سوت ءىسىن جۇرگىزۋدەگى ولقىلىقتار

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ادىمىن اشتىرماي وتىر

سۋديالاردىڭ العاشقى سەزى سوناۋ 1996 جىلى وتكەن ەدى. سودان بەرى ەلىمىزدە سان سىندارلى وزگەرىستەر بولعانى بەلگىلى. ەندى كوپ ۇزاماي قازاقستان سۋديالارىنىڭ ءVى سەزى وتەدى. الايدا، سان سىندارلى وزگەرىستەر بولىپ جاتقانىمەن «اتتەگەن-اي» دەيتىن تۇستاردىڭ بارلىعى دا جانعا باتادى. سونىڭ ءبىرى – ءتىل ماسەلەسى.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ادىمىن اشتىرماي وتىر

سۋديالاردىڭ العاشقى سەزى سوناۋ 1996 جىلى وتكەن ەدى. سودان بەرى ەلىمىزدە سان سىندارلى وزگەرىستەر بولعانى بەلگىلى. ەندى كوپ ۇزاماي قازاقستان سۋديالارىنىڭ ءVى سەزى وتەدى. الايدا، سان سىندارلى وزگەرىستەر بولىپ جاتقانىمەن «اتتەگەن-اي» دەيتىن تۇستاردىڭ بارلىعى دا جانعا باتادى. سونىڭ ءبىرى – ءتىل ماسەلەسى.

سوت ءىسىن جۇرگىزۋدەگى مەملەكەت­تىك ءتىلدىڭ تاعدىرى تۋرالى ويلار قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كو­دەكسى­نىڭ جاڭا جوباسىمەن تانىس­قان­نان كەيىن قايتا تۋىندادى. ءاري­نە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كۇن­دەلىكتى ومىردەگى ورنى مەن قول­دا­نى­لۋى تۋ­رالى از ايتىلىپ تا، از جا­زىلىپ تا جاتقان جوق. الايدا، ەلى­مىز­دە­گى تىلدىك يدەولوگيا، تىلدىك سايا­سات ورىس تىلىنە، ورىس تىلدىلەردىڭ سۇ­را­نىسىن قاناعاتتاندىرۋعا عانا­ باسىمدىق بەرۋدە. سولاردىڭ كو­ڭىلىن اۋلاپ، بابىن تاپساق، ەلدە سىي­لاس­تىق پەن كەلىسىم ورنايدى دەگەن قاعيدا ۇستەم بولىپ كەلەدى. مەم­لە­كەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە بايلا­نىس­تى قازاقستاندىق قوعام بۇگىن­گى كۇنى تىلدىك پرينتسيپ بويىنشا قا­زاق ءتىلدى جانە ورىس ءتىلدى بولىپ ەكىگە بولىنۋدە. مەملەكەتتىك ءتىل­دىڭ ءوز مارتەبەسىنە لايىقتى بول­­ماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – قازاق حال­قى تۇرعىنداردىڭ 70 پايىزىنا جۋى­­عىن قۇراسا دا، قازاق تىلىندە «انا ءتىلى» رەتىندە سويلەيتىن قازاق­تار­دىڭ­ سانىنىڭ تومەن بولىپ قالا بەرۋىندە.

ورىس ءتىلدى تۇرعىندار قازاق تىلىندەگى بۇقارا­لىق اقپارات قۇرالدارىندا كوتەرىلەتىن ماسە­لە­لەرگە قىزىقپايدى، سوندىقتان دا حابارسىز. ارينە، ءتىلدى تاڭداۋ ادامداردىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەلەرىنە بايلانىستى. ياعني، ادامدار قىزمە­تىنىڭ، مانسابىنىڭ ءوسۋىن، تاعى باسقا تالاپتارىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتىلدى تاڭدايدى. نارىقتىڭ زاڭى، سونىڭ ىشىندە تىلدەر نارىعىنىڭ تالابى دا وسىنداي. ءبىز ورىس ءتىلدى قوعامدا ءومىر سۇرۋدەمىز. ءبىز دۇكەندە، كينوتەاتردا، ويىن-ساۋىق، سپورت كەشەندەرىندە تەك وسى ءتىلدى پايدالانامىز. دەمەك، قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس تا، قاجەتتىلىك تە، مۇقتاجدىق تا جوق. ءتىلدىڭ يەسى، ءوز مۇراگەرى – قا­زاقتار سويلەمەسە، ونىڭ قايتا تۇلەۋى مۇمكىن بە؟ ءتىلدى قولدانۋ بارىسىندا عانا، ياعني سويلەۋ ءتىلى ارقىلى ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتى­ناس جاساۋى ارقىلى بايلانىسقا تۇسەتىنى اقيقات.

سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى ءتىل ساياساتىن اسقان كورەگەندىكپەن جۇرگىزۋ – مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپ­تاسۋىن جانە ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن جۇيەلى ءتۇر­دە جۇرگىزۋدىڭ باستى شارتى. ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋ دەگەنىمىز – مەملەكەتكە اتاۋ بەرگەن، سول ەلدىڭ كوپشىلىگىن قۇرايتىن ۇلتتىڭ ءمۇد­دەسىن قورعاۋ، سانى باسىم ۇلتپەن ساناسۋ. مەم­لەكەتتىك ءتىل دەگەن تۇسىنىك، مەنىڭ پايىمداۋىم­شا، سول مەملەكەتتەگى رەسمي شارالار، ۇلتارالىق جانە قوعامدىق قارىم-قاتىناستىڭ بارلىق اياسىنداعى كەزدەسۋلەر تەك قانا سول مەملەكەتتىك تىلدە كەدەرگىسىز وتكىزىلۋى ءتيىس دەگەن ءسوز. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ رەسمي فۋنكتسياسى سول ءتىلدىڭ وزىندە بولۋى ءتيىس. ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى دە تەك مەملەكەتتىك ءتىل بولعانى ءجون. سوندا عانا «ءتىل تۋرالى» زاڭدا كورسەتىلگەن «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى» بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ سۇرانىسىنا، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ قاجەتتىلىگىنە، تىلدىك ورتا قالىپتاستىرۋدىڭ العىشارتتارىنا قول جەتكىزەتىن بولامىز.

مەملەكەتتىك ءتىل – ەرەكشە رۋحاني قۇندىلىق. قازىرگى قولدانىستاعى قىلمىستىق ءىس جۇرگiزۋ كو­دەكسىنىڭ 30-بابىنا، ازاماتتىق ءىس جۇرگiزۋ كو­دەكسىنىڭ 14-بابىنا سايكەس «قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسىندا قىلمىستىق جانە ازاماتتىق سوت ici مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزiلەدi. ال قاجەت بولعان جاع­دايدا سوت iسiندە مەملەكەتتىك تiلمەن قاتار ورىس ءتiلى جانە باسقا تiلدەر قولدانىلادى» دەلىنگەن.

زاڭنىڭ باستى قاسيەتى ونىڭ باسقا نورماتيۆتiك اكتiلەردەن جوعارى ەكەندiگiندە جانە قالاي وقىلسا سولاي قولدانىلۋعا جاتاتىندىعىندا. ەگەر زاڭنىڭ ماتىنىنە زەر سالىپ قاراساق، مەملەكەتiمiزدە سوت ici مەملەكەتتiك تىلدە، ياعني قازاق تiلiندە جۇرگiزiلۋگە تيiس. مەملەكەتتiك تiلمەن بiرگە ورىس جانە باسقا تiلدەر قولدانىلۋى مۇمكىن. وندا دا قاجەت بولعان جاعدايدا عانا. سوت iciن مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزۋ جانە قاجەت بولعان جاعدايدا باسقا تiلدەردi قولدانۋ تۇسىنىكتەرىن تەڭەستىرىپ قاراۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا بiز، قازاقستاندا سوت iciن جۇرگiزۋ تiلi مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق تiلi دەپ انىق ايتۋىمىز كەرەك.

رەسەيدىڭ قىلمىستىق ءىس جۇرگiزۋ كودەكسىنىڭ 18-بابىندا: «قىلمىستىق سوت iciن جۇرگiزۋ ورىس تiلiندە، سونىمەن قاتار، ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن رەسپۋبليكالاردىڭ مەملەكەتتiك تiلدەرiندە ءجۇر­گiزiلەدi» دەلiنگەن. دەمەك، رەسەيدە سوت ici ورىس جانە قۇرامىنا كىرەتىن باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ تiلiندە جۇرگiزiلەدi. بۇل داۋسىز. سەبەبi، رەسەي فەدەراتيۆتiك رەسپۋبليكا.

كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان شىققان ۋكراينا، وزبەكستان، تاجىكستان، مولدوۆا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كو­دەكس­­تەرىندە سوت ءىسىنىڭ تەك مەملەكەتتىك تىلدە ءجۇر­گىزىلەتىنى، سوت ءىسى جۇرگىزىلەتىن ءتىلدى بىلمەي­تىندەر اۋدارماشىمەن قامتاماسىز ەتىلەتىنى بەكىتىلگەن.

ال ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە نەگە قىلمىستىق iستەردi تەرگەۋ جانە سوتتا قاراۋ مەملەكەتتىك تىلدە ەمەس، نەگiزiنەن قاجەت بولعان جاعدايدا قولدانىلاتىن ورىس تiلiندە وسى كۇنگە دەيiن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتىر؟! نەگە سوت ici مەملەكەتتىك تiلدە جۇرگiزiلەدi دەگەن زاڭنىڭ تالابىن باسقاشا تۇسiندiرۋگە تىرىسامىز؟

وعان، مەنىڭ ويىمشا، تومەندەگi جاعدايلار اسەر ەتۋدە. بiرiنشi جاعداي. قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى قىلمىستىق ءىس جۇرگiزۋ كودەكسىنىڭ 30-با­بىنىڭ جانە ازاماتتىق ءىس جۇرگiزۋ كودەك­سىنىڭ 14-بابىنىڭ ماتىنىندە ورىن العان iشكi قاي­شىلىقتار. اتالعان باپتاردىڭ بiرiنشi بولiگi سوت ici مەملەكەتتىك تiلدە جۇرگiزiلەتiندiگiن كورسەتسە، ەكiنشi بولiگi بiرiنشi بولىكتىڭ ماڭىزىن جوياتىن نورمالاردان تۇرادى. قىلمىستىق ءىس جۇرگiزۋ كودەكسىنىڭ اتالعان بابىنىڭ ءبىرىنشى بولىگىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ مەملەكەتتىك تiلدە جۇرگiزiلەدi، ال قاجەت بولعان جاعدايدا سوت iسiندە مەملەكەتتىك تiلمەن بiردەي ورىس ءتىلى نەمەسە باسقا دا تiلدەر قولدانىلادى»، دەپ كورسەتىلگەن.

سونىمەن قاتار، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ زاڭى قىلمىستىق iس جۇرگiزiلگەن تiلدi بiلمەيتiن نەمەسە جەتكiلiكتi بiلمەيتiن تاراپتارعا سوتتا ءوزiنiڭ انا تىلىندە نەمەسە ولار بiلەتiن باسقا تiلدە ءوتiنiش جاساۋعا، تۇسiنiك جانە ايعاقتار بەرۋگە، ءوتiنiش بiلدiرۋگە، شاعىم جاساۋعا، iستiڭ ماتەريالدارىمەن تانىسۋعا، سويلەۋ، اۋدارماشىنىڭ قىزمەتiن تەگiن پايدالانۋ، قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋگە قاتىسۋشى ادامدارعا ولار ءۇشiن زاڭ كۇشiمەن قاجەتتi iستiڭ باسقا تiلدە جازىلعان ماتەريالدارىن قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ تىلىنە اۋدارۋدى تەگiن قامتاماسىز ەتىلۋىن بەكىتكەن. زاڭنىڭ بۇل نورمالارى سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ تىلگە بايلانىستى قاعيداتتارىنىڭ ورىندالۋىن تولىق قامتاماسىز ەتە الادى. بۇل داۋ تۋدىرمايدى.

الايدا، اتالعان باپتىڭ ەكiنشi بولiگiندە قىلمىستىق پروتسەستى جۇرگىزەتىن ورگان ءىستى ورىس تىلىندە نەمەسە وزگە تىلدەردە جۇرگىزۋ قاجەت بولعان جاعدايدا سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى تۋرالى دالەلدى قاۋلى شىعارادى دەپ كورسەتiلگەن نورما ءبىرىنشى بولىگىندەگى سوت ءىسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەتىنى تۋرالى نورماسىن باسقاشا تۇسىندىرۋگە اكەپ سوعادى. سەبەبى، وسى ەكىنشى بولىمدەگى نورمالار ارقىلى زاڭ شىعارۋشى ورگان سوت iciن جۇرگiزۋ تiلiن پروتسەستi جۇرگiزۋشi ورگاننىڭ تاڭداۋىنا بەرگەن. بۇدان تۋاتىن قورىتىندى: زاڭنىڭ ءوزى سوت iciن ورىس تىلىندە جۇرگىزۋگە جول اشىپ تۇر. قاجەتتى جاعدايدا قولدانىلاتىن ورىس ءتىلىن كەز كەلگەن تەرگەۋشى ءوزىنىڭ قاۋلىسىمەن سوت ءىسىن جۇرگىزەتىن تىلگە اينالدىرىپ جىبەرە الادى. بۇل قىلمىستىق پروتسەستەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە ىقپال ەتەدى دەپ ايتۋ قيىن.

ەكiنشi جاعداي، سوت ءىسىن ورگاننىڭ كەيبىر قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەتتىك تiلدi جەتە بiلمەۋiنەن گورى قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋگە توسەلمەۋىندە. قىلمىستىق ىستەردىڭ مەملەكەتتىك تiلدە جۇرگiزiلۋi قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ ءىستى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋگە بايلانىس­تى تالابىنا ەمەس، سونىمەن بىرگە سۋديانىڭ، پروكۋروردىڭ، تەرگەۋشىنىڭ مەملەكەتتىك تiلدi بiلۋ دارەجەسىنە بايلانىستى ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك تiلدi بiلمەيتiن تەرگەۋشi، مۇنداي تەرگەۋشىلەر ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە كەزدەسەدى، قازاقتاردان ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەمىن، اۋدارماشىنى قاجەت ەتپەيمىن دەگەن ارىز جازعىزىپ الادى دا، قىلمىستىق ءىستى ورىس تiلiندە جۇرگiزەدi، سوندىقتان دا سۋديا ءىستى ورىسشا قارايدى. زاڭدا كورسەتiلگەن ورىس تiلiن قاجەت بولعاندا قولدانۋ مۇمكىندىگى مەملەكەتتىك تiلدi بىلمەيتىن cyديا مەن تەرگەۋشى ءۇشىن تىپتەن قولايلى.

اتالعان جاعدايلاردىڭ سالدارىنان رەس­پۋبليكامىزدا مەملەكەتتىك تىلدە سوت ىستەرىن قاراۋدىڭ قازىرگى جاعدايى بۇدان بەس جىل بۇرىنعى كورسەتكىشتەردەن اسىپ، جاقسارىپ كەتە قويعان جوق. جوعارعى سوتتا جيناقتالعان مالىمەتتەر بويىنشا 2008-2009 جىلدارى جالپى رەسپۋبليكا كولەمىندە قازاق تىلىندە قارالعان سوت ىستەرىنىڭ سانى 25،3 پايىزدى قۇراعان ەكەن. ال 2012 جىل مەن 2013 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى مەملەكەتتىك تىلدە سوت ءىسىن قاراۋ 25-27 پايىز بولىپتى.

سوت ىستەرىن مەملەكەتتىك تىلدە قاراۋدىڭ ەڭ تومەن كورسەتكىشتەرى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى (2،3%)، پاۆلودار وبلىسى (0،9%)، اقمولا وبلىسى (1،6%)، الماتى قالاسى (3،6%)، قوستاناي وبلىسى (3،5%) جانە استانا قالاسى (5،8%) سوتتارىنان انىق بايقالادى.

بۇل كورسەتكىشتەر تەك سوتتاردا عانا تىلگە بايلانىستى زاڭ تالاپتارى ورىندالماي وتىر دەگەن ءسوز ەمەس. سوتقا كەلىپ تۇسكەن قىلمىستىق ءىس قاي تىلدە تەرگەلسە سول تىلدە سوتتا قارالادى. سوتتار سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن وزگەرتپەيدى. رەسپۋبليكا سۋديالارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ىستەردى قاراۋ الەۋەتىنە كەلەتىن بولساق، قازىرگى ۋاقىتتا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن سۋديالاردىڭ 80 پايىزدان استامى سوت ىستەرىن مەملەكەتتىك تىلدە قاراي الادى. وبلىستاردا حالىق سوتقا مەملەكەتتىك تىلدە جۇگىنگەن بولسا نەمەسە ۋاكىلەتتى ورگاندار تەرگەۋدى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزسە، بارلىق وڭىرلەردە سوت ىستەرىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋگە تولىق مۇمكىندىك بار.

دەمەك، سوت ءىسىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ انىقتاما نەمەسە تەرگەۋ جۇرگىزەتىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا، اتاپ ايتقاندا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە، قارجى پوليتسياسىنا جانە قاداعالاۋشى ورگان پروكۋراتۋراعا، وسى ورگانداردىڭ باسشىلارىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – 2017 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقستاندىقتار سانىن 80 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋ. ال 2025 جىلعا قاراي ولار كەمىندە 95 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس»، دەپ ناقتى اتاپ كورسەتتى. دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ جولىن كورسەتتى. الايدا، ەلباسىنىڭ وسى تاپسىرماسىن جانە قازىر ەلىمىزدە دەموگرافيالىق جاعدايىمىز تۇزەلىپ، مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ سانى 70 پايىزعا كوتەرىلگەنىن، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسى كۇننەن-كۇنگە كەڭەيىپ، مارتەبەسى كوتەرىلىپ، تولىققاندى تىلگە اينالا باستاعانىن قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ جوباسىن دايىنداپ جاتقان باس پروكۋراتۋرا ەسكەرمەگەن.

وسى ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كودەكسى جاڭا جوباسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى 30-بابىن كەلتىرەيىن: «30-باپ. قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ ءتىلى.

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ مەملەكەتتىك تiلدە جۇرگiزiلەدi، ال قاجەت بولعان جاعدايدا سوت iسiندە مەملەكەتتىك تiلمەن بiردەي ورىس ءتىلى نەمەسە باسقا دا تiلدەر قولدانىلادى.

2. قىلمىستىق پروتسەستى جۇرگىزەتىن ورگان ءىستى ورىس تىلىندە نەمەسە وزگە تىلدەردە جۇرگىزۋ قاجەت بولعان جاعدايدا سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلىن وزگەرتۋ تۋرالى دالەلدى قاۋلى شىعارادى.

3. Iس بويىنشا iس جۇرگiزiلگەن تiلدi بiلمەيتiن نەمەسە جەتكiلiكتi بiلمەيتiن iسكە قاتىسۋشى ادامدارعا سوتتا ءوزiنiڭ انا تىلىندە نەمەسە ولار بiلەتiن باسقا تiلدە ءوتiنiش جاساۋ، تۇسiنiك جانە ايعاقتار بەرۋ، ءوتiنiش بiلدiرۋ، شاعىم جاساۋ، iستiڭ ماتەريالدارىمەن تانىسۋ، سويلەۋ، وسى كودەكستە بەلگiلەنگەن تارتiپپەن اۋدارماشىنىڭ قىزمەتiن تەگiن پايدالانۋ قۇقىعى تۇسiندiرiلەدi جانە قامتاماسىز ەتiلەدi.

4. قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋگە قاتىسۋشى ادامدارعا ولار ءۇشiن زاڭ كۇشiمەن قاجەتتi iستiڭ باسقا تiلدە جازىلعان ماتەريالدارىن قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ تىلىنە اۋدارۋ تەگiن قامتاماسىز ەتiلەدi. سوت پروتسەسiنە قاتىسۋشى ادامدارعا سوتتاعى ايتىلعانداردىڭ باسقا تiلدە بولعان بولiگiنiڭ سوت iسiن جۇرگiزۋ تىلىنە اۋدارماسى تەگiن قامتاماسىز ەتiلەدi.

5. قىلمىستىق پروتسەستi جۇرگiزۋشi ورگاندار پروتسەسكە قاتىسۋشىلارعا وسى كودەكسكە سايكەس ولارعا سوت iسiن جۇرگiزۋ تىلىندە تاپسىرىلۋى تيiس قۇجاتتاردى تاپسىرادى. بۇل رەتتە قىلمىستىق سوت iسiن جۇرگiزۋ ءتىلىن بiلمەيتiن ادامدار ءۇشiن سوت iسiن جۇرگiزۋدiڭ وسى ادامدار تاڭداعان تىلىندە جازىلعان قۇجاتتارىنىڭ كۋالاندىرىلعان كوشiرمەسi قوسا بەرiلەدi».

قولدانىستاعى قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كودەكسىندەگى تىلگە بايلانىستى نورمالارمەن سالىستىرىپ قاراساڭىز جوبانىڭ اۆتورلارى تىلگە بايلانىستى ەشقانداي جاڭا تالاپتار ەنگىزبەگەنىن بىردەن بايقايسىز.

قولدانىستاعى كودەكستىڭ مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى نورمالارىن ەش وزگەرتپەي سول قالپىندا بەرە سالعان.

قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ جاڭا جوباسى قابىلدانعان جاعدايدا ونىڭ تالاي ونداعان جىلدار بويى قولدانىلاتىنىن ەسكەرسەك، ەگەر پارلامەنتتە قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ 30-بابى وسى قالپىندا قابىلداناتىن بولسا، مەملەكەتتىك ءتىل جاعدايى سول «باياعى جارتاس ءبىر جارتاس» كۇيىندە قالايىن دەپ وتىر.

ونىڭ ۇستىنە قازىر عالامتوردا جۇرگەن قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ، قىلمىستىق جانە قىلمىستىق اتقارۋ كودەكستەرىنىڭ جاڭا جوبالارىنىڭ ءالى مەملەكەتتىك تىلدەگى ءماتىنى جوق ەكەنىن ايتقان ءجون. جوبالاردىڭ اۆتورلارى ولاردى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋدى دا، مەملەكەتتىك تىلدە تالقىلاۋدى دا، ءجون كورمەگەن.

وسى ايتىلعانداردان تۋىندايتىن قورىتىندى – مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن وگەي كوزقاراستى وزگە ەمەس ءوزىمىز قالىپتاستىرىپ وتىرعانىمىز اقيقات. نەگىزى زاڭدار ورىس تىلىندە جازىلىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلادى. ءبىز نەلىكتەن ورىس تىلىنە سۇيەنەمىز، ويتكەنى ىڭعايلى، تۇسىنىكتى. قابىلدانىپ جاتقان زاڭداردىڭ، ۇكىمەتتىڭ قاۋلى-قارارلارىن قازاق تىلىندەگى ءماتىنىنىڭ كەيبىر نورمالارىن ورىس تىلىندەگى ماتىنىمەن سالىستىرماي تۇسىنە المايسىز. باسقا قۇقىقتىق اكتىلەردى ايتپاي-اق، ءوزىمىز جۇگىنىپ وتىرعان قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ كودەكسىن الايىق. قولدانىستاعى وسى كودەكستىڭ 37-بابى «ءىس جۇرگىزۋدى بولدىرمايتىن جاعدايلار» دەپ اتالادى. وسى باپتا قىلمىستىق ءىستى قوزعاۋعا بولمايتىن، ال قوزعالعان قىلمىستىق ءىس توقتاتىلۋعا ءتيىس جاعدايلارعا «ەگەر ول جاساعان ارەكەت ءۇشىن جازا قولدانۋدى جويسا، راقىمشىلىق ەتۋ اكتىسىنىڭ سالدارى دا»(قىجك-ءنىڭ 37-بابىنىڭ 1-بولىگىنىڭ 3-تارماعى) جاتقىزىلعان. وسىنى وقىپ كورىڭىز، بۇل سويلەمنىڭ نەنى مەڭزەپ وتىرعانىن قاراپايىم ادام ەمەس، زاڭگەردىڭ دە ءتۇسىنۋى نەعايبىل. ال ورىس تىلىندەگى ماتىنىنە كوز جۇگىرتسەك، وندا راقىمشىلىق ەتۋ زاڭىنا بايلانىستى جاساعان قىلمىستىق ارەكەت ءۇشىن جازادان بوساتىلسا قىلمىستىق ءىستىڭ قىسقارتىلاتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە راقىمشىلىق تۋرالى زاڭ ارەكەت ءۇشىن جازانى جويمايدى، جازادان بوساتادى. راقىمشىلىق زاڭىنا بايلانىستى قىلمىستىق ءىس توقتاتىلمايدى. قىلمىستىق ءىس قىسقارتىلادى. قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن بىلە تۇرا ۇندەمەيمىز، ونى دۇرىستاۋعا، كومەكتەسۋگە تىرىسپايمىز. بۇل تىلگە دەگەن نەمقۇرايلىقتى كورسەتپەي مە؟! دەمەك، قىزمەتتە جۇرگەن كوبىمىزگە ءبارىبىر بولعانى عوي؟

وسىدان ءبىر عاسىرداي بۇرىن الاشتىڭ ۇلى قايراتكەرى حالەل دوسمۇحامەد ۇلى: «ەلدىڭ ءتىلى بۇزىلۋىنا، ەڭ الدىمەن، وقىعاندار سەبەپ بولادى. بۇلار جات اسەرلەرگە باعىنعىش كەلىپ، انا ءتىلىن وزگەرتۋگە جولباسشى بولادى» – دەپ ءۇل­كەن كورەگەندىك جاساپتى. راسىندا دا، بۇگىن مەم­لە­كەتتىك ءتىلىمىز ءوزىنىڭ مارتەبەلى بيىگىنە جەتە الماي جاتسا، بۇعان «ايرىقشا ۇلەس» قوسىپ جاتقاندار وسى وقىعان، كوزى اشىق وزدەرىمىز ەمەسپىز بە؟!

اباي اتامىز: «قازاقتى تۇزەۋ ءۇشىن ەكى-اق نارسە كەرەك، اۋەلى بەك – زور وكىمەت جانە قولىن­دا جارلىعى بار كىسى» – دەگەن ەكەن. سوت ءىسىن مەم­لەكەت­تىك تىلدە جۇرگىزۋ تەك سوتتاردىڭ جۇمى­سى ەمەس، بۇل وزەكتى ماسەلەگە ىشكى ىستەر مينيستر­لى­گى­­نىڭ، قارجى پوليتسياسىنىڭ باسشىلارى جانە باس پروكۋراتۋرا باسا نازار اۋدارۋلارى كەرەك. ەگەر وسى اتالعان ورگانداردىڭ باسشىلارى قا­زاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ءرولىن جوعارى قويسا، سوندا عانا وسى ورگانداردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قا­زاق­­تار قازاقپەن قازاقشا سويلەسەر ەدى، سوت ءىسىن ءجۇر­گى­زۋ تولىققاندى قازاق تىلىنە اۋىسا باستاعان بولار ەدى.

ءادىل قۇرىقباەۆ،

جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسى.