ارحەولوگتىڭ جۇمىسى قالا ورنىن قازۋمەن بىتپەيدى

2013 جىلى وبلىس اكىمدىگى جانىنان تاريحي-مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى عىلىمي-ادىس­تەمەلىك كەڭەس قۇرىلعان بولاتىن. سالا عالىمدارىنىڭ باسىن قوسقان بۇل كەڭەس وتىرىستارىندا تاريحي مۇرالاردى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋ، قورعاۋ جانە قۇجات­تاندىرۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى كوپ ماسەلە شەشىمىن تاپتى. وسى كۇنى وبلىس اۋماعىنداعى شىرىك-رابات، سىعاناق، بارشىنكەنت، جانكەنت پەن سورتوبەدە عالىمدار زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر. ساقتاردىڭ استاناسى – شىرىك-راباتتا ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى ماماندارى جۇمىس ىستەسە، قازاق ءۇشىن قۇتتى وردا سانالاتىن سىعاناقتى قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارى زەرتتەپ جاتىر. ال بارشىنكەنتتە ءال-فارابي اتىن­داعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگتارى كەشەگى وتكەن تاريح دەرەگىن ىزدەۋدە.

وسىلاردىڭ اراسىندا قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتىك ۋنيۆەر­سيتەتى «ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى جۇمىسىن بو­لە-جارا ايتا كەتكەنىمىز ءجون. كونە قالا­لار ورنىن زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن جەرگىلىكتى بيۋدجەت پەن ءتۇرلى قورلاردان گرانت­تار ءبولىنىپ كەلەدى. بىلتىر بۇل ورتالىق تيۋبينگەن ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرىگىپ  گەرمانياداعى نەمىس زەرتتەۋلەر قورىنىڭ گرانتىن ۇتىپ الدى. وسىدان كەيىن جەرگىلىكتى عالىمدار مەن رەسەي، نەمىس ارحەولوگتارى زەرتتەۋدى بىرلەسە جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇشجاقتى كەلىسىمگە قول قويدى.  

– بىزدە كەڭەس وكىمەتى كەزىنەن قالىپ­تاسىپ قالعان، ارحەولوگتار قالا ورنىن تەك ارتەفاكت تابۋ ءۇشىن قازادى دەگەن ءبىر تۇسىنىك بار. جوق، ءبىزدىڭ جۇمىس قازۋمەن بىتپەيدى. ارحەولوگ زەرتتەۋ ارقىلى قالانىڭ «جاسىن»، قۇرىلىمى مەن قۇرىلىستى، ءتىپتى سول كەزدەگى كليماتتىق ورتانى، ادامدارمەن قاتار باسقا دا تىرشىلىك يەلەرى تۋرالى مالىمەتتى انىقتاۋى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايت­قاندا، بۇرىنعىنى بۇگىنگە جەتكىزىپ، ەلدىڭ كوز الدىنا ەلەستەتۋى ءتيىس. بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىز وسىعان قول جەتكىزدىك، – دەيدى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتا­لىعىنىڭ جەتەكشىسى، PhD دوكتورى ءازىلحان تاجەكەەۆ.

مىسالى، بيىل ورتاعاسىرلىق جانكەنت، سورتوبە قالاشىقتارىنىڭ ورنىن زەرتتەۋدە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ ادىس­تەرىن قولدانۋ ءۇشىن گەوفيزيكتەر، گەومو­ر­فولوگتار، توپىراقتانۋشىلار، وستەو­لوگتار جۇمىلدىرىلدى. وسىنىڭ ارقا­سىندا جەردىڭ قىرتىسى، بەدەرى تولىق زەرتتەلدى. توپىراقتانۋشىلار زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كەزىندە جانكەنتتىڭ تابيعاتى قازىرگىمەن سالىستىرعاندا وتە قولايلى بولعانىن انىقتادى. بۇرىن قالا ورنىنان كەراميكالىق ىدىس سىنىقتارى كوپ تابىلاتىن ەدى. بيىلعى باستى ولجا – شىنىدان جاسالعان ءيىسسۋ قۇتىسى بولدى. بۇل قالاعا سىرتتان يمپورتتالىپ كەلگەن زات بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسالىپ وتىر. ارحەولوگتار سورتوبەنى قازۋ كەزىندە امفوراعا كەزىگىپتى. قوس تۇتقالى، كەڭ ءبۇيىر­لى بۇل قۇمىرا وعىز داۋىرىنە ءتان ەمەس، عالىم­دار پىكىرىنشە بۇل يران مادەنيەتىنىڭ مۇراسى بولۋى مۇمكىن.

جالپى، وسى سورتوبە قالاشىعىن ور­دازى دەپ تە اتايدى. ارحەولوگتار ءتىل ماماندارىمەن كەڭەسكەندە ولار بۇل اتاۋ كىشى وردا دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ايتىپتى. قالاشىق قورقىت بابا قورىمىنا جاقىن ورنالاسقان. سوعان قاراعاندا جانكەنت وعىزداردىڭ ۇلكەن ورداسى – وردازى كىشى سارايى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. دۇنيە تىلسىمىن قوبىز سارىنىنان ىزدەگەن بابا ءومىر سۇرگەن كەزەڭنىڭ كۋاسى بولعان قالاشىقتى قازۋ جۇمىستارى سول زامان­داعى قۇرىلىستار تۋرالى ماماندار پايىمىن كەڭەيتە ءتۇستى. 

زەرتتەۋدى كەشەندى جۇرگىزۋدىڭ پايداسى جايلى ايتقان ءازىلحان تاجەكەەۆ جۋىردا بولعان مىناداي ءبىر وقيعانى مىسالعا كەلتىردى. نەمىس وستەولوگتارى ورتالىق لابوراتورياسىندا تۇرعان ءمالىن سۇيەگىن زەرتتەۋگە الادى. جانكەنتتەگى تسي­تا­دەلدەن تابىلعان قاڭقانى تەكسەرۋ ناتيجەسىندە ونىڭ اياعىنىڭ سىنىق بولعان­دىعى، قارتايىپ بارىپ ولگەنى جانە قولعا ۇيرەتىلگەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ولار ەندى ونى گەنەتيكالىق زەرتتەۋگە كىرىسىپ كەتكەن كورىنەدى. 

ءوڭىر ءۇشىن ماماندار دايارلاۋ ماسەلەسى دە وسى حالىقارالىق جوبا اياسىندا شەشىمىن تاپتى. گەرمانيانىڭ تيۋبينگەن ۋنيۆەرسيتەتى مەن ورتالىق بىرلەسە ۇيىمداستىرعان « ۇلى جىبەك جولىنىڭ سولتۇستىك ايماعىنداعى كوشپەندىلەر مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى جانە ۋربانيزاتسيالانۋى» اتتى سەمينارعا رەسەي، ۋكراينا، يسپانيا، اقش، فرانتسيا، ان­گليا مەملەكەتتەرىنىڭ ماماندارى قاتىستى. وسى شارادا كادر دايارلاۋ ءىسى تالقىلانىپ، ورتالىقتىڭ 2 قىزمەتكەرى تيۋبينگەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتۋراسىنا قابىلداندى. ولاردىڭ ءبىلىم الۋى ءۇشىن نەمىس گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر قورى 27 ملن تەڭگە ءبولىپ وتىر.

– كونە قالالار زەرتتەلگەسىن، ولاردىڭ بولاشاق مارتەبەسىن ايقىنداپ العان ءجون. وسى ماقساتتا جۋىردا الماتى قالا­سىندا وتكەن جيىنعا قاتىسىپ قايتتىق. مادە­نيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن وتكەن وسى شارادا قازاقستان، قىر­عىزستان، تاجىكستان مەن وزبەكستان 30-دان استام ەسكەرتكىشتى يۋنەسكو قور­عاۋىنداعى مادەني مۇرالار قاتارىنا الۋعا ۇسى­نىس بەردى. ولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وبلىستان ۇلى جىبەك جولىنىڭ سىرداريا بولى­نىسىندەگى سىعاناق، جان­كەنت جانە جەتىاسار ەسكەرتكىشتەر كەشەنى بار، – دەيدى عالىم.

ءازىلحان تاجەكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، حا­لىق­ارالىق ۇيىم قورعاۋىنداعى نىسان­دار قاتارىنا قابىلداۋدا العاشقى كەزەكتە قالانىڭ نەمەسە تاريحي ورىننىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى ەسكەرىلەدى. سوسىن­عى تالاپ، تۋريستەردى قابىلداۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمى بولۋى كەرەك. بۇل جا­عىنان ءۇش نىسان دا دايىن. بىلتىر سىعاناق تولىق قورشالدى. جانكەنتتى قورشاۋ وسى قىسقا دەيىن اياقتالادى. جەتى­اسار كەشەنىندەگى ونشاقتى نىسان دا كۇرە­جولدان اسا قاشىق ەمەس.

ەجەلگى شىعىس وركەنيەتىنىڭ ورتالىعى، تۇركى مادەنيەتىنىڭ التىن كومبەسى بولعان وڭىردەگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇ­مىس­تارى الدا دا جالعاسىن تابا بەرمەك.

قىزىلوردا