«د» دارۋمەنى تاپشى بولسا...

«د» دارۋمەنىنىڭ بۇلايشا اتالۋىنىڭ سەبەبى – ونىڭ ادام تەرىسىندە كۇننىڭ ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىنىڭ اسەرىنەن تۇزىلەتىنىندە. ارينە، كۇندەلىكتى ىشەتىن تاعامداردان دا بۇل دارۋمەن الىنادى، بىراق ول كوبىنە جەتكىلىكتى بولماي جاتادى. ول بالىق مايىندا، باۋىرىندا، ۋىلدىرىعىندا، جۇمىرتقانىڭ سارىسىندا، جانۋارلاردىڭ باۋىرىندا، ءسۇت ونىمدەرىندە مول. اسىرەسە وزەن، كول بالىعىنا قاراعاندا، «د» دارۋمەنى تە­ڭىز بالىعىندا كوپ. ال ءداستۇرلى قازاق داستارقانىندا تەڭىز ونىمدەرىنىڭ ازدى­عىن ەسكە الساق، دارۋمەننىڭ ءبىز ءۇشىن نەگىزگى الىناتىن كوزى كۇن ەكەنى ايقىن. الايدا ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعى بىردەي شۋاقتى ەمەس، التى اي قىسى، سالقىن كۇزى مەن كوكتەمى بار ساحارا تۇرعىندارىندا «د»-نىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ايقىن سەزىلىپ جاتادى.

اعزاعا دارۋمەن تيگىزەتىن اسەر مول، الايدا ەڭ باستىسى كالتسي مەن فوس­فور­دىڭ ىشەكتەن ءبولىنۋىن جىلدامداتىپ، سۇيەك ۇلپاسىنىڭ مىقتىلىعىنا اسەر ەتەتىنىن ايتقان ءجون. «د» جەتىسپەۋشىلىگى بالالاردى مەشەلدىككە اكەلسە، ەرەسەكتەرگە دە تيگىزەتىن سالقىنى مول. دارۋمەننىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى اعزادا جەتكىلىكسىز بولۋى راك، جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىن تۋدىرىپ، سونىمەن قاتار وستەوپوروز سىندى ءتۇرلى سۇيەك سىرقاتتارىن، التسگەيمەر، شاشىراڭقى سكلەروز سىندى اۋىر كەسەلدەر تۋدىراتىنى انىقتالعان. اسىرەسە كىشكەنتاي بوبەكتەردىڭ مەشەلگە شالدىعۋى بالانىڭ قاڭقاسىن دۇرىس قالىپتاستىرمايدى. اياق سۇيەكتەرى دەنە سالماعىنىڭ اسەرىنەن مايىسادى، سۇيەك باياۋ داميدى، ۇيقىسى قاشادى. جۇقپالى اۋرۋلارمەن كوپ اۋىرادى.

ەلورداداعى ۇلتتىق انا مەن بالا ورتا­لىعى ەندوكرينولوگتەرىنىڭ بۇل وراي­­دا ايتا­ت­ىندارى كوپ. بالانىڭ ءوسىپ قا­­لىپتاسۋى بارىسىندا دارۋمەن­ جە­تى­س­­پەۋشى­لىگىنىڭ­ ­دەر ­كەزىندە­ ولقىلىعىنىڭ ورنىن تول­تىرماسا، ­­اۋىر زاردابى بولادى. دارىگەر ەندوكري­نو­لوگ اننا گرەچكو: «ەگەر مەديتسينا تىلىمەن ايتساق، ادامداعى 25 گيدروكسي-حولەكالتسيفەرولدىڭ مولشەرىن ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. ءبىر جاقسىسى، ەلىمىزدە ونى انىقتاۋ ونشا كوپ قيىندىق تۋدىرمايدى. اقىلى قىزمەت كورسەتە الاتىن زەرتحانالاردىڭ بارلىعى تالداما جاسايدى. نەگىزى بىزدە قىستىڭ ۇزاقتىعىنا قوسا تەرىدەگى پيگمەنتتەردىڭ كوپتىگى دە دارۋمەننىڭ تاپشىلىعىنا اكەلەدى. تابيعاتىندا اق تەرىدەن گورى قوڭىرلاۋ، پيگمەنتى كوپ تەرىنىڭ كۇن ساۋلەسىنەن دارۋمەن سينتەزدەۋى تومەن كەلەدى. سول سەبەپتەن ءبىزدىڭ تۇرعىندار ءۇشىن دارۋمەن دەگەننەن دە گورمون دەۋگە كەلەتىن 25 گيدروكسي-حولەكالتسيفەرولدىڭ مول­شە­رىن ءبىلىپ وتىرعانى ءجون. ويتكەنى اعزاداعى مەتوبوليزم ۇدەرىسىندە ول اتقا­را­تىن قىزمەت وتە زور. سوندىقتان ءبىز قازىر جىل مەزگىلىنە قاراماستان ۇزدىكسىز بۇل دارۋمەندى بالالارعا بەرىپ وتىرۋ جايىندا كەڭەس بەرەمىز. ويتكەنى بۇرىن بالالار كۇزدەن باستاپ، جاز شىققانعا دەيىن «د» دارۋمەنىن ىشەتىن، الايدا ول – جاڭساقتىق. ءبىزدىڭ تابيعاتقا بايلانىستى 9 اي قالىڭ كيىنۋىمىز، بۇلتتى كۇندەردىڭ كوپتىگى، ونىڭ ۇستىنە جازدا دا ءدىني سەنىم بويىنشا جابىق كويلەكپەن ءجۇرۋ ءتارىزدى جاعدايلار كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوتۋىن تەجەيدى. مۇنىڭ بارلىعى اعزادا دارۋمەن جەتىسپەۋشىلىگىن تۋدىرادى»، دەگەن ويىن ايتتى.

ماماندارمەن اڭگىمە بارىسىندا اڭداعانىمىز، ءبىزدىڭ بوبەكتەر بۇل دارۋ­مەن­دى تۋعاننان باستاپ كۇندەلىكتى الىپ وتىرۋى ءتيىس ەكەن. العاشقى ايلاردا ءبىر تامشىدان، ال كەيىن ەكى تامشى، ودان سوڭ ءۇش، ال بالالاردىڭ نەعۇرلىم تەزىرەك ءوسىپ قالىپتاساتىن ءجاسوسپىرىم شاعىندا ءتورت تامشىدان اعزاعا جەتىپ وتىرعانى ءجون كورىنەدى. اتا-انا بالانىڭ بويىنداعى وزگەرىستەردى كۇتپەي، بوبەك تەرشەڭدەنىپ، باسىن جاستىققا ۇيكەلەپ مازاسىزدانىپ جىلاپ، ۇيقىسى قاشسا، بۇلشىق ەتتەرى بوساپ، باس سۇيەگى جۇمسارىپ، ەڭبەگى ۇلكەيە باستاسا، الاڭداۋى ءتيىس. مۇنداي بالالار مەزگىلىندە اياعىنا تۇ­رىپ ءجۇرىپ تە كەتە المايدى. كوبىنە ەكى قولىمەن جەر تىرەپ وتىراتىندىقتان، قول جىلىكتەرى قيسايادى. جۇرە باستاعان كەزدە اياقتارى دا قيسايىپ كەتەدى. قابىرعالارى جۇمسارىپ، ولاردىڭ شەمىرشەكتەرى جۋانداپ، كەۋدەسىندە بۇدىر-بۇدىر بولىپ بىلىنەدى. ال اۋرۋ اسقىنعان كەزدە ءتوس سۇيەگى العا بۇكىرلەنىپ شىعىپ تۇرادى نەمەسە كەرىسىنشە ىشكە قاراي مايىسادى. باسى ۇلكەيىپ، شۇيدە شاشى سىپىرىلىپ، ءىشى «قاباقتاي» بولىپ، ومىرتقا جوتاسى بۇكىرەيىپ، ەكى يىعىنان دەم الىپ، تىنىس الۋى قيىنداپ كەتەتىن كورىنەدى.

ادەتتە دارۋمەن تاپشىلىعى – گيپوۆيتامينوزدى مەديتسينادا «جاسىرىن اشتىق» دەپ اتايدى. ال «د» دارۋمەنىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن جاسىرىن اشتىقتىڭ كوكەسى دەسە سىياتىنداي. جەر جۇزىندە ونىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە ۇشىراعانداردىڭ سانى دا اۋقىمدى، 50-60 كەيدە 70 پا­­يىز دەپ تە كورسەتىلىپ ءجۇر. دارۋمەننىڭ تاپشىلىعى كوپ جاعدايدا ادامنىڭ وزىنە بايقالمايدى. ونىڭ بۇلشىق ەتى السىرەپ ۇستاماي قالىپ، بۇلشىقەت، جامباس، بەل، اياق سۇيەكتەرىنىڭ اۋىرۋى مازالايدى، ال تۇپتەپ كەلگەندە ونىڭ ءمانىسى – وسى دارۋ­مەننىڭ ءتيىستى مولشەرىنىڭ اعزاداعى ازدىعى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، دارۋمەننىڭ نە­­گىزگى كوزى كۇن ساۋلەسى بولعاندىقتان، ونىڭ جەتىسپەۋشىلىگى دالاعا شىعۋى سيرەك ەگدە تارتقان كىسىلەردە، كۇندىزگى ۋا­قىت­تىڭ كوپ بولىگىن كەڭسەدە وتكىزەتىن قىز­­مەت­كەرلەردە جانە تۇنگى اۋىسىمدا جۇ­مىس ىستەپ كۇندىز ۇيىقتايتىن ادام­دا­ردا كوبىرەك بولادى ەكەن. سون­­دىق­تان ءوزى­ڭىزدى سول ساناتتاردان كورسەڭىز، قانى­ڭىزدى تاپسىرىپ 25 گيدروكسي-حولە­كال­تسيفەرولدىڭ مولشەرىن بىلگە­نىڭىز ارتىق ەتپەيدى.

دارىگەرلەر يممۋندىق جۇيەنىڭ قا­لىپتى جۇمىس ىستەي الۋى ءۇشىن «د» دارۋ­مەنىنىڭ ماڭىزىنا ءجىتى ءمان بەرەتىنىن ايتادى. «د» دارۋمەنى جەتكىلىكسىز بولعاندا يممۋندىق جاسۋشالار قانداي ءبىر قاۋىپكە قارسى قاجەتتى جاۋاپ قايتارا الماي قالا­دى، دارۋمەن تاپشىلىعى اعزامىزدى ين­فەكتسيالارعا ءتوزىمسىز ەتەدى»، دەيدى ا.گرەچكو.

قازىر كىم-كىمدى دە كوروناۆيرۋس ىندەتى تولعاندىرادى. ۇلىبريتانيالىق عالىم-دارىگەرلەر گارەت دەۆيس، دجواننا بايەرس جانە اتتيلا گارامي COVID-19-دىڭ اۋىر تۇرىمەن اۋىرعانداردىڭ قاتارىندا وسى دارۋمەن جەتىسپەۋشىلىگى كوپتىگىن مىسالعا كەلتىرسە، كانتابري ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى حوسە ەرناندەس (يسپانيا): ء«بىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىز سوزىلمالى سىر­قات­تارى بار جانە جاسى كەلگەن ادامدار ءۇشىن «د» دارۋمەنىنىڭ جەتىمسىزدىگىن تولىقتىرىپ وتىرۋ ماڭىزدىلىعىن كورسەتتى. سول سەبەپتەن قۇرامىندا وسى دارۋمەن بار بيولوگيالىق بەلسەندى تا­عام­دىق قوسىمشالاردى كوروناۆيرۋسقا شالدىققان پاتسيەنتتەرگە بەرۋ قاجەت. بۇل ولاردىڭ بۇلشىقەتتەرى مەن سۇيەكتەرىنە، جالپى يممۋندىق جۇيەسىنىڭ قالىبىنا وڭ اسەرىن تيگىزەتىنى انىق»، دەپ جازادى.

ال رەسەي دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيس­ترلى­گىنىڭ ۆ.المازوۆ اتىنداعى ۇلتتىق مەديتسينالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى، اكادەميك ەۆگەني شلياحتو ء«بىز بۇرىن «د» دارۋمەنىن اعزادا فوسفور مەن كالتسيدى رەتتەپ، مەشەل، وستەوپوروز ءتارىزدى اۋرۋلاردىڭ الدىن الا­تىن گورمون ەسەبىنە جاتقىزدىق. ودان ونىڭ جۇرەك- قان تامىرلارى اۋرۋلارىمەن بايلانىسىن انىقتادىق. ەندى ونىڭ يممۋندىق جۇيەمەن، اعزانىڭ قورعانىشتىق قىزمەتىمەن بايلانىسىنا كوز جەتكىزدىك. ول يممۋندىق جۇيەنىڭ مودۋ­لياتورى رەتىندە ت-جاسۋشالىق يممۋ­نيتەتتى وياتاتىن بەلسەندىلىگىن كور­دىك. سوندىقتان COVID-19 كەزىندە بۇل دارۋمەن جۇمىسى ماڭىزدى»، دەگەن ويىن ايتادى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، اعزامىز ءۇشىن «د» دارۋمەنى قاجەت-اق. ونىڭ ءتىپتى ميداعى سەروتونيندى قالىپتى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋدا اتقاراتىن قىزمەتى زور. سوندىقتان عالىمدار بويىمىزداعى دارۋمەندى باقىلاۋدا ۇستاۋىمىزعا كەڭەس بەرەدى.