«قارتى بار ەل – قازىنالى ەل»

ارينە بۇل جاعىمدى ءۇردىستى ەلىمىزدە حالىقتى الەۋمەتتىك تۇرعىدا قولداۋ شارالارىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعانىنىڭ، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ جاقسارا تۇسكەنىنىڭ ءبىر ولشەمى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. وسى ورايدا، ەلىمىزدە ەگدە جاستاعى ادامدار قاتارىنىڭ وسە تۇسۋىنە سايكەس، ولاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە، مورالدىق-ماتەريالدىق تۇرعىداعى جاعدايلارىنا قاتىستى جاڭاشا كوزقاراستىڭ قاجەتتىگى ايقىندالا تۇسەدى.  

قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە، اسىرەسە ءداستۇرلى وتباسىلارى از، ەگدە تارتقان جالعىزباستى جاندار ۇلەسى باسىم، قارتتارىن ارنايى مەكەمەلەرگە ورنالاستىرۋ ءۇردىسى ۇيرەنشىكتى داعدىعا اينالعان، قالىپتاسقان جاعداي سانالاتىن ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە قارتتاردى قولداۋ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ جولدارى ءبىرشاما جۇيەلەنگەن. ويتكەنى بۇل ايماقتاردا قارتتار ماسەلەسى سوناۋ حح عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىنان باستاپ وتباسىلىق شەڭبەردەن شىعىپ، قوعامدى اجەپتاۋىر الاڭداتىپ، سونىڭ سەبەبىنەن ءتيىستى شارالاردى قولعا الۋ قاجەتتىگى تۋىنداعان-دى. ياعني، وسى ارالىقتا ەۋروپا ەلدەرى اتالعان باعىتتا ناقتى قادامدار جاساۋعا ءماجبۇر بولىپ، اقىرىندا قارتتار ىسىنە قاتىستى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا ءبىرشاما تاجىريبە جيناي ءبىلدى. بۇل تاجىريبەلەر بۇۇ-نىڭ قارتايۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى دۇنيەجۇزىلىك اسسامبلەياسى اياسىندا قابىلدانعان قارتايۋ جونىندەگى ۆەنا حالىقارالىق ءىس-قيمىل جوسپارىندا (1982 ج.)، قارت ادامدارعا ارنالعان بۇۇ-نىڭ قاعيداتتارىندا (1991 ج.)، قارتايۋ جونىندەگى مادريد حالىقارالىق ءىس-قيمىل قۇجاتىندا (2002 ج.) كورىنىس تاپتى. اتالعان جوعارى دەڭگەيلى قۇجاتتاردىڭ قابىلدانۋى بۇگىندە ەگدە جاستاعى ادامدار ماسەلەسى الەمدىك اۋقىمداعى تۇيتكىلدەردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىرعانىن اڭعارتادى.

ال وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا ادال، ءداستۇرلى وتباسىلار قاتارى سەلدىرەمەگەن، اتا-اناعا دەگەن ىزگى نيەت ب ۇلىنبەگەن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قارتتار ءىسى اناۋ ايتتى قوعامدىق دەرتكە اينالا قويعان جوق. ويتكەنى قارا شاڭىراقتار قاتارى سيرەمەگەن قازاقستاندا جاسى ۇلعايعانداردىڭ دەنى (تاعدىردىڭ تالايىمەن جالعىزدىقتى سەرىك ەتكەندەردى قوسپاعاندا) ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ، نەمەرە ءسۇيىپ، ءوز وتباسىندا پەرزەنتتەرىنىڭ قامقورلىعىندا تىرشىلىك ەتۋدە. بۇل جاعىمدى ءۇردىستىڭ ساقتالۋى قارتتار ماسەلەسىنىڭ باسىم بولىگى ءوز شاڭىراقتارى اياسىندا شەشىمىن تابۋىنا، ونىڭ جاپپاي قوعامدىق تۇيتكىلگە اينالماۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ بۇل ءسوزىمىز قازاقستاندا قارتتار ماسەلەسىنە قاتىستى تۇيتكىلدەردىڭ مۇلدە جوق ەكەندىگىن بىلدىرمەيدى. ويتكەنى ەگدە جاستاعىلاردى  ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ، قورعاۋ، ەڭبەككە جارامدىلارىن وزدەرىنىڭ ۇمتىلىسى بولعان جاعدايدا جۇمىسپەن قامتۋ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ، ءبىلىمىن، تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ ولاردىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ ماسەلەلەرى ءبىزدىڭ قوعامدا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن كورسەتۋدە. بۇل ءوز كەزەگىندە (كوپتەگەن قاريالار قانشا جەردەن ءوز شاڭىراقتارىندا بەرەكەلى عۇمىر كەشىپ وتىرعانىمەن) قارت ادامدارعا قامقورلىق جاساۋدا مەملەكەت ءرولىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن بىلدىرەدى.

سوندىقتان بۇل ماسەلەلەرگە قاتىستى جاڭا كوزقاراس، ناقتى جوبالار، ءتيىستى شارالار قابىل­دا­نۋى قاجەت. بۇگىنگى جاس ۋاقىتى جەتكەندە قارتتىق كەزەڭگە اياق باساتىنىن ەسكەرە سويلەسەك، ايتىلىپ وتىرعان جاعداياتتارعا قاي-قايسىمىز بولساق تا ءجىتى نازار اۋدارعانىمىز ءجون-اق. 

جالپى، اتالعان ماسەلە ەلىمىزدە نەگىزىنەن «سا­لاماتتى قازاقستان»، «دەنساۋلىق» مەملە­كەت­تىك باعدارلامالارىندا قاراستىرىلىپ كە­لە­دى. دەگەنمەن، قارت ادامدار ءىسىن ءوز الدىنا جە­كە شەش­كەن دۇرىس دەپ ويلايمىز. سوندىقتان قازاق­ستان­دا ەگدە تارتقان ادامدارعا ارنالعان، قارت­تار­دىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ، دەن­ساۋ­لىق ساقتاۋ قىزمەتتەرىنە قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ولاردىڭ الەۋەتىن ەلىمىزدىڭ دامۋىنا باعىتتاۋ ماقساتتارى قامتىلعان اۋقىمدى ستراتەگيالىق جوسپار، مەملەكەتتىك باعدارلاما قاجەت-اق. ماسەلەن، وسىنداي باعدارلامالار ارقىلى، باسقاسىن ايتپاعاندا، قارتتاردى جۇمىسپەن قامتۋ ءىسى ناقتى قولعا الىنسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ءبىزدىڭ بۇلايشا سويلەۋىمىزگە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جانە باسقا دا دامىعان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەلەرى تۇرتكى بولىپ وتىر. ولاردا قالاي؟

مىسالى، دامىعان بىرقاتار ەلدەردە جاسى كەلگەن قىزمەتكەرلەردىڭ ۇزاعىراق ەڭبەك ەتۋىن ىن­تا­لاندىراتىن تەتىكتەر قالىپتاسقان. سو­نىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە جاسى كەلگەندەردىڭ جۇ­مىس ۋاقىتىن ءبىرشاما ازايتىپ، ولاردىڭ زەي­نەتكەرلىككە شىققاننان سوڭ دا ۇزاعىراق ەڭبەك نا­رىعىندا قالۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءتاسىلىن ايتۋعا بولادى. سونداي-اق جاسامىس ادامداردى جەڭىل-جەلپى تىرلىكتەرگە، شىعارماشىلىق جۇمىستارعا تارتۋ دا ماڭىزدى. وسى ارادا قارتتاردىڭ عۇمىرلىق تاجىريبەلەرىن ۇرپاق تاربيەسىنە، قوعامدى ساۋىقتىرۋ ىسىنە ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەتتىگىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. وسىلايشا ەگدە جاستاعى اعا بۋىن وكىلدەرىن قوعام ومىرىنە بەلسەندى تۇردە قاتىستىرۋعا كۇش سالعانىمىز ابزال. بۇدان قوعام زور پايدا كورمەسە، ەشقانداي زيان شەكپەيدى. قارتتارىمىزعا وزدەرىنىڭ قوعامعا قاجەت ەكەندىگىن سەزىندىرە وتىرىپ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرا بىلسەك، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ جاقسارۋىنا ءارى ومىرلەرىنىڭ ۇزاق بولۋىنا سەپتىگىمىزدى تيگىزگەن بولار ەدىك. قازاق «قارتى بار ەل – قازىنالى ەل» دەيدى. ولاي بولسا، قازىنالى ەلىمىزدە قارتتاردى قولداۋدى قايىرىمدىلىق ءىس قانا ەمەس، ولاردىڭ ساپالى ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ شاراسى دەپ تە قاراستىرعانىمىز ابزال.

قارتتىق مۇگەدەكتىكتىڭ نەمەسە اۋرۋدىڭ بالاماسى ەمەس. كەزىندە كەيىنگىلەر ءۇشىن تەرىن توگىپ، ەڭ­بەگىن سىڭىرگەن قارتتارىمىز ءوز قوعامىنا ناقتى پاي­داسىن تيگىزىپ، رۋحاني جانە ەكونوميكالىق تۇر­عىدا قوزعاۋشى كۇش بولا الادى. قوعامدا قارتتار ۇلەسىنىڭ ارتۋىنىڭ باستى سەبەبى رەتىندە ولاردىڭ ۇزاق جاساۋىن كولدەنەڭ تارتۋ ءجونسىز. بۇل ۇردىسكە دەموگرافيالىق قارقىندى وسىمگە قول جەت­كىزە الماۋ ماسەلەسى اسەر ەتىپ وتىرعانىن قا­پەر­دەن شىعارماۋ كەرەك. قارتتاردىڭ كوپ بولۋى – ەل دامۋىنىڭ كورسەتكىشى. قۇرمەتتەي بىل­سەڭ، قا­رتتاردىڭ قوعامداعى بەلسەندىلىگى ارتا بە­رەدى.

جولدىباي بازار،
«ەگەمەن قازاقستان»