۋ كەرەكتىگى جونىندە ءبىر-ەكى اۋىز اعا­لىق تىلەگىمىزدى ايتقان ەدىك. ول بۇعان بايلانىستى ءتىس جارىپ، اشىلىپ ەشتەڭە دەمەدى. «جارايدى، اعا»، دەدى دە، اڭگىمە وسىمەن ء«تامام» دەگەندەي ءتۇر كورسەتتى. قالاي دەگەندە دە الداعى ۋا­قىتتا اكە مەن بالانىڭ ورتاق تۇسى­نىس­تىككە كەلۋى، تۇيىقتان شىعاتىن ساڭى­لاۋداي كورىنەدى دە تۇرادى. تەك سوندا عانا ۆالەري اعامىز بويىن جايلاپ العان كۇيزەلىستى كوڭىل كۇيدەن ارىلا الارى انىق.

تەمىر قۇسايىن،

جۋرناليست

ورال