تسيفرلىق تاڭبالاۋ تالابى

2021 جىلدىڭ 1 قاراشاسىندا ۇكىمەت قاۋ­لىسىمەن اياقكيىم ونىمدەرىن مىن­دە­ت­تى تۇردە تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋ ەنگى­زىل­دى. بۇل – ەلگە اكەلىنەتىن ءاربىر ءونىم تۋرا­لى­ اقپاراتتى تىركەيتىن جانە بىرەگەي دەرەكتەردىڭ ماتريتسالىق كودى ارقىلى قا­دا­عا­لايتىن جۇيە. ياعني وندىرۋشىدەن/يم­پورت­تاۋشىدان سوڭعى تۇتىنۋشىعا دەيىنگى ءونىمنىڭ بۇكىل جولىن كورسەتەدى. تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋ جۇيەسىنىڭ مىندەتى – قازاقستانداعى تاۋار اينالىمىن اشىق ەتۋ. شىن مانىندە، بۇل Track & Trace جۇيەسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ول دۇنيە ءجۇزىنىڭ پروگرەسسيۆتى ايماقتارىندا تاۋار باعىتىن تسيفرلاندىرۋ ستاندارتى رەتىندە پايدالانىلادى. ونىڭ نەگىزگى اسەرى – كولەڭكەلى ەكونوميكا دەڭگەيىن تومەندەتۋ.

قازاقستاندا تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋ جۇ­يەسى ءۇش ءونىم توبىنا قولدانىلادى: ت­ە­مە­كى (تاڭبالاۋ كودى 2022 جىلعى ­­­­1 قاڭ­­­تار­دان باستاپ اكتسيزدىك تاڭبانىڭ فۋن­­ك­­­­­­­­­تسياسىن اۋىستىردى)، اياقكيىم (2021 جىل­­عى 1 قاراشادان باستاپ) جانە دا­رى­­­لىك­ زاتتار (2022 جىلعى 1 شىلدەدەن باس­­تاپ كەزەڭ-كەزەڭىمەن تاڭبالاۋدى جا­نە­­­ قاداعالاۋدى ەنگىزۋ). مىندەتتى تاڭ­با­­لاۋعا جاتاتىن تاۋار توپتارى مىنا­داي ەكى نەگىزگى كريتەري بويىنشا تاڭدالادى: ءبىرىنشى – كولەڭكەلى ەكونومي­كا­­ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعى، ەكىنشى – حا­لىق­­تىڭ دەنساۋلىعىنا تونگەن قاۋىپتىڭ جو­­عارىلىعى. وسى تۇرعىدان العاندا تە­مە­­كى­ ونىمدەرى مەن ءدارى-دارمەك اينالىمىن­ تسيفرلاندىرۋ قاجەتتىلىگى بارشاعا تۇسىنىكتى. ال تاڭبالاۋعا مىندەتتى ەتىپ «اياقكيىم» ءونىم توبى نەلىكتەن تاڭدالدى؟ وسىنى تۇسىنبەي جاتقاندار كوپ. رەسمي مالىمەت بويىنشا، قازاقستاندا اياقكيىمنىڭ كولەڭكەلى اينالىمىنىڭ ۇلەسى 48 پايىزدى قۇرايدى. ياعني ءاربىر ەكىنشى جۇپ اياقكيىم ەلگە زاڭسىز اكەلىنەدى. ولاردىڭ ۇلكەن اعىنى قىتايدان كەلەدى. كەدەندىك ستاتيستيكا دا وسىنى دالەلدەپ وتىر. 2021 جىلى قىتاي كەدەن قىزمەتى تاراتقان مالىمەتتە قازاقستانعا ەكسپورت بىزدەگى دەرەكتەردەن 2 ەسەدەن استام سوماعا جوعارى بولىپ شىقتى، بۇل – شامامەن 780 ملن دوللار. اتالعان ساندار اياقكيىم ونىمدەرىنىڭ اينالىمىنداعى كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ كولەمىن ناقتى تۇردە كورسەتىپ، ولاردىڭ قاداعالانۋىن ەنگىزۋگە سەبەپ بولدى.

كەز كەلگەن ءونىم توبىنىڭ مىندەتتى تاڭبالانۋى مەن قاداعالانۋى ەنگىزىلگەنگە دەيىن سىناق كەزەڭى وتكىزىلەدى. جۇيەدە جۇمىس ىستەۋ مىندەتتى زاڭنامالىق نور­ما­عا اينالعاندا، بۇل جۇيەنى ءتۇسىنۋ، مۇمكىندىكتەر مەن تاۋەكەلدەردى باعالاۋ، بيزنەس-ۇدەرىستەردى بەيىمدەۋ جانە جۇ­مىس كەزىندە ىسكە قوسۋعا دايىندالۋ ماق­ساتىندا كاسىپكەرلەر ءوز ەركىمەن قا­نات­قاقتى جوباعا قاتىسادى. سونىمەن 2019 جىلدىڭ 30 ماۋسىمى مەن 2020 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانى ارالىعىندا ەلىمىزدە اياقكيىمدى تاڭبالاۋ بويىن­شا قاناتقاقتى جوبا جۇزەگە اسىرىلدى. وعان اياقكيىم سالاسىنان 19 قاتىسۋشى – 5 ءوندىرۋشى-ديستريبيۋتور، 13 يمپورتەر-ديستريبيۋتور جانە 1 ۋاكىلەتتى ەكونوميكالىق وپەراتور، ياعني كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدا كومپانيالارى قاتىس­تى. جوبا بارىسىندا تەحنيكالىق اس­پەك­­­تىلەر پىسىقتالدى: فيزيكالىق تاڭ­با­لاۋ، كودتاردى قۇراستىرۋ جانە بەرۋ، نارىق قاتىسۋشىلارىنىڭ دەرەكتەر بازاسىمەن جۇمىسى، ساۋدا نۇكتەلەرى مەن تۇتىنۋشىلاردىڭ تاڭبالانعان اياقكيىمدى سكا­نەرلەۋى، دەرەكقوردىڭ جۇمىسىن قادا­عالاۋ، تۇتىنۋشىلارعا ارنالعان ءموبيلدى قوسىمشانى ازىرلەۋ، قابىلداۋ ءارى تاۋار­دى بەرۋ جانە اينالىمنان ساتىلعان بىرلىكتەردىڭ كودىن شىعارۋ.

قاناتقاقتى جوبانىڭ ناتيجەلەرى 2021 جىلعى 11 مامىرداعى قوعام­دىق تىڭ­­­داۋلاردا تالقىلانىپ، ۆەدومست­ۆو­­­­ارا­­لىق كوميسسيانىڭ 2021 جىلعى ­­7 شىل­­­دەدەگى شەشىمىمەن اياقكيىمدى تاڭبا­لاۋ­­­­دى ەنگىزۋگە رەتتەۋشى ىقپالدى تال­­داۋ­­ ناتيجەلەرى بەكىتىلدى. ۇكىمەتتىڭ 2021 جىل­­­­عى 31 تامىزداعى قاۋلىسىمەن اياقكيىم­ ونىمدەرى تاڭبالانۋعا جاتاتىن مىن­دەت­تى تاۋارلاردىڭ تىزبەسىنە ەنگى­زىلگەن. وسى­لايشا، 2021 جىلدىڭ 1 قارا­شا­سىنان باس­تاپ اياقكيىم ونىمدەرىن تاڭبالاۋ جانە­ قاداعالاۋ ەل زاڭناماسىندا بە­كى­تىلگەن مىندەتتى تالاپقا اينالدى. الايدا شىن مانىندە كاسىپكەرلەر ءالى دە­ ىقىلاسسىزدىق تانىتىپ، جەڭىلدىك سۇ­راپ­ وتىر. ال قاداعالاۋشى مەملەكەتتىك ور­­گاندار بيزنەستىڭ ءوتىنىشى بويىنشا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە جەڭىل­دىك­­تەردىڭ باسىم بولىگىن قولداپ ەنگىزدى.

مىسالى، 2022 جىلدىڭ 1 ساۋىرىنەن 2022 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن قازاقستانداعى تاۋارلاردى تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋ جونىندەگى بىرىڭعاي وپەراتور قالدىقتاردى تاڭبالاۋ جۇيەسىندە تىركەلگەن كاسىپكەرلەرگە تەگىن تاڭبالاۋ كودتارىن ۇيلەستىرىپ بەردى. سونداي-اق اياقكيىمدى يمپورتتاۋشىلارعا 2023 جىلدىڭ 1 قاراشاسىنا دەيىن ەلدەگى ءوز قويمالارىندا كەدەندىك رەسىمدەۋدەن كەيىن اياقكيىمگە تاڭبالاۋدى جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرىلدى. بيزنەستىڭ سۇرانىسى بويىن­شا جۇيەنىڭ فۋنكتسيونالدىعى بىرنەشە رەت وزگەرتىلىپ بەيىمدەلدى. سونىمەن قاتار كەرى بايلانىس الۋ جانە جيناۋ ءۇشىن تۇراقتى نەگىزدە وقىتۋ شارالارى، جەكە كونسۋلتاتسيالار جانە كاسىپكەرلەرمەن «تىكەلەي» كەزدەسۋلەر وتكىزىلدى.

اياقكيىم ونىمدەرىن مىندەتتى تۇردە تاڭبالاۋ ەنگىزىلگەن كۇننەن باستاپ 1،5 جىل ىشىندە 2023 جىلعى 1 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا، تاۋار اينالىمىنا 2،8 مىڭنان اسا قاتىسۋشى (ونىڭ ىشىندە 115 ءوندىرۋشى، 774 يمپورتتاۋشى جانە 1 602 بولشەك ساۋدا، 341 كوتەرمە ساۋدا وكىلدەرى)، ءونىم كاتالوگىندا 1 226 725 ءونىم كارتاسى تىركەلگەن. وسىنىڭ بارلىعى بيزنەستىڭ اياقكيىمدى تاڭبالاۋ جوباسىنا قاتىسۋىنىڭ جوعارى ديناميكاسىن ايعاقتايدى.

– ءبىز اياقكيىم ونىمدەرىن تاڭبالاۋدى ەنگى­زىلگەن ساتتەن ياعني 2021 جىلدىڭ قارا­شا­سىنان باستاپ تاۋارلاردى تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋ اقپاراتتىق جۇيەسىندە جۇمىس ىستەيمىز. تاڭبالاۋ ۇدەرىسىنىڭ بار­لىق كەزەڭىن قاراستىردىق جانە بىرقالىپتى جۇ­مىس­تى ورناتتىق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 2023 جىلدىڭ 1 ساۋىرىنە دايىن­بىز. ويتكەنى تاڭبالانباعان اياقكيىمنىڭ بارلىق قالدىعىن تولىعىمەن تاڭبالاپ ساتىپ جاتىرمىز. جۇمىسىمىز رەسەي فەدە­راتسياسىمەن ءوزارا تانىلعان كود­تاردىڭ فۋن­كتسياسى ارقىلى دا جەتىلدىرىلدى. ويتكەنى ۋاقىت ايتارلىقتاي قىسقاردى جانە اياقكيىمدى اكەلۋ ۇدەرىستەرى جەڭىل­دە­تىلدى. ءونىمدى تاڭبالاۋ جۇيەسىن وڭ با­عا­­­لايمىز ءارى اياقكيىم نارىعىنداعى باسە­كەلەستىك ءادىل بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز، – دەدى «كاسپي-وبۋۆ» جشس باسشىسى لاريسا سيتاروۆا.

«كاسپي-وبۋۆ» جشس – «يۋنيچەل» ساۋدا بەلگىسىمەن ساتىلاتىن اياقكيىم يمپورتتاۋشىسى. بۇل جىل سايىن 3 ميلليون جۇپ اياقكيىم شىعاراتىن ەڭ ءىرى رەسەيلىك اياقكيىم حولدينگى. رەسەيدە شىعارىلاتىن بارلىق بىلعارى اياقكيىمنىڭ شامامەن 10 پايىزى وسى كومپانياعا تيەسىلى. حول­دينگ چەليابى، زلاتوۋست جانە ورىن­بور­ قالالارىنداعى 3 اياقكيىم فابريكا­سىن جانە رەسەي مەن قازاقستاننىڭ 250 قالاسىنداعى 600-دەن اسا دۇكەندى بىرىكتىرەدى. ولاردا 5 مىڭنان اسا قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيدى.

بيزنەس ءۇشىن باستى جەڭىلدىكتەردىڭ ءبىرى 2023 جىلدىڭ 1 ساۋىرىنە دەيىن تاڭبا­لان­باعان اياقكيىم قالدىقتارىن (مىندەتتى اياقكيىم تاڭبالاۋ باستالعانعا دەيىن، ياعني 2021 جىلدىڭ 1 قاراشاسىنا دەيىن اكەلىنگەن) ساتۋعا رۇقسات بەرۋ بولدى. باس­تاپقىدا بۇل مەرزىم 2022 جىل­دىڭ ­­1 سا­­ۋى­رىنە بەلگىلەندى، بىراق كاسىپ­كەر­لەردىڭ جاڭا ەرەجەلەرگە بەيىمدەلۋىنە كوبىرەك ۋا­قىت بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشى بويىن­شا بۇل­ مەرزىم ءبىر جىلعا ۇزار­تىلدى. ەندى وسى جىلدىڭ 1 ساۋىرىنەن باس­تاپ تاۋاردى تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋ ەرە­جەسىنە سايكەس كاسىپورىننىڭ تاڭ­با­لانباعان اياقكيىم قالدىقتارىن سا­تۋ­­عا قۇقىعى جوق. تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋدىڭ قالعان ەرەجەلەرى وزگەرگەن جوق.

ايتا كەتۋ كەرەك، ەل زاڭناماسىندا اياقكيىم ونىمدەرىن تاڭبالاۋ جانە قادا­عالاۋ ەرەجەلەرىن بۇزعانى ءۇشىن ايىپ­پۇل­دار قاراستىرىلماعان. قازىرگى ۋاقىتتا اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستە تاڭبالانباعان ونىمدەر ءۇشىن ايىپ­پۇلدار قاراستىرىلعان. بىراق ولار تەك تەمەكى ونىمدەرىنە قاتىستى. ويت­كەنى بۇرىن تاڭبالاۋ كودى اكتسيزدىك تاڭ­بانىڭ فۋنكتسياسىن اۋىستىردى جانە ونىڭ جوقتىعىنا قاتىستى ايىپپۇلدار بۇرىنعىسىنشا قالدى.

تسيفرلىق تاڭبالاۋدى جانە قاداعا­لاۋ­دى ەنگىزۋ ناتيجەسىندە رەسمي اياقكيىم يمپورتى 13 ميلليون جۇپقا (30 پايىزعا) ءوستى (37،2 ميلليون جۇپتان 53،1 ميلليون جۇپقا دەيىن). 2018-2020 جىلدارى تاڭبالاۋ ەنگىزىلگەنگە دەيىن اياقكيىم يمپورتى 35-39 ميلليون جۇپتى قۇ­رادى. سونىمەن قاتار تاۋارلاردى تاڭ­بالاۋ جانە قاداعالاۋ جۇيەسىندە تىر­كەل­­گەن اياقكيىم كاسىپكەرلەرىنەن تۇسە­تىن سالىق تۇسىمدەرى 2021 جىلى 2020 جىلمەن سالىستىرعاندا 55 پايىزعا، ال 2022 جىلدىڭ 11 ايىندا 2021 جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 2،2 ەسە وسكەن. ەلدەگى اياقكيىم يمپورتىنىڭ ءوسۋ دينامي­كا­سى جانە بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىق تۇسىمدەرىنىڭ ايتارلىقتاي ارتۋى تاڭبالاۋ جانە قاداعالاۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتىپ وتىر.