ماڭگى، تۇراقتى كۇنتىزبەگە ارنالعان "جاھاندىق جاڭالىق" كونفەرەنتسياسى ءوتتى

كەلەلى جيىنعا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءادىل احمەتوۆ، حالىقارالىق اكمەولوگيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حالىقارالىق پلاتون سىيلىعىنىڭ يەگەرى سايلىباي بەكبولاتوۆ، سونداي-اق مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىستى.

باسقوسۋدى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى اشىپ، ايتۋلى كۇنمەن قۇتتىقتادى. قاتىسۋشىلارعا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ول تاريح قويناۋىنا بەت بۇرىپ، كۇنتىزبە جۇيەسىنىڭ باستاۋى تۇركىلەرگە ءتان ەكەنىن اتاپ ءوتتى. اكادەميك تۇركى دۇنيەسىنىڭ دانىشپانى ماحمۇد قاشقاريدىڭ ەڭبەگىندە، ودان ارىرەك كۇلتەگىن جازبالارىنداعى جىلناماعا قاتىستى دەرەكتەر سونىڭ دالەلى ەكەنىن ايتادى.

"بىراق ونى قازىر "قىتاي كۇنتىزبەسى"، "شىعىس كۇنتىزبەسى" دەپ ءجۇرمىز. ارىگە بارساق، ساقتار بۇكىل جۇلدىزدار الەمىن جاقسى بىلگەن. ال بەرينگ بۇعازى ارقىلى قازىرگى امەريكا قۇرلىعىنا وتكەن ۇندىستەرمەن ءبىزدىڭ مۇشەلدىك جىل ساناۋىمىز اراسىنداعى كەرەمەت ۇيقاستىقتى تاعى كورەمىز"، دەيدى دارحان قىدىرالى.

سونداي-اق جيىندا جاڭا جىل ناۋرىز ايىنىڭ 21-ءى كۇنى باستالىپ، 13 ايدان تۇرۋ كەرەكتىگى دە ءسوز بولدى. بۇل تۋرالى سايلىباي بەكبولاتوۆ ايتتى.

"بىراق ءبىر جىلداعى كۇندەر سانى وزگەرمەي 365 كۇن بولىپ قالا بەرەدى. ەسەسىنە، ءبىر اي 30 ەمەس، 28 كۇننەن تۇرۋى ءتيىس. "ماڭگi قازاق كالەندارى" جىلدان جىلعا بارلىق كالەندارلىق كۇندەردiڭ جىلدىڭ سول بiر مەزگiلiنە تۋرا كەلەتiن جەردiڭ كۇندi اينالۋ قوزعالىسىنا قاراي نەگiزدەلگەن"، دەدى حالىقارالىق پلاتون سىيلىعىنىڭ يەگەرى.

سونىمەن بىرگە سايلىباي بەكبولاتوۆتىڭ ايتۋىنشا، گريگوريان كالەندارىنىڭ بۇرىستىعى انىقتالىپ، ونىڭ تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا ساي ەمەستىگى بەلگىلى بولعان. سوعان وراي جاڭا كۇنتىزبە اۆتورلارى ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى ءىV عاسىردا كۇنتىزبە جاساۋ كەزىندە "كىبىسە" جىلعا بايلانىستى كەتكەن قاتەلىكتى قايتالاي بەرەدى ەكەن. ال تابيعاتتا "كىبىسە" جىل دەگەن جوق ەكەنىن، ول كىرگىزىلەر بولسا، ءسوزسىز جاڭساقتىققا ۇشىراتاتىن باسا ايتتى.

عالىمنىڭ ۇسىنىپ وتىرعان "ماڭگىلىك كالەندار" جوباسى – تابيعات زاڭدارىنا سايكەس كەلەتىن عىلىمي نەگىزدەلگەن كالەندار. ساناقتىڭ باسى قايدا دەگەندە ءدۇيىم جۇرت كوبىنە-كوپ ءدىني نەمەسە اڭىزدىق ۇعىمدار نەگىزىندە جاتىر دەسە، ال سايلىباي بەكبولاتوۆ تابيعات زاڭىنا سۇيەنگەنىمىزدى قۇپتاپ وتىر.

تىڭ جاڭالىقتى ويلاپ تاپقان عالىمنىڭ بۇل ەڭبەگى وڭتۇستىك افريكا مەملەكەتىندە اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن "United، Constant Calender" ("ماڭگى تۇراقتى كۇنتىزبە") اتتى مونوگرافياسى عىلىمي جاڭالىق رەتىندە باتىس ەلدەرىندە كەڭ تارالدى. اتالعان ەڭبەگىن كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە الەمنىڭ 40 ەلىنەن كەلگەن عالىمدار الدىندا قورعاپ، پاتەنت الىپ، ايرىقشا قولداۋعا يە بولدى.

كۇنتىزبە − Google عالامتور جۇيەسىندە رەسمي تىركەلگەن. تۇراقتى، ماڭگى كۇنتىزبەنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى جاساقتالىپ، رەسمي اينالىمعا ەنگىزىلدى. جيىندا سول ەلەكتروندى جۇيەنىڭ اۆتورى قايرات ابەكوۆ پەن ەلەكتروندى نۇسقاسىن جاساعان اسحات شۇلەنباەۆ ءسوز الىپ، ونى iOS جانە Android پلاتفورمالارىنان جۇكتەپ الۋعا بولاتىنىن جەتكىزدى.

بۇل ورايدا، مايا وركەنيەتىندەگى ساۋەگەيلىك پەن كۇنتىزبەلەر جۇيەسىنىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن شيرەك عاسىر بويى زەرتتەگەن عالىم، قازاقستاننىڭ ەڭبەك قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءادىل احمەتوۆ قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرى دە وزىمەن ارىپتەس عالىم سايلىباي بەكبولاتوۆ زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن دالەلدەپ بەردى.

وسى ورايدا ءادىل احمەتوۆ: "وسى وتىرعان ارقايسىڭىز كۇنتىزبەسىز. 13 اي/28 كۇنمەن بايلانىسادى. ءسويتىپ سودان 13 دەگەن سان شىعادى. ماسەلەن، قازاقتا "ون ۇشتە وتاۋ يەسى"، "ون ءۇش مۇشەل جاس" دەگەن ءتامسىل بەكەر ايتىلماعان. سونداي-اق قازاقتار ءوزىن "ون ەكى مۇشەم ساۋ بولسا، ءبارى بولادى" دەيدى. بىراق ون ءۇشىنشى مۇشەسى ۇمىتىپ كەتەدى ەكەن، ول "باس". ەندى تسيفرلارعا كەلەتىن بولساق، ءنول قايدان شىقتى دەگەن سۇراق تۋادى. الەمدەگى بارلىق نارسە نولدەن باستالىپ، نولدەن بارىپ بىتەدى. بۇل عىلىمدا "كونستانتا" دەپ اتالادى. سوندىقتان "ماڭگى تۇراقتى كۇنتىزبە" مەن مايا وركەنيەتىنىڭ كۇنتىزبەسى ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ تۇر"، دەيدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ پروفەسسورى.

ءسوز سوڭىندا اكادەميا باسشىسى دارحان قىدىرالى: "بۇگىنگى شارا – ۇلكەن تالقىلاۋدىڭ باسى عوي دەپ ويلايمىن. سەبەبى، مىنا پاندەمياعا بايلانىستى كوپ ماماندى تارتۋ مۇمكىندىك بولعان جوق. بىراق ونلاين رەجىمدە جانە باسىلىمدار ارقىلى حاباردار بولىپ جاتىر. بۇل كۇنتىزبەنى بۇۇ كوميتەتىندە دە ءبىر تالقىلاساق تا ارتىق ەمەس. ءالى دە وسى تاقىرىپ بويىنشا ۇلكەن مىنبەرلەردە جاقسى تالقىلاۋلار وتەتىن سياقتى. وسى جيىن قورىتىندىسى بويىنشا حالىقارالىق ۇيىم رەتىندە حاتتاما ازىرلەيمىز، ءسويتىپ ءارى قاراي ءىستى جىلجىتۋعا قىزمەت جاسايمىز دەپ ويلايمىن"، دەپ اقجولتاي حابارىمەن ءبولىستى.