ادەبيەت پەن كوركەمونەردى ايتپاعاندا, اتالعان تاقىرىپقا تەاترلاردىڭ دا تىم-تىم ءجيى قىزىعۋشىلىق تانىتۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى تۇلعا اينالاسىنان ءوربيتىن تىلسىم مەن جۇمباققا تولى وسى تارتىس بولسا كەرەك. ءيا, بۇعان دەيىن درامالىق تەاترلار ساحناسىنان ءتۇرلى فورما مەن مازمۇندا قويىلعان «شىڭعىسحانداردى» كورىپ ءجۇرگەنىمىزبەن, بۇل – بي تىلىندە سىر تارقاتقان اڭىز تۇلعانىڭ اقيقاتىنا العاش رەت تالپىنىس جاساۋىمىز ەكەن.
جاقىندا بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى ساحناسىندا تۇساۋى كەسىلگەن «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنىڭ «شىڭعىسحان» حورەوگرافيالىق قويىلىمىن تاماشالاي وتىرىپ, سان ءتۇرلى ويدىڭ جەتەگىنە ەرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. قازاقستاندا تۇڭعىش رەت جاستار جىلى اياسىندا قويىلعان سپەكتاكلدىڭ رەجيسسەر-حورەوگرافى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى حاديشا اعىمباەۆا بولسا, قويۋشى حورەوگرافى – موڭعوليا مەملەكەتىنەن ارنايى شاقىرىلعان مامان تۋگسۋ تۋمۋرحۋياگ. ايتۋلى جوبا «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى قۇرمەتىنە ساحنا تورىنە شىعىپ وتىر.
قويىلىم ازياداعى تۇڭعىش ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋشى, ءوز زامانىنىڭ اسا ءىرى اسكەري جانە مەملەكەت قايراتكەرى شىڭعىسحاننىڭ (تەمۇجىن) ءومىرى مەن ەرەن ەڭبەگىنە ارنالادى. اڭىز-اڭگىمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ قۇرىلعان وقيعا جەلىسى نەگىزىنەن شىڭعىسحاننىڭ بالا كەزىنەن باستاپ, ەرجەتىپ, ەل بيلەگەن كەزەڭدەرىن قامتيدى. اسكەري تالانتىنىڭ ارقاسىندا كەڭ-بايتاق تەرريتوريانى باسىپ الىپ, جارتى الەمگە بيلىك جۇرگىزگەنى حورەوگرافيا تىلىندە كوركەم بەينەلەنەدى.
رەجيسسەر-حورەوگرافتىڭ ايتۋىنشا, بۇل شىڭعىسحاندى وزگە شىڭعىسحانداردان دارالايتىن باستى ەرەكشەلىك – قاھارىنان كۇللى ادامزات قايمىققان قاھان, جاھان جاۋلاۋشىسى رەتىندە عانا ەمەس, قويىلىمدا ەڭ اۋەلى ونىڭ قاراپايىم ادام, پەندە رەتىندەگى ىشكى تولقىنىستارىنا باسا نازار اۋدارىلۋىندا ەكەن.
– شىڭعىس حان – الەمدىك ماڭىزى بار تۇلعا. داڭقتى قولباسشى تاقىرىبىنا قاتىستى تالاس تا, تارتىس تا كوپ. تۇلعا تاعدىرىنان اركىم ءوز شىندىعىن, اقيقاتىن تاپقىسى كەلەدى. ماسەلەن, موڭعوليادا شىڭعىسحان ەسىمى قاسيەتتى ءارى قادىرلى. ولار شىڭعىسحاندى موڭعولدىڭ قولباسشىسى دەسە, ءبىزدىڭ تاريحشىلار دا قازاق تاريحىنىڭ كورنەكتى وكىلى دەپ جازادى. جانە ول سولاي دا. وعان كۋا ۇزاق ۋاقىت بويى قازاق حاندىعىن شىڭعىس اۋلەتى باسقارىپ كەلدى. ارينە, بۇل بىرەۋلەر ءۇشىن داۋلى تاقىرىپ بولۋى مۇمكىن. بىراق قالاي دەسەك تە, ول قۇرعان مەملەكەت تە, ونىڭ رۋ-تايپالىق قۇرامى دا, التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى دە – قازىرگى قازاقتىڭ ءتول شەجىرەسى. ونى تاريحىمىزدان الىپ تاستاي المايمىز. سول سەبەپتى قويىلىمنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى عانا ەمەس, مازمۇندىق مانىنە دە ءجىتى ءمان بەرىپ, بارىنشا جان-جاقتى قىرىنان سارالاۋعا كۇش سالدىق. وسى ماقساتتا ەلىمىزگە بەلگىلى تۇركولوگ عالىم, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىن قويىلىمنىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى رەتىندە بەكىتىپ, جۇمىسىمىزدا سول ءداۋىردىڭ تىنىسى بارىنشا قانىق سۋرەتتەلۋى ءۇشىن موڭعوليا مەملەكەتىنەن حورەوگراف تۋگسۋ تۋمۋرحۋياگ مىرزانى ارنايى شاقىرىپ, بىرلەسە جۇمىس ءىستەدىك. ىزدەنىسىمىز بەن تالپىنىسىمىز كوزىقاراقتى كورەرمەن كوڭىلىنەن شىعادى جانە ءوزىنىڭ لايىقتى دەڭگەيدەگى باعاسىن الادى دەپ سەنەمىز» – دەيدى «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى حاديشا اعىمباەۆا.
رەجيسسەر اتاپ وتكەندەي, ەكى جىلدان اسا جۇرگىزىلگەن دايىندىقتىڭ جەمىسى شىن مانىندە كوڭىلگە قۇرمەت ورنىقتىرادى. شىمىلدىق اشىلعان ساتتەن-اق كوزدى دە, كوڭىلدى دە باۋرايتىن, ارينە, ستسەنوگراف قانات ماقسۇتوۆتىڭ ەرەكشە سۋرەتكەرلىك قيالىنىڭ جەمىسى – سۇلۋلىق تۇنعان ساحنا مەن كومپوزيتور بيامباسۇرەنگين شاراۆتىڭ قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان تاڭعاجايىپ مۋزىكا سارىنى. اۋەن ارقىلى تۇركى الەمىنىڭ تاريح قاتپارلارىندا جاسىرىنىپ قالعان قۇپياسى بار سىرىن اقتارىپ, بەينەبىر سايراپ كەتكەندەي جان دۇنيەڭىزدى الەمتاپىرىق كۇيگە بولەيدى. وزىنە بىردەن باۋراپ الا جونەلەدى. بۇلاي بولۋى زاڭدى دا. ويتكەنى ايتۋلى سپەكتاكل شىڭعىس حان تاقىرىبىنا ارنايى جازىلعان مۋزىكا نەگىزىندە ساحناعا شىعىپ وتىر. موڭعول ەلىنىڭ ونەر مايتالماندارى – كومپوزيتور بيامباسۇرەنگين شاراۆ پەن حورەوگراف تۋگسۋ تۋمۋرحۋياگتىڭ تاندەمى سپەكتاكلدىڭ قازاقى بوياۋىنا موڭعولدىق سارىن ۇستەگەن. ول تەك مۋزىكا مەن قيمىلدان عانا ەمەس, كوستيۋمدەر ۇلگىسىنەن دە ايقىن اڭعارىلادى. ءسويتىپ جالپى قويىلىم ورنەگى باۋىرلاس ەكى ەل مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن وزىنشە ءبىر سينتەز تۇزگەن. بۇل – تۇڭعىش رەت كورەرمەنىمەن قاۋىشىپ وتىرعان حورەوگرافيالىق قويىلىمنىڭ ۆيزۋالدى شتريح-دەتالدارى سىيلاعان العاشقى اسەر عانا. وقيعا ءوربي, شيەلەنىس شيرىعا كەلە الگى سەزىمىمىز سان ءتۇرلى بوياۋمەن قالىڭداي, كۇردەلەنە ءتۇستى.
سىرتتاي باقىلاپ, ساحنا ءتىلى ارقىلى ساراپتاپ كورگەنىمىزدەي, قوس مەملەكەت حورەوگرافى – قازاقستاندىق حاديشا اعىمباەۆا مەن موڭعوليالىق تۋگسۋ تۋمۋرحۋياگتىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى بي ءتىلىنىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن اشا تۇسكەنىنە كۋا بولدىق. ءبىز تاماشالاعان شىعارماشىلىق ىزدەنىستىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – مۇندا بىرنەشە بي ءتىلىنىڭ ءستيلى, ياعني حالىقتىق سارىن دا, مودەرن مەن كلاسسيكا دا بار. ءبىر ارنادا توعىسقان سان ءتۇرلى حورەوگرافيالىق ورنەك سپەكتاكلدىڭ ەستەتيكالىق ءھام مازمۇندىق بوياۋىن تۇرلەندىرە تۇسكەن. سونىڭ ارقاسىندا قويىلىم تەك حورەوگرافيالىق جۇمىس ەمەس, بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە درامالىق سپەكتاكلدىڭ دە جۇگىن كوتەرىپ تۇر. ونى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءاليا اتىمتاەۆا, ەرجان قۇدايبەرگەنوۆ, گاۋھار يسماعۇلوۆا, اسحات مادەن, مارعۇلان جەڭىسوۆ, ساعيت دۇزباەۆ, ۇلان يزەناەۆ, نازەركە ەسەيقىزى, ايدانا دايرابەكوۆا, ايناگۇل تۇرسىنوۆا, دانيار جاپپاسوۆ, اينابات ناۋقانوۆا سىندى تالانتتى ارتىستەر جۇمىسى ءساتتى تولىقتىرادى. ءاسىرەسە, قويىلىمداعى جەتەكشى سوليستەر – شىڭعىسحان مەن ءبورتە بەينەسىندەگى – ەرجان قۇدايبەرگەنوۆ پەن گاۋحار يسماعۇلوۆانىڭ ءرول ساراپتاۋداعى ءۇندەسكەن تاماشا تاندەمى ايرىقشا اتاپ وتۋگە تۇرارلىق.
– ارينە, شىڭعىسحان قاي جاعىنان كەلسەك تە, كەسەك, كۇردەلى بەينە عوي. ءبيشىنى شەبەرلىك تۇرعىسىنان ءتۇرلى قىرىنان شيرىقتىرىپ, شىنىقتىرادى. سول تۇرعىدان كەلگەندە, ازداپ قورقىنىشتىڭ بولعانى راس. ونىڭ ۇستىنە, وزگە ەلدەن كەلگەن حورەوگرافپەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولادى دەگەندەي. تۋگسۋ تۋمۋرگۋياگ مىرزا موڭعول ەلىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان بىلىكتىلىگى جوعارى كاسىبي مامانى. جاس ءارتىس رەتىندە بۇل مەن ءۇشىن دە, ۇجىمىمىزداعى وزگە بيشىلەر ءۇشىن دە ۇلكەن تاجىريبە بولدى. ال ەكى ەلدىڭ بي قيىمىلدارىنىڭ ەرەكشەلىگى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر تاقىرىپ. قانشا جەردەن كوشپەلى ەلدەردىڭ مادەنيەتى ورتاق دەگەنىمىزبەن, ءار حالىقتىڭ وزىندىك يىرىمدەرى بولادى. بۇل قازاق پەن موڭعولعا, اسىرەسە قوس ۇلتتىڭ ونەرى مەن ءمادەنيەتىنە دە قاتىستى. ماسەلەن, قازاق بيىندە قولدى ۇستاۋ, «پوزيتسيادان» اسپاۋ كەرەك دەگەن قاعيدالار بولسا, موڭعول بيىندە جالپى ارەكەتكە ەركىندىك بەرىلەدى. دەسەك تە, كوشپەلى ەلدىڭ مىنەز-قۇلقى, مەنتاليتەتى تۇرعىسىنان ساراپتاۋ مادەنيەتى مەن بولمىس ەرەكشەلىگى ۇندەس, ۇقساس. سول جاعىنان كەلگەندە موڭعول ءبيىن اسا قاتتى جاتىرقاي قويمادىق. حورەوگرافپەن تەز-اق ءتىل تابىسىپ كەتتىك, – دەپ ەرجان قۇدايبەرگەن قويىلىم پرەمەراسىنان كەيىن ءوز اسەرىمەن ءبولىستى.
جالپى, شىعارماشىلىق توپ قويىلىمعا بارىنشا زاماناۋي لەپ بەرۋگە ۇمتىلعانى بايقالادى. ماسەلەن, ستسەنوگرافتىڭ مينيماليزم مەن ساحنا شارتتىلىقتارىنا كوبىرەك يەك ارتقانى, سونىمەن قاتار بار وقيعانى سيمۆوليكا تىلىمەن ۇسىنۋعا دەگەن تالپىنىسىن سۋرەتشىنىڭ ءساتتى ساراپتامالارىنىڭ ساناتىنا جاتقىزۋعا بولادى. باستىسى, ساحنادا باسى ارتىق ارەكەت جوق, بارلىعى دا نانىمدى, اقتالىمدى. كوستيۋم ديزاينى دا الىستان كوز جاۋىن الىپ, ساحنانىڭ سۇلۋلىعىنا سۇلۋلىق ءۇستەۋدە ءساتتى قىزمەت ەتىپ تۇر. وسىنداي ورايى تابىلعان ويلى ىزدەنىس كورۋشىسىنە دە رۋحاني قۋانىش سىيلاعانى ءسوزسىز. ءار جۇمىسىنا كاسىبي تالعام ءھام ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلەتىن تەاتر ۇجىمى, ءسوزسىز, بۇل جولى دا سول بيىگىنەن تۇسكەن جوق.
