قارقارالىداعى اباي جولى

تاعىلىم تۇنعان توپىراق

ءيا، تاريحى قوس عاسىرعا جۋىقتايتىن قارقارالىنى ايتساق، ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي وسكەنباي ۇلى سالدىرعان مەشىتتى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. مەشىت ءسوز بولعاندا، استە قۇنانباي قاجى قاي­رات­كەرلىگىنەن اتتاپ وتە المايمىز. ال تەكتى قۇنانباي تىلگە تيەك ەتىلگەن جەردە كە­مەڭگەر اباي ەسىمىنىڭ دە قاتار ايتىلۋى زاڭدىلىق. اكە مەن بالا اراسىنداعى عۇ­مىرلىق ۇلاعاتتىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن تانىتاتىن قوس قايراتكەر تاعىلىمى بۇگىندە تەك سەمەي، شىڭعىستاۋ ءوڭىرى عانا ەمەس، قا­سيەتتى قارقارالى توپىراعىندا دا ساي­راپ جاتىر.

ۇلتتىق رۋحانيات الەمىنە سىلكىنىس اكەل­گەن كەمەڭگەر تۇلعالار نىسپىسىن قار­قا­رالىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ تۇرعان قۇنانباي قاجى مەشىتىنەن بو­لەك، مۇنداعى تاعى ءبىر قۇندى جادىگەر – اباي ءدام تاتقان اتاقتى تاتار كوپەسى حاليوللا بەكمەتوۆتىڭ «كوكتوبەل ءۇيى». قا­تار جا­راس­قان قوس ەسكەرتكىش بۇگىندە ءوز ءداس­تۇ­رى مەن داعدىسىن قالىپتاستىرعان تاريح، مادەنيەت، ساۋلەت ونەرىنىڭ ءبىرتۇتاس كەشە­نىنە اينالعان. مەشىتكە سوعىپ، اباي ۇيىنە كىرمەي كەتۋگە بولمايدى. سول سەكىلدى اباي ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن مەشىت­تەن بۇرىن اتتامايتىن كيەلى ولكە­نىڭ جازىلماعان ءوز ءتارتىپ-زاڭى بار.

بالا كۇنىمىزدەن قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وسكەن وسى ءبىر قاعيدادان تۋعان جەرگە قاي ۋاقىت، قاي مەزگىلدە جول تۇسسە دە، ات­تاپ كورگەن ەمەسپىز. بۇل جولى دا سول ادە­­تىمىزدەن تانبادىق. ەكىنتىگە تاياۋ قار­قارالىعا كىرگەن كولىگىمىزدى قالا كى­رە­­­بەرىسىنەن كۇتىپ العان اكەم رىمبەك شاي­­­مۇرات ۇلى ءوزى باستاپ قۇنانباي قاجى مە­­شىتى، ودان ءارى اباي تۇسكەن كوكتوبەل ءۇي­­دىڭ قاقپاسىنا اكەپ تىرەدى. مەشىتتىڭ سول جاق قاپتالىنان ورىن تەپكەن اقىن مەن اكەسىنە ارنالىپ تۇرعىزىلعان ەڭ­سە­لى ەسكەرتكىش تە تاريحي كەشەننىڭ قۇن­دى­­لى­عى مەن مازمۇندىق ءمانىن بايىتا تۇس­­كەندەي.

قۇنانباي قاجى سالدىرعان مەشىت پەن اباي توقتاعان ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن تالاي مارتە اتتاپ جۇرگەنىمىزبەن، مىستان قۇيىلعان بيىكتىگى 4 مەترلىك ءمۇسىندى بوي كوتەرگەلى بەرى تۇڭعىش كورۋىمىز. وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا ۇلى اقىننىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي دۇنيەگە كەلگەن ونەر تۋىندىسى سالتاناتىمەن كوز بەن كوڭىلدى قاتار باۋرايدى. كومپوزيتسيا اۆتورى ساكەن داۋلەتباەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەسكەرتكىش مەدرەسەدەن ۇيگە ورالعان جاس ابايدى اكەسىنىڭ قارسى الىپ تۇرعان ءساتىن سۋرەتتەيدى. ءبىر-بىرىنە ىرگەلەس ورنا­لاس­قان قۇنانباي قاجى مەشىتى مەن اباي توق­تاعان ءۇيدى ۇيلەسىمدى ۇندەستىرگەن ءمۇ­سىن شىن مانىندە قارقارالىداعى قۇنان­باي مەن اباي ءداۋىرى اتموسفەراسىن بە­دەر­­لى بەينەلەپ تۇر.

قارقارالى... قۇنانباي قولتاڭباسى

قۇنانباي قاجى دەگەندە، ءبىزدىڭ ويى­مىز­عا بىردەن مۇحتار اۋەزوۆ قالامىنا ارقاۋ ەتكەن «اباي جولى» رومان-ەپوپەيا­سىن­داعى قاتال دا مەيىرىمسىز اكە بەينەسى ورالادى. الايدا، وسى ءبىر تۇلعانى كور­كەم ادەبيەتتە سۋرەتتەلگەن كەيىپكەر بەي­نە­سىنەن الشاق اكەتىپ، ءوزى ءومىر سۇرگەن زامان­داعى حالقى ءۇشىن جاساعان جارقىن ىستەرى مەن شىنايى ومىردەگى بولمىسىنا ۇڭى­لەتىن بولساق، قاتىگەز قۇنانباي ەمەس، قاي­راتكەر قۇنانبايدىڭ ءمارت تۇلعاسىن تاني­مىز.

قاسيەتتى قارقارالى شاھارىنداعى شەجى­رەلى ءھام قاسيەتتى مەكەن، 170 جىلعا جۋىق­تايتىن تاريحى بار ەڭسەلى مەشىت تىكەلەي قۇنانباي قاجى ەسىمىمەن بايلانىستى. قازاقتىڭ باس اقىنى ابايداي ۇلى كەمەڭگەردى ومىرگە كەلتىرگەن قۇنانباي بابا­مىز ەل بيلەگەن ادىلەتتى دە بەدەلدى اكىم عانا ەمەس، مۇسىلماننىڭ بەس پارى­زىن مۇلتىكسىز اتقارعان ءمۇمىن كىسى بولعان. بۇعان دالەل – ول كىسىنىڭ قاجىلىق جولمەن قاسيەتتى مەككەگە بارىپ، وندا مۇ­سىلمان ەلدەرىنەن بارعان ادامدار تۇسە­تىن ء«ۇي-تاقيا» («تاكيە») قوناقۇيىن سال­عىزۋى جانە قارقارالى قالاسىندا مەشىت قابىرعاسى قالانۋىنا تىكەلەي مۇ­رىندىق بولۋى. كەيىنگى دەرەكتەردە ءما­لىم بولعانىنداي، «تاكيە» قوناقۇيى 12 بولمەدەن تۇرىپ، وعان شامامەن 60 ادام سىيعان كورىنەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي، مەككەدەگى قازاقتاردىڭ سالعان جالعىز عيماراتى: مەشىت پەن قوناقۇي ورنى ساقتالماعان. ەسەسىنە، قايراتكەر تۇلعا­نىڭ قارقارالى قالاسىندا تۇر­عىز­عان قۇلشىلىق مەكەنى بۇگىنگە دەيىن جەتىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن قالاعا قىدى­رىپ كەلۋشى قوناقتاردىڭ كوز قۋانى­شى­نا اينالعان.

مۇراعات دەرەكتەرىنە ۇڭىلەر بولساق، مەشىت سالۋ جونىندەگى العاشقى باستاما سول كەزدە قارقارالىدا اعا سۇلتان بولىپ تۇرعان قۇسپەك تاۋكيننىڭ باسشى­لىعىمەن قولعا الىنعانىمەن، قۇرى­لىس­تى قاشان باستاپ، قاي جەرگە سالۋ، جۇمىس كۇشىن قايدان الۋ سياقتى ماسە­لە­لەر­دە قۇنانباي قاجى ەسىمىنىڭ كوبىرەك اتالا­تىندىعىنا كۋا بولامىز. ۇلى جازۋ­شى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جازباسى بو­يىنشا، قۇنانباي 1849 جىلعا دەيىن كىشىك-توبىقتى بولىسىنىڭ بولىس ۋپرا­ۆيتەلى قىزمەتىندە بولىپ، ودان كە­يىن

1849-1852 جىلدارى قارقارالى وك­رۋگىنە اعا سۇلتاندىققا سايلانعان كە­زىن­­دە مەشىت تۇرعىزىلعان. بۇل جونىندە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن اياگوز­دىك قازاق تاريحشىسى قۇربانعالي حاليد ءوزىنىڭ «تاراۋيح حامسا» دەگەن كىتابىندا: «قارقارالىدا قۇسپەك الىن­عان سوڭ، ورنىنا توبىقتى قۇنانباي مىرزا وسكەنباي ۇلى 1849 جىلى سايلا­نا­دى. مۇنان بۇرىن اعا سۇلتاندار بولار-كەتەر بولىپ وتكەن بولسا، بۇل سايلانىسىمەن سول جىلى-اق مەشىت سالدى­رىپ، قۇرباندىق شالدىرىپ، ءراسىمىن اشتى. ونىڭ ءتاۋىر-اق ادىلەتتىلىگى مەن جو­مارت­تىعى بار ەدى. وسى مەشىتكە ءبى­رىن­شى بولىپ يمام حاسان سەيفوللا ۇلى تاعايىن­دال­عان ەدى»، دەپ جازادى.

مەشىت 1851 جىلى اشىلعاننان باس­تاپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن حا­لىق­قا قىزمەت كورسەتىپ، تاريحي ورىن­دار­دىڭ ءبىرى رەتىندە مۇسىلمان قاۋىمنىڭ ۋاعىز-ناسيحات ايتىپ، ادەپتىلىك، ادەت-عۇرىپ پەن ءدىندى قاتار جەتەكتەپ كەلگەن قاسيەتتى ورنى بولعان. 80 جىلعا جۋىق قاسيەتتى قۇداي ءۇيى اتالىپ، يماندىلىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ ۇيىتقىسىنا اينال­عان. تەك 1924 جىلى تاركىلەۋدىڭ العاشقى كەزدەرىندە قارقارالىعا كەلگەن بەل­سەن­دى­لەر: «مۇنىڭ مۇناراسىن قۇلاتۋ كەرەك، كەڭسە قىلامىز» دەپ، مەشىتتى كەڭسەگە لايىق­تاۋعا تىرىسادى.

قاسيەتتى مەكەننىڭ ودان كەيىنگى تاع­­­­­دىرى توڭىرەگىندە قارقارالىداعى قۇ­نان­باي قاجى مەشىتىنىڭ بۇرىنعى باس يما­­مى ءامىرجان ءاشىم ۇلى تومەندەگىشە وي ءوربىتتى: ء«بىزدىڭ ۇلكەندەردەن ەستى­گە­نى­­مىزدى ايتسام، الگى بەلسەندىلەر اللا ءۇيىنىڭ مۇناراسىن كىم قۇلاتادى دەپ تۇر­عاندا، ارالارىنان يماش دەگەن كىسى: «مەن قۇلاتامىن، وندا تۇرعان نە بار؟» – دەپ، اعاش مەشىتتىڭ ۇستىنە جۇگىرىپ شىق­قان كەزدە، قولىنان بالتاسى ۇشىپ كەتىپ، اياعى تايىپ قۇلاپ، سول جەردە مەرت بولىپتى. بۇل قۇدىرەتكە تۇسىنە الما­عان بەلسەندىلەر: «مىناۋ جانسىز ءۇي قا­راپتان قاراپ ءبىزدىڭ ءبىر كىسىمىزدى ءولتىر­دى» دەپ، مەشىتتى ورتەپ جىبەرمەكشى دە بولعان. قاسيەتتى ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدى تۇگەلدەي قورشالعان تال شارباق بولعان ەكەن، سونىڭ ءبارىن ءۇيىپ، كىل اعاشتان سالىنعان مەشىتتىڭ شىعىس جاق شەتىنەن ءورت قويىپتى. سول ۋاقىتتا تالدىڭ ءوزى عانا جانىپ، ال مەشىتتىڭ ىرگەسىنە وت دارىماپتى. جاي عانا سىرتىن قارا كۇيە شالىپ، سىرلاپ قويعانداي بولىپ قالعان ەكەن. ىزالانعان بەلسەندىلەر وتتى ەندى باتىس جاق شەتىنەن قويىپ، ورتەمەكشى بول­عاندا، سول جەردە جۇرگەن ادامداردىڭ بىرەۋى­نىڭ كوزىنە جاعىمسىز ەلەستەر كورىنسە، ەندى بىرەۋىنىڭ جانارىنا شوق ءتۇسىپ ابدەن تيتىقتاتىپتى».

سونىمەن قاتار دىنگە قارسى بولعان كەڭەس وكىمەتى كەزىندە «قۇنانباي قاجى مەشىتىنىڭ ايشىعىن اتىپ تۇسىرىڭدەر» دەگەن بۇيرىق تا بولادى. ءبىراز كىسىلەر ايشىقتى نىساناعا الىپ اتقانىمەن، وقتارى دارىمايدى. سودان ءبىر كىسىنىڭ وعى مەشىت مۇناراسىنا ءدوپ ءتيىپ، ايشىق جەرگە قۇلاپ تۇسەدى. ال اتقان كىسى سول جەردە دوپ سەكىلدى دومالاپ، بەلگىسىز جاع­دايدا جان تاپسىرىپتى. ەستەرى شىق­قان بەلسەندىلەر باستاپقى ويلارىنان باس تارتىپ، مەشىتتى جاۋىپ قويىپ، وزدە­رى كەتىپ قالىپتى. ەشكىمدى جولاتپاي، ەسىك-تەرەزەسىنىڭ بارلىعىن تارس بەكىت­تى­رىپ تاس­تاپتى. سودان 1941 جىلعا دەيىن جابىق تۇرعان. كەيىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سو­عى­سى باستالعان كەزدە سوعىس زاردابىن تارتقان باۋىرلارىمىز ۋكراينا، بە­­لورۋسسيا، زاكاۆكازەدەن كەلىپ، وسى جەر­­دى جاتاقحانا رەتىندە تۇراق ەتىپتى. بىراق ولار بۇل جەردە كوپ تۇراقتاي الماعان. باس-اياعى ەكى تۇنەپ، ءۇشىنشى كۇنى مازالارى قاشا باستايدى. قولدارىنا قورجىندارىن ۇستاپ الىپ، ەسىكتىڭ الدىندا ءۇرپيىسىپ وتىرعاندارىن كورىپ:

– نەگە ىشىنە كىرمەيسىڭدەر، جاتپايسىڭدار؟ – دەپ سۇراسا: – بۇل ءبىر مازاسىز ناشار ءۇي ەكەن، ىشىنە كىرىپ جاتۋعا بولمايدى، مازا بەرمەيدى، تىنىشتىق جوق! – دەپ رەنىشتەرىن ءبىلدىرىپتى.

كەڭەس زامانىندا مەشىتتى تەك جاتاق­حا­نا رەتىندە عانا پايدالانىپ قويماي، باسقا دا ماقساتتاردا قولدانعان. 1991 جىلعا دەيىن بۇل جەر ءارتۇرلى قويمالار قىزمەتىن دە اتقارىپتى. ودان سوڭ كىتاپ­حا­نا، كەيىن پيونەرلەر ءۇيى بولادى. ۇلكەن­دەردىڭ ايتۋىنشا، مەشىت قويما بولىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە تۇرعىندار تالاي تىلسىمنىڭ كۋاسى بولعان ەكەن. كەش­كى­لىك كۇللى قويمانىڭ ءىشىن تاپ-تۇي­ناق­تاي ەتىپ جيناپ، تاڭەرتەڭگىسىن كەلسە، رەت­تەپ كەتكەن كۇرىش، قاراقۇمىق سياقتى ءداندى-داقىلدار ءبىر-بىرىنە ارالاسىپ، قاپتاردىڭ ورىندارى قوزعالىپ، بەيبەرەكەت شاشىلىپ جاتاتىن جايتتار ءجيى قايتالانادى. العاشىندا بۇعان كۇ­زەت­شى­لەردى كىنالايدى. سودان قانشاما سە­نىمدى ادامدار كەلىپ، تۇنىمەن كۇزەتەدى. الايدا، ەشكىم ەشتەڭەنى ۇرلامايدى، تەك تاڭەرتەڭ بارلىعى ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، قويمانىڭ ءىشى ىبىرسىپ شاشىلىپ جاتادى. كەيىننەن مۇنداي جاعداي مەشىت كىتاپحانا بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا دا قايتالانادى. ىرگەدەگى سورەلەرگە رەت­تەستىرىپ جيناپ كەتكەن كىتاپتار تاڭەر­تەڭ كەلسە، ورتادا ءۇيىلىپ جاتاتىن كورى­نەدى. قا­سيەتتى ورىن بەرتىنىرەكتە پيو­نەر­لەر ۇيىنە اينالعاندا دا، كەشكىسىن قالدىرىپ كەتكەن بارابان، گورن سياقتى ساز اسپاپتارى تۇنىمەن دىبىس شىعارىپ، كۇزەت­شى­لەردىڭ زارەلەرىن الىپتى. اقىرىندا بيلىك باسىنداعىلار مەشىتتى جاۋىپ تى­نا­دى.

جاتاقحانا بولىپ، اتقورا مەن قويما قىزمەتىن دە اتقارىپ، قاراۋسىز قالىپ كەلگەن جادىگەردىڭ بۇگىنگە دەيىن جەتۋ جو­لىنداعى وتكەرگەن قيىنشىلىقتارى كەيىن ۇمىت بولدى. ەگەمەندىك العان تۇس­تا­رى العاش رەت «جىبەك جولى» جوباسى نە­گىزىندە مەملەكەتتەن قارجى ءبولىنىپ، «اباي­دىڭ مۇراجايى» دەگەن باعدارلاما اياسىن­دا قايتا اشىلدى.

اباي توقتاعان ءۇي

جازبا دەرەكتەردە كەڭىنەن ءسوز بولاتىنداي، بولاشاق ۇلى اقىن قارقارالىعا ءجيى اتباسىن بۇرىپ تۇرعان. قاسيەتتى ولكەنى شىڭعىستاۋدان كەيىنگى ەكىنشى اتامەكەنى ساناعان. قارقارالىنىڭ اباي جۇ­رە­گىنە ايرىقشا جاقىن بولۋىنىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى – اقىننىڭ اناسى ۇل­جان قارا­كەسەك رۋىنىڭ قىزى بولسا، العان جارى ءدىلدا دا ارىدە قازداۋىستى قازى­بەك بي، بەرىدە تىلەنشى ءبيدىڭ ۇرپاعى الشىن­­بايدىڭ ءناسىلى ەكەنى بەلگىلى. بۇل جايت البەتتە بولاشاق اقىننىڭ قىزىعى مول قالاعا ءجيى كەلىپ-كەتىپ جۇرۋىنە ىق­پال ەتكەنى ءسوزسىز.

ابايدىڭ قارقارالىعا العاشقى سا­پا­­رى نەگى­زىنەن مەشىتتىڭ قۇرىلىس جۇ­مىس­تارى باس­تالعان كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلە­دى. ونى اقىن ءجيى ءتۇسىپ، قوناق بولاتىن تاتار كوپەسى حاليوللا بەكمەتوۆتىڭ كوكتوبەل اعاش ءۇيىنىڭ ماڭدايشاسىندا جازىلعان: «بۇل ۇيدە 1850 جىلى ۇلى اقىن-اعارتۋشى اباي قۇنانباەۆ بولعان» دەگەن دەرەك راستاي تۇسەدى. ەگەر اقىننىڭ 1845 جىلى ومىرگە كەلگەنىن ەسكەرسەك، وندا ابايدىڭ قارقارالىعا العاش 5 جا­سىن­دا تابان تيگىزگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. ال بۇل ۋاقىت اكەسى قۇنانباي قاجى­نىڭ قارقارالىعا بولىس بولىپ سايلانىپ، مەشىت قۇرىلىسىمەن قىزۋ اينالىسىپ جاتقان ۋاقىتىن كورسەتەدى. ونى مۇحتار اۋەزوۆ تە «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا جاقسى سۋرەتتەيدى: «اباي اكەسىمەن بىرگە قارقارالىدا تۇرعالى كوپ كۇندەر بولدى. قازىردە قىس ابدەن ءتۇسىپ، قار بەكىپ العان-دى. قۇنانباي كىشكەنە قالانىڭ تاپ ورتاسىنداعى كوك شاتىرلى، ۇلكەن اعاش ءۇيدى جاتاق ەتكەن. قازاعۋار، قوناق­شىل تاتار ساۋداگەرىنىڭ ءۇيى...» دەپ جازادى قالامگەر. جازۋشى ايتىپ وتىر­عان قوناقجاي شاڭىراق ءبىز ءسوز ەتكەن تاتار ساۋداگەرى حاليوللا بەكمەتوۆتىڭ كوكتوبەل ءۇيى ەكەندىگى انىق.

«قۇنانباي ابايمەن بىرگە حاليول­لا­نىڭ ۇيىنە بىرنەشە رەت كەلگەن. ويتكەنى قارقارالى دۋان ورتالىعى بولعاندىقتان ءجيى كەلىپ تۇراتىن. بىرنەشە كۇن بۇرىن ءوزىنىڭ كەلەتىندىگىن ارنايى كىسى جىبەرىپ حابارلاپ وتىرادى ەكەن. سىيلى قوناق­تار­دى كۇتۋ ءۇشىن حاليوللانىڭ ءۇيى ال­دىن الا دايىندالىپ، قۇنانبايعا ار­نا­­يى تاي سويعىزادى ەكەن» دەپ جازا­دى قارقارالىلىق اقساقال احمەتبەك ءارىن ۇلى ءوز ەڭبەگىندە. ال اكادەميك اقجان ماشانوۆتىڭ ەستەلىگىندە مىناداي دەرەك ساقتالعان: «اباي ءار كەلگەن سايىن حاليوللا بايدىڭ «كوك ۇيىنە» اتباسىن تىرەپ، قادىرلى قوناق رەتىندە قابىل­دانعان. جيھاز-جابدىعى مول، باي كىتاپ­حاناسى بار وسىناۋ ەڭسەلى اعاش ۇيدە دەمالىپ جاتىپ، ولەڭ جازعان. اباي­دى قارقارالى جاستارى قوشەمەتتەپ قارسى الىپ، ونىڭ كەلۋىن ۇلكەن ولەڭ-جىر­دىڭ مەرەكەسىنە اينالدىرعان. ونى بەكمەتوۆتەر اۋلەتى مەن قالانىڭ بەلدى ازاماتتارى كەزەك-كەزەك قوناققا شاقى­رىپ، قۇرمەت كورسەتكەن. ول سونىمەن بىرگە قانسوناردا اڭعا شىعىپ، قۇس سالىپ، تازى قوسىپ، تۇلكى اۋلاعان».

كەزىندە بۇل كوكتوبەل ءۇيدىڭ الدىندا قوناق قابىلدايتىن ارنايى جاي بولعان دەسەدى. ءۇيدىڭ قوراسى ۇلكەن. قورانىڭ تابا­نىنا قىش تاس توسەلگەن. ول كەزدە اۋلادا ۇلكەن ءۇش قورا ورنالاسىپتى. بىرىنشىسىندە كەلگەن قوناقتاردىڭ كولىگى، ەكىنشىسىنە مالدىڭ جەم-ءشوبى، ۇشىن­شى­سىندە ساۋىن سيىرلاردىڭ قوراسى مەن قاساپحانا بولعان. بىرنەشە جىل بويى باپتاپ، ارنايى كەپتىرىلگەن ۇلكەن بورەنەلەردەن قيۋلاستىرىپ سالىنعان تاريحي جادىگەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ءۇيدى سالۋ بارىسىندا شەگە اتاۋلى مۇلدەم پايدالانىلماعان. بىلەتىن ادامدار حاليوللانىڭ قورا-جايى قانداي ۇلكەن بولسا، داستارقانى دا سونداي مول، ەل-جۇرتقا اسا سىيلى بولعاندىعىن ءجيى ءسوز ەتەدى ءوز زەرتتەۋلەرى مەن جازبا ەستە­لىك­تەرىندە. ادامگەرشىلىگى مەن قايرات­كەر­لىگى دە ءوز الدىنا ءبىر توبە. ءتىپتى، قۇنان­باي قاجى مەشىت قۇرىلىسىن قولعا العان­دا حاليوللا بەكمەتوۆ تاراپىنان رۋحا­­ني ءھام قارجىلاي كومەك كۇشىنە يە بولعان.

تاتار كوپەسىنىڭ اعايىنعا بەرگىسىز باۋىر­مالدىعى مەن مارتتىگىن اسا جوعا­رى باعالاعان قۇنانباي قاجى كەيىن حاليوللاعا توبىقتى رۋىنان شىق­قان ءوزىنىڭ جاقىن قارىنداسى عايني شوڭ­بايقىزىن الىپ بەرىپ، ارالا­رىن­داعى دوس­تىقتى جۇزجىلدىق تۋىستىققا ۇلاس­تى­رادى. عاينيعا دەيىن ءلاتيفا، حاديشا، فاتيما ەسىمدى ءۇش ايەلى بولعان ساۋداگەر، ارقايسىسىنا جەكە-جەكە اعاش ءۇي تۇر­عى­زىپ، ءوزى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن عايني­مەن بىرگە وسى كوكتوبەل ءۇيدى تۇراق ەتكەن.

وسى تۇستا تاعى ءبىر ماڭىزدى دەرەك – حاليوللانىڭ ءۇشىنشى ايەلى فاتيمادان تۋعان گۇلباھار (كۇلبىش) – قازاقتان شىققان تۇڭعىش زاڭ ماگيسترى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى جاقىپ اقباەۆتىڭ جارى. 1922 جىلى جاقىپ اقباەۆ الاش وكىمەتى مۇشەسى بولعاندىعى ءۇشىن ايىپتالىپ، ءوز قاراجاتىنا سالعان باس­پا­ناسى زاڭسىز تاركىلەنىپ، ارىستاي باسى اباقتىعا قامالعان قيىن-قىستاۋ شاقتا زاڭگەردىڭ دالادا قالعان وتباسى مەن بالا-شاعاسى وسى كوكتوبەل ءۇيدى پانا­لا­عان.

قۇنانباي مەشىتىمەن سالىستىرعاندا اباي ءۇيىنىڭ عيماراتى ءبىزدىڭ زامانعا تولىق جەتىپ وتىر. اقىن ارالاپ كورگەن بولمەلەر مەن ساۋساق تابى قالعان دىڭ­گەك­تەر جاقسى ساقتالىپ، قاز-قالپىندا كەلەر ۇرپاق قولىنا تابىستالدى. بۇگىندە بۇل عيماراتتا دارىندى جاستاردى ونەر نارى­مەن سۋسىنداتاتىن «ساز مەكتەبى» ورنا­لاسقان. وقۋ ورداسىنان تۇلەپ ۇشقان تالاي قارلىعاشتار ونەر الەمىنە قانات قاعىپ، ورەلى بيىكتەرگە قول جەتكىزۋدە.

ءتۇيىن

قازاقتىڭ قانشاما تۇلعاسى بوساعا­سىن اتتاپ، مول داستارقانىنان ءدام تات­قان كيەلى شاڭىراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن قار­قارالىداعى ادەمى ءارى اشەكەيلەنىپ سا­لىنعان ەڭسەلى ءھام تاريحي قۇندى جادى­گەرلەردىڭ قاتارىندا. تالاي-تالاي قىسىل­تاياڭ شاقتاردى باسىنان وتكەرسە دە، ءوزىنىڭ قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ەكى عاسىرعا جۋىق ساقتالىپ كەلگەن تازا اعاش­تان قيىپ سالىنعان شەجىرەلى قوس مەكەن: قۇنانباي قاجى مەشىتى مەن اباي تۇس­كەن ءۇيدىڭ تاريحتىڭ تاعىلىمدى بەت­تە­رىنەن الار ورنى ايرىقشا. قازىرگى تاڭدا جادىگەرلەر قارقارالىنىڭ ماقتان تۇتا­تىن ورىندارىنىڭ ءبىرى سانالىپ، ۇلى اباي جولىنىڭ تاعىلىمدى تارماعىنا اي­نالعان. تابالدىرىعىندا قاجى قۇنانباي مەن دانا ابايدان باستاپ، الاش ارىستارى مەن ۇلتىمىزدىڭ نەبىر قايراتكەر تۇلعالارىنىڭ ءىزى سايراپ جاتقان كيەلى مەكەن وسى ءبىر قاسيەتىمەن قۇندى.

قاراعاندى وبلىسى،
قارقارالى اۋدانى