كوللاجدى جاساعان – الماس ماناپ, «EQ»
ءيا, ول – تىلەگىنە جەتكەن ادام. بۇلاي دەپ ايتا سالۋ, ارينە, وڭاي. وسى «تىلەگىنە جەتكەن ادام» دەگەن ۇعىمنىڭ استارىندا قانشاما جانقيارلىق ەڭبەك جاتىر. سوناۋ كەزدەگى «بالا اكتەردەن دارا اكتەر» بولعانعا دەيىنگى ارالىقتا قانشاما ىزدەنىس, قانشاما توگىلگەن تەر, وقۋ, ۇيرەنۋ, شەبەرلىكتى شىڭداي ءتۇسۋ ءۇشىن ءوزىن-ءوزى اياماي قامشىلاۋ, قانشاما اسۋلار, قانشاما كەدەرگىلەر جاتىر دەسەڭشى. مىنگەن اتىڭ توپتان وزبايتىن ءمىنىس اتتىڭ ءبىرى بولسا, وعان جۇرت كوڭىل اۋدارمايدى, ال مىنگەن اتىڭ جۇيرىك بولىپ, قالىڭ توپتان قارا ءۇزىپ شىعا باستاسا, «اۋرۋدا شانشۋ جامان, سوزدە قاڭقۋ جامان» دەگەندەي, نەشە ءتۇرلى قاڭقۋ ءسوز دە جەلدەي ەسىپ شىعا كەلەتىنى بار. تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ قاڭقۋ ءسوز دە «قۇر» قالعان جوق. بىراق ول ونداي جەل سوزدەرگە قارسى تۇرا ءبىلدى. ويتكەنى ونىڭ بار سەنگەنى – ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمى مەن تالانتى بولدى. «وزىڭە سەن, ءوزىڭدى الىپ شىعار, ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» دەگەن ۇلى ابايدىڭ ءسوزى ومىرلىك كرەدوسىنا اينالدى.
ونىڭ شىعارماشىلىق جولىنا, سۋرەتكەر-اكتەر ءارى رەجيسسەرلىك جولىنا توقتالىپ جاتۋ تىم ۇزاق, تارازدان مەككەگە دەيىن جاياۋ شىققانمەن بىردەي: «بالا اكتەر» تاراز بولسا, «دارا اكتەر» – مەككە. تۇڭعىشباي تالاي-تالاي جول ازابىن تارتىپ, وسى ارالىقتى جاياۋ ءجۇرىپ ءوتتى.
«بالا اكتەر» دەمەكشى, مەن تۇڭعىشبايمەن «بالا» كەزىندە جاقىنىراق تانىستىم. 1978 جىلى بايتەن وماروۆ م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ساحناسىنا مەنىڭ «اپكە» اتتى پەسامدى تۇعىش رەت قويعان ەدى. تۇڭعىشباي سول سپەكتاكلدە قابەننىڭ ءرولىن ويناعان. قابەن – اپكەنى, ياعني قاماجايدى كەزدەسۋگە شاقىرىپ, تۇرمىسقا شىعۋعا ءسوز سالىپ جۇرگەن جىگىت. ول كەزدە تۇڭعىشباي وتىزعا ەندى جەتكەن جاس جىگىت بولاتىن. وزىنە تۇرمىسقا شىعۋىن ءوتىنىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ تىم جاس بولعانىنا كوڭىلى تولماعان فاريدا ءشارىپوۆا رەپەتيتسيا كەزىندە: «قۇداي-اي, جاپ-جاس بالامەن دە عاشىقتار ساحناسىن وينايتىن بولدىم-اۋ» دەپ كۇلگەنى ءالى ەسىمدە. سودان بەرى اتتاي 45 جىل ءوتىپتى. وسى 45 جىل بالا اكتەردى دارا اكتەرگە اينالدىرىپتى. ول ەكەۋمىزدىڭ شىعارماشىلىق دوستىعىمىز اۋەزوۆ تەاترىندا قويىلعان «كىشكەنتاي اۋىل» سپەكتاكلىنەن سوڭ جاڭا بيىككە كوتەرىلدى. مۇندا ول دەلق ۇلى دەمەسىننىڭ ءرولىن تاماشا ويناپ شىعىپ ەدى. بۇل سپەكتاكل جايلى كەزىندە بۇكىلوداقتىق «تەاترالنايا جيزن» جۋرنالى كولەمدى ماقالا جاريالاعان دا بولاتىن.
قاي كەزدە وقىعانىم ەسىمدە جوق, ت.جامانقۇلوۆ تۋرالى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە شىققان ءبىر ماقالادا: «ون يزۆەستەن كاك نەۋتوميمىي سوزداتەل وبرازى ۆەليكيح كازاحسكيح حانوۆ» دەپ جازعانى ەسىمدە قالىپتى. ونىڭ بولمىس-ءبىتىمى دە, بويى مەن ويى دا, «قايعىسىز حان سەمىرەدى» دەگەندەي, ابىلايدان باستاپ باسقا دا حانداردىڭ رولىندە ساحناعا شىققاندا بۇكىل قيمىل-ارەكەتى مەن ءسوز ساپتاۋلارىنان, كەلبەتىنەن حالقىنىڭ قامىن ويلاعان ۋايىم قۇشاعىنداعى حاندار مەن ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ءتىرى بەينەسىن كورگەندەي بولامىز. ونىڭ ساحنادا, ەكراندا سومداعان رولدەرىن ساناپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ء«ۇندىنىڭ تاريحىن ساناپ شىعۋ – جۇزجىلدىق ارشا اعاشىنىڭ قىلقاندى جاپىراقتارىن ساناپ شىعۋمەن بىردەي» دەپ ءۇندى جازۋشىسى مۋلك رادج اماند ايتقانداي, تۇڭعىشباي سومداعان ايگىلى بەينەلەر مەن رولدەرگە تالداۋ جاساۋ توعايداعى تالداردىڭ بۇتاقتارىن ساناپ شىعۋمەن بىردەي.
بيىكتەر سىرلاسادى, الاسالار سىبىرلاسادى. تۇڭعىشباي تەاتر تابالدىرىعىن اتتاعان كۇننەن باستاپ الدىڭعى اعالارىمەن سىرلاسىپ ءوتتى. كوزى تىرىلەردىڭ وزىمەن, كوزى جوقتاردىڭ رۋحىمەن سىرلاستى. قۇدايعا شۇكىر, قازاق ساحناسى سىرلاساتىن, ۇيرەنەتىن تۇلعالاردان كەندە بولعان جوق. «زەر قادىرىن زەرگەر بىلەدى» دەگەندەي, تالانت تالانتتى تاني بىلەدى, ءبىرىن-ءبىرى تابا بىلەدى. تۇڭعىشباي سولاردى تاني ءبىلدى, تابا دا ءبىلدى. كەي كەزدە «ەگەر تۇڭعىشباي سەكىلدى ساحنا مەن ەكران شەبەرى رەسەيدە ءومىر سۇرسە, اتاق-داڭقى جەر جارعان ناعىز ونەر مايتالمانى بولىپ الەمگە تانىلعان اسا ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولار ەدى» دەپ ويلايمىن. امال قانشا, ءبىزدىڭ تانىمدىق شەڭبەرىمىزدىڭ ءورىسى تار, ەكراندىق تۋىندىلارىمىز حالىقارالىق دەڭگەيدە وقيعا جاساي الماي كەلەدى.
ەسىمدە, وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن الماتىعا گرۋزيننىڭ اتاقتى اكتەرى كيكابيدزە كەلگەندە, ءبىزدىڭ حالىق اراسىندا تەاتر مەن كينو سالاسىندا تانىمال بولىپ جۇرگەن قايراتكەرلەر دە بار, ءبارى قوعاداي جاپىرىلىپ, ونى قولدان-قولعا تيگىزبەي كەزدەسۋلەر وتكىزىپ جاتتى. «ياپىر-اي, – دەدىم سوندا كۇيىنىپ. ءدال وسى كيكابيدزەدەي اكتەرلەر وزىمىزدە دە بار ەدى عوي. تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ سول كيكابيدزەڭىزدى ويىمەن دە, بويىمەن دە ون وراپ الاتىن اكتەر ەمەس پە ەدى؟ نەگە ءبىز وسى وزگە دەسە وزەۋرەپ تۇرامىز؟ ءوز ونەرىمىزدى, ءوز تۇلعالارىمىزدى وزگەلەردەن بيىك قويۋدى قاشان ۇيرەنەمىز؟ وسىنداي وزگەگە تابىنۋشىلىقتى كوپ كورگەن سوڭ ەكەن عوي بايعۇس پۋشكيننىڭ: «چەرت دوگودال, س تاكيم تالانتوم ي ۋموم روديتسيا منە ۆ روسسي!» دەپ كۇيىنگەنى. بىراق رەسەي پۋشكيننىڭ وسى سوزىنەن كەيىن ءوز تالانتتارىن باعالاۋدى ۇيرەنە باستادى. رەسەي قوعامى سەكىلدى, ءبىز دە ءوز تالانتتارىمىزدى باعالاۋدى ۇيرەنە باستايتىن شىعارمىز».
كەشەگى بالا تۇڭعىشباي بۇل كۇندە دارا تۇڭعىشبايعا اينالىپ, جەتپىستىڭ بەسەۋىنە دە جەتىپ قالىپتى.
بۇل جاس – ادامنىڭ اقىل-ويى ورنىققان, گەتە ايتقانداي وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ, سول جولدا ورىنداي الماعان ماقساتتارىنا شۇيلىگىپ كىرىسەتىن جاس. بۇل جاس – ۇيقى ازايىپ, ارمان كوبەيەتىن جاس. ارمان-ماقساتىڭ تۇرتكىلەپ ۇيقىڭدى قاشىرسا وعان قاپالانبا, تۇڭعىشباي ءىنى-دوسىم! وسى جەتكەن جەتىستىگىڭنىڭ ءبارى – ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭنىڭ جەمىسى. وسى ەكەۋىنىڭ جەتەگىنە ءالى دە ەرە بەر. ول ءۇشىن اماندىق كەرەك. جاماندىقتى جەڭەتىن ءبىر-اق نارسە بار, ول – اماندىق. جاماندىقتىڭ ولەتىن جەرى دە – جاقسىلاردىڭ كەۋدەسى.
اقىل-پاراساتىڭ تولىققان, شىعارماشىلىعىڭ مولىققان جاسىڭدا جابىرقاپ قالماي, جالىقپاي جاڭا ماقساتتارىڭدى جۇزگە جەتكەنشە جۇزەگە اسىرا بەر.
دۋلات يسابەكوۆ,
جازۋشى
