قوستاناي وبلىسى – استىقتى مول وندىرەتىن ءوڭىردىڭ ءبىرى. ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعى جاقسى دامىعان. جەرى قۇنارلى، ورمان-توعايى مول، جازىق دالاسى ءتورت ت ۇلىك مالعا قولايلى ءوڭىر.

جەردەن ءونىم الۋ ءۇشىن ومىرلىك تاجىريبە، عىلىمي بىلىمدىلىك، مول ەڭبەك قاجەت. استىقتىڭ ونىم­دىلىگى بيدايدىڭ تۇقىمىنا دا كوپ بايلانىستى. جيناعان ونىم­نەن تۇقىمدىق بيدايدى الىپ قالامىن. ارا-اراسىندا تۇقىمدى جاڭارتىپ وتىرامىن. ەگىن ەگۋ تەحنولوگياسى وزگەرگەن جوق. وتكەن جىلى جاقسى ءونىم الىندى. ءبىزدىڭ جاقتا بيدايدىڭ ونىمدىلىگى ورتاشا العاندا گەكتارىنا 17 تسەنتنەردەن كەلەدى. بۇل جوعارى ەمەس، بىراق قاناعاتتانارلىق. قازىر بيدايدىڭ باعاسى دا ءوستى. ءبىر جىلدارى 1 تونناسىن 30 مىڭ تەڭگەگە ساتتىق، بۇگىندە 70 مىڭنان وتكىزۋگە بولادى. ءبىزدىڭ شارۋشىلىعىمىزدا 1700 گەكتار ەگىن القابى بار، نەگىزىنەن بيداي ەگەمىز. 1000 گەكتارداي مال جايىلىمى بار. وسى جايىلىمعا سايكەس مال ۇستايمىز. مالعا قاجەتتى س ۇلى، ارپا ەگەمىز. ءبارىن ەلەپ-ەكشەپ، وندىرگەن بيدايىمىزبەن ەسەپ ايىرىسامىز. ارتىعىن ساتىپ، قارىزداردان قۇتىلىپ، ەڭبەك ەتكەن ادامداردىڭ جالاقىسىن تولەيمىز.

بيداي كەپتىرگىش كەشەندەر سالىنسا

ەگىن جيناۋ كەزىندە توقتاۋسىز جاۋىن جاۋىپ كەتەتىن جاعدايلار بولادى. بۇرىن ونداي كەزدە بي­دايدى شاۋىپ الىپ، اۋدان ورتا­لىعىندا نەمەسە كەڭشاردا ورنا­لاسقان استىق قابىلداۋ كاسىپ­ورىن­دارىنداعى بيداي كەپتىرەتىن قۇرىلعىلارعا جەتكىزەتىن ەدى. قازىر ونىڭ ءبىرى دە جوق. ال كۇننىڭ اشىلۋىن كۇتىپ قالساڭ، ۋاقىتتان دا ۇتىلاسىڭ، استىقتىڭ ساپاسى دا ءتۇسىپ كەتەدى. الداعى ۋاقىتتا وسى جاعىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا ويلاستىرىپ، شەشكەن دۇرىس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ونىڭ بارىنە شارۋا قوجالىقتارىنىڭ كۇشى جەتە بەر­مەيدى. قازىر كورشى رەسەي ەلى بيداي كەپتىرگىشتەردى شىعارىپ جاتىر. بىراق باعاسى ارزان ەمەس. بيداي كەپتىرەتىن قۇرىلعىنى الۋ، ورناتۋ جاعىن اۋدان، وبلىس باس­شىلىعى شەشكەنى دۇرىس. وسى ورايدا، استىق قابىلداۋ كاسىپ­­ورىندارىنىڭ بيداي كەپتى­رە­تىن قۇرىلعىلارى دۇرىس جۇمىس ىستە­سە، بارىمىزگە دە ءتيىمدى بولار ەدى. ءبىز ونىڭ قىزمەتىنە عانا اقى تولەر ەدىك. سول سياقتى استىق ساق­تاي­تىن قويمالار بولۋى كەرەك. جال­پى، تۇقىمدى ساقتاۋ، بيداي­دى كوكتەمدە ەگۋ كەزىنەن باس­تاپ، ونى جيناپ الۋدى قوسقاندا، ەلەۆا­تور­لارعا تاپسىرعانعا جانە ەلى­مىز­دىڭ نارىعى مەن شەتەلگە ەكس­پورت­قا شىعارعانعا دەيىنگى پرو­تسەس­تەر­گە قاجەتتى بارلىق قۇرال-جاب­دىق­­­تاردى قامتاماسىز ەتۋ جانە ولار­­­دى ورنالاستىرۋ، جۇمى­سىن جۇر­­گىزۋ ۇكىمەت تاراپىنان جۇ­يەلى تۇردە قولعا الىنۋى قاجەت. ال دي­­­قان­دار تەك ەگىن ەگۋ، جيناپ الۋ ناۋ­­­قانى­مەن الاڭسىز اينالىسۋى ءتيىس. 

جالپى، جەر دەگەنىمىز – ءتىرى ورگانيزم. ونى ەكولوگيالىق زارداپتارعا ۇشىراتپاي، ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. ەگىن نەمەسە باسقا دا ءداندى-داقىل­دار ەككەندىكتەن، جەرگە زيان كەلمەۋى ءتيىس. مىسالى، اسا جوعارى ءونىم الۋ ماقساتىندا نەبىر تەحنولوگيالاردى، قاۋىپتى تىڭايتقىشتاردى قولدانىپ، جەردى ازدىرىپ جىبەرىپ جاتقاندار تۋرالى دا ەستىپ ءجۇرمىز. بىرنەشە جىل پايدالانىلعان القاپتار جارامسىز بولىپ قالاتىنى تۋرالى دا ايتىلادى. سوندىقتان جەردىڭ توپىراعى، ونىڭ قۇرامى ۇدايى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلىپ وتىرۋى كەرەك. بۇرىن القاپتا قالعان بيدايدىڭ ساباقتارىن ءبىر جەرگە جيناپ، ورتەيتىن ەدى. قازىر مۇنداي تاسىلگە جول بەرىلمەيدى. ونىڭ ەكولوگيالىق زاردابى بار. سول سەبەپتى قازىر بيدايدىڭ ساباقتارى مەن قالدىقتارىن جەردىڭ بەتىنە شاشىپ تاستايمىز. توپىراقتى نول­دىك وڭدەۋ جۇيەسىنە كوشتىك. بۇ­رىن جەر قىرتىسىن قايتا-قاي­تا ايىرا بەرەتىن بولسا، قازىر كوپ قوز­عامايمىز. ەڭ باستىسى، توپى­راققا زيان كەلتىرمەي، جەر­دىڭ قۇ­نار­لىلىعىن، ىلعالىن وزىندە ساق­تاي ءبىلۋىمىز قاجەت. بىزدە توپىراق بونيتەتىنىڭ بالى جوعارى عوي.

تابىس كىلتى – عىلىم مەن تەحنولوگيا

ادامزات بالاسىنىڭ بۇگىنگى عىلىمي-تەحنولوگيالىق عالامات جەتىستىكتەر­گە قول جەتكىزۋى عالىم­داردىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسى. باياعىدا ادامدار اتپەن، اربامەن جۇرگەن بولسا، قازىر ەل مەن ەلدىڭ اراسىنا ۇشاقپەن قاتىنايدى. وسى­دان ءبىر عاسىر بۇرىن پويىزدار ساعاتىنا 30-40 شاقىرىم جىل­دام­دىقپەن قوزعالسا، بۇگىندە 300-400 شاقىرىم جىلدامدىق­پەن جۇيتكيتىن پويىزدار بار. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ۇشاق­تار­دىڭ جىلدامدىعى 200-220 شاقىرىم­دى قۇراعان. ال قازىر ساعاتىنا 1 مىڭ، ءتىپتى 2 مىڭ شا­قى­رىم جىلدامدىقتا ۇشا الا­تىن جولاۋشىلار ۇشاعى بار. اسكەري ۇشاقتاردىڭ جىلدامدىعى دىبىستان دا وزادى، ولار ساعاتىنا 4 مىڭ شاقىرىم جىلدامدىقتى باعىندىرىپ وتىر. سوندىقتان قاي سالادا بولسىن، عالىمدارمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋدىڭ ءتيىم­دى بولاتىنى ءسوزسىز. كەزىندە عالىمدار ءوندىرىس ورىندارىمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، جاڭالىقتارىن ەنگىزىپ، ەڭبەك ونىم­دىلىگىن ارتتىرۋعا تىكەلەي اتسا­لىستى. ال قازىر عالىمدار مەن ونەركاسىپ اراسىندا بايلانىس جو­قتىڭ قاسى. وسى كەمشىلىكتىڭ ور­نىن تولتىرىپ، عالىمداردىڭ اشىپ جاتقان جاڭالىقتارىن وندى­رىسكە ەنگىزىپ، ءتيىمدى جوبالار­دى ىسكە اسىرۋ – بۇگىنگىنىڭ تالابى. تۋعان ولكەمىزدىڭ قۇنارلى جەر­لەرىن توزدىرىپ الماۋ، ەكولو­گيا­لىق اپاتتارعا ۇشىراماۋ ءۇشىن عىلىمنىڭ ۇتىمدى جاڭالىق­تارىن پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور.

سۋبسيديا – شارۋاعا دەمەۋ

بۇگىندە تەحنيكا دا، تەحنولوگيا دا وزگەرىپ جاتىر. اۋىل شارۋا­شىلى­عى­نا جانار-جاعار­مايدى جەڭىلدىكپەن بەرە­تىنى دە ورىندى. ءبىز رەسەي ەلىنىڭ دي­قاندارىمەن بايلانىستامىز. ولار اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينا­لىساتىنداردىڭ بارىنە دە العان تەحنيكاسىنىڭ 50 پايى­زىن سۋبسيديا بەرىپ قايتاراتىنىن ايتادى. بىزدە ەگىنمەن اينالىساتىن­دار­عا عانا 25 پايىزدىق سۋبسيديا­مەن قايتارادى. الداعى ۋاقىت­تا ءبىز­دىڭ ەلدە دە سونداي مۇمكىن­دىك­تەر جاسالسا، استىق وندىرۋ­شىلەرگە ۇلكەن قولداۋ بولار ەدى. تەحنيكالارى جاڭارعان سايىن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ جۇمىس تيىمدىلىگى ارتادى، ونىمدەرىنىڭ ساپا­سى دا جاقسارادى. بۇگىندە رە­سەي­دىڭ كومبايندارى 45-50 ملن تەڭگە تۇرادى. الىس شەتەل­دىكى تىپ­تەن قىمبات. قوسالقى بول­شەك­تەرى دە ارزانعا تۇسەتىن بول­عان­دىق­تان ءبىز كوبىنە كورشى ەلدىڭ «ۆەكتور» دەگەن كومباينىن الامىز.

نەسىن جاسىرايىق، قازىر اۋىل شارۋا­شىلىعىندا جۇرگەندەردىڭ كوبى جاڭا كومباين، تراكتورلار الا المايدى. سول سەبەپتى 200-300 گەكتار جەرى بار شارۋا قوجالىقتارى بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەزىندە شىققان تەحنيكالارىن جاماپ-جاسقاپ، بارىمەن كۇن كورىپ ءجۇر. توزىعى جەتكەن تەحنيكامەن مول ءونىم دە جيناي المايسىڭ. وسىنىڭ ءبارى مەملەكەت تاراپىنان ويلاستىرىلىپ، شەشىلگەنى ءجون.

مال شارۋاشىلىعىنا ناقتى جاعداي جاساۋ كەرەك

مال شارۋاشىلىعى كۇردەلى وز­گەرىس­تەردى قاجەت ەتەدى. وعان ۇلكەن قولداۋ قاجەت. نەگىزىنەن اسىل تۇقىمدى مالمەن اينا­لىس­قاندارعا عانا سۋبسيديا بەرىلەدى. ال باسقالارى ونداي قولداۋعا قول جەتكىزە الماي وتىر. بۇگىنگى تاڭدا الەۋەتى جوعارى شارۋاشىلىقتار عانا اسىل تۇقىمدى مال وسىرەدى. ال باسقالارى مالدى سەمىرتىپ، سويۋ ءۇشىن ساتۋمەن عانا شەكتەلىپ ءجۇر. سوندىقتان مالدى اسىلداندىرۋعا دا كوپ ءمان بەرىلۋى ءتيىس. باسىم بولىگى ەتتى ءىرى قارا مالىن باعادى. ال ءسۇتتى سيىرلاردى الايىن دەسە، ونىڭ ءسۇتىن ساۋىپ، اۋدان نە وبلىس ورتالىعىنا جەتكىزۋدىڭ پروبلەماسى بار، ۇزاق جولعا اشىپ كەتەدى. بۇگىندە مال ۇستاۋ مەن باعۋدىڭ وزىندىك قۇنى ارتا ءتۇستى، تاپقان تابىستارىن اقتاي قويمايدى.

مال شارۋاشىلىعىنىڭ قيىن­دىق­تارى وتە كوپ. مالشىلار قىسى-جازى تىنىم تاپپايدى. ءبىزدىڭ جاقتا قىس التى اي بولادى. دالادا باعا المايسىڭ، قورادا ۇستاپ، جەم-ءشوبىن بەرىپ تۇراسىڭ. مالدى تەك ەڭبەكقور ادام عانا باعىپ، باپتاپ، كۇتە الادى.

باياعىدا اتا-بابالارىمىز مال باعۋ­دىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ بىلگەن عوي. قىس­تا قىستاۋدا وتىرعان، جازدا جايلاۋعا كوشكەن، ءتىپتى كۇزدە ءبىر-ەكى اي كۇزەۋ­دە وتىراتىن بولعان. ابايدىڭ ايگىلى «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر-ەكى اي» اتتى ولەڭىندە «ەرتە بارسام جەرىمدى جەپ قويام دەپ، ىقتىرمامەن كۇزەۋدە وتىرار باي» دەگەن جولدارى بار ەمەس پە؟ سوندىقتان بىزگە دە قازىر زاماناۋي جەتىس­تىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، مالدى جاز­دا جايلاۋعا شىعارىپ، قىس ايلارىندا قىستاۋعا الىپ كەلىپ باعاتىن تاسىلگە شى­عارماسا بولمايتىن سياقتى. بۇل ءۇشىن اۋدان ورتالىقتارى ماڭىندا ءىرى شارۋا قوجالىقتارىنا جەر ءبولىپ، جىلى قورالار سالىپ، مالدى ايداپ اكەلىپ، اۋدانداعى ادامدارعا جۇمىس بەرىپ، كوكتەمگە دەيىن قىستاپ شىعاتىنداي جاعداي جاساسا، ورىندى بولاتىن سياقتى. كوكتەمدە جايلاۋعا شىعارۋ كەرەك. وسىلاي مالدىڭ سانىن دا، ساپاسىن دا ارتتىرۋعا بولادى.

بۇگىنگى تاڭدا الىس قىستاقتا قالعان مالشىعا التى اي قىستا قاتىناس بولماي قالادى. ازىق-ت ۇلىك جەتكىزە ال­مايسىڭ جانە ونداي جەرگە ەشكىم بار­عىسى دا كەلمەيدى. ءتىپتى قىستا جولدى قاردان تازارتۋدىڭ ءوزى ۇلكەن پروب­لەما. بۇرىن اۋدان ورتالىعىنان كەڭ­شارلارعا، بولىمشەلەرگە باراتىن جولدى شارۋاشىلىقتار ۇدايى تازارتىپ تۇردى. ءبىزدىڭ جاقتا كەيدە قىستا جول بويىنداعى قاردىڭ بيىكتىگى ەكى مەتردەن اسادى. تۋننەلدىڭ ىشىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي بولاسىڭ. بۇگىنگى تاڭدا مال قىستاقتارىنان اۋىلعا دەيىنگى جولدى ەشكىم تازارتپايدى. سوندىقتان 60-70 شاقىرىم جەرگە تراكتورمەن دە جەتە الماي­سىڭ. مالشى قىستا اۋىرا قالسا، اۋرۋحاناعا جەتكىزۋ دە قيىن. بۇل ماسەلەنى تەرەڭ زەرتتەپ، ءوڭىردىڭ جاي-كۇيىن جانە اۋا رايىن ەسكەرە كەلىپ، ءبىر شەشىمدەر قابىلداۋ كەرەك. تۇتاستاي العاندا، مالشىلار حالىقتى ەتپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ولاردىڭ پروبلەمالارىن ناقتى شەشپەسەك، مال شارۋاشىلىعى دامىمايدى. 

اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا اۋىلدىڭ ءرولى زور

ەندى ءبىر ماسەلە – تۇرعىندار­دىڭ قالا­لارعا قونىس اۋدارۋى. اسىرەسە، جاس­تاردىڭ اۋىلدان كەتىپ قالعانى قيىن بولىپ تۇر. ەڭبەك ەتەتىن جاستاعى ادامداردىڭ كەتكەنى ءوز الدىنا، ولار كوشكەن سوڭ، مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا باراتىن وقۋشىلار بولماي قالادى. ەكى-ءۇش جىل بويى باستاۋىش سىنىپقا ەشكىم بارماسا، بالالار سانى ازايعان مەكتەپ جابىلادى. ال ءبىلىم ۇياسى جابىلسا، اۋىلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى. ۇستازدار جۇمىسسىز قالادى. ولار دا قالاعا قاراي كوشەدى. قالعان وقۋشىلار كورشى اۋىلدارعا بارىپ وقۋعا ءماجبۇر بولۋدا. مىسالى، كەزىندە 300 وقۋشى وقىعان مەكتەپتەردە قازىر 50-60 بالادان قالىپ وتىر. قاراتال، تەڭىز، كامەنورال، باركيدىڭ مەكتەپتەرى قانداي ەدى؟! ەندى ولار دا جابىلعالى تۇر. مىسالى، ءبىزدىڭ اۋىلداعى مەكتەپتە ءبىر كەزدەرى 11-سىنىپ وقۋشىلارىن وقىتقان مۇعالىمدەرگە ءوزىمىز جال­اقى تولەدىك. سودان كەيىن «1-سى­نىپقا باراتىن بالالار جوق، وقۋ­شىلار سانى ازايدى» دەگەن سەبەپپەن جابىلىپ قالدى. سول جىلى تۇرعىندار ۇدەرە كوشىپ كەتتى.

ساقتالىپ كەلگەن ءبىر جۇيە بۇزىلعان سوڭ، ءبارىنىڭ توز-توزى شىعىپ، «اۋىلدىڭ بولاشاعى بار ما، جوق پا؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بۇرىن كوشەلەرى ءتۇزۋ، ءبىر قاتاردى ساقتاپ تۇرعان ۇيلەردىڭ دە كوركى كەتەدى. كوشكەن ادامدار ۇيلەرىن بۇزىپ الىپ، قالاعا الىپ بارىپ، ماتەريالدارىن قۇرىلىسقا پايدالانادى. قالاي دەسەك تە، وبلىستا ىرگەسى سوگىلىپ كەتكەن اۋىلدار از ەمەس.

نەگىزى كۇرە جولدىڭ بويىندا جانە باسقا ەلدىمەكەندەرگە جاقىن اۋىلدى ورتالىق رەتىندە ساقتاپ قالۋدىڭ ماڭىزى وتە جوعارى. الەۋمەتتىك-مادەني نىساندار ساقتالسا، اۋىز سۋمەن، گازبەن، تاس جولمەن قامتاماسىز ەتىلسە، اۋىل تۇرعىندارى ەشقايدا كەتپەيدى. «قالاعا بارىپ، ءار جەردە جۇمىس ىستەپ، باسقا ورتادا جۇرگەنىمشە، ءوزىم ۇيرەنگەن اۋىلىم جاقسى»، دەپ ءبارى دە تۋىپ-وسكەن جەرىندە تۇرا بەرەر ەدى. تۋعان جەردىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلگەن ادامعا اۋىل­دىڭ ورنى بولەك قوي!

ەڭ بىرىنشىدەن، اۋىلعا وڭ كوز­قاراس كەرەك. ەلدىڭ ىنتىماعىن، تۇتاستىعىن ساقتاۋدا، وڭىرلەردى، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا اۋىلداردىڭ ءرولى وتە زور ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى. شەكارا ماڭىنداعى اۋداندار مەن مەكەندەر بار. ولاردى ۇستاپ قالۋ تىپتەن ماڭىزدى! رەس­پۋبليكا بويىنشا شاعىن ەلدى­مەكەندەردى ساقتاپ قالۋعا ارنال­عان باعدارلاما بولۋى كەرەك. بۇل قوردالانىپ قالعان كۇر­دەلى پروبلەمالاردى شەشىپ، بولىن­گەن قاراجات ماقساتتى تۇردە جۇم­سالسا، اۋىل دا كوركەيەدى، تۇر­عىندارى دا تۇراقتانادى.

وسى اتالعان پروبلەمالاردىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلۋىنە ءمان بەرىلسە جانە ءبىز سياقتى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا جۇر­گەن ادامداردىڭ وي-پىكىرلەرىن جيناق­تاپ، سارالاپ، وڭىرلەردى دامىتۋعا كۇردەلى بەتبۇرىس جاسالسا، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەر ەدىك.

شاعىن شارۋا قوجالىقتارىنا شىنايى قولداۋ قاجەت. وسى سالادا قانداي پروبلەمالار بار، سونىڭ ءبارىن تەرەڭ زەردەلەپ، عىلىمي جاڭالىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ، كەشەندى تۇردە شەشە بىلسەك، ەلىمىز وركەندەي تۇسەتىنى اقيقات.

حالقىمىز «قالاۋىن تاپسا، قار جانار» دەيدى. ءتۇبى ەلى­مىز­دە اۋىل شارۋاشىلىعى وركەن­دەيدى. ويتكەنى الەم حالقىن ازىق-تۇ­لىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسە­لە­سى كۇن وتكەن سايىن وزەكتى بولا تۇسۋدە. تەك وسى سالانى دامىتۋ­دىڭ جولىن تابا ءبىلۋىمىز قاجەت.

ورازعالي وماروۆ،

«قاراجار» جشس ديرەكتورى

قوستاناي وبلىسى،

مەڭدىعارا اۋدانى