زاڭعار كوركى – ءىلبىس: تاۋ تاعىسىن باقىلاۋ قالاي جۇرگىزىلەدى؟

ىلە-الاتاۋ مەملەكەتتىك ۇلت­تىق تابيعي پاركى 1996 جىلى اقپان ايىندا ەل ۇكىمەتىنىڭ №228 قاۋلىسىمەن قۇرىلدى. ۇلتتىق پاركتىڭ مىندەتتەرىنىڭ بىرىنە ەلىمىزدەگى قىزىل كىتاپقا ەنگەن جان-جانۋارلاردى ساقتاۋ، قورعاۋ، مونيتورينگ جۇرگىزۋ، زەرتتەۋ جۇ­مىستارى جاتادى. سونداي مو­نيتورينگ جۇمىستارىنىڭ بىرىندە، ياعني اقساي فيليالى قاسكەلەڭ ورمانشىلىعىنداعى شاتقالداردىڭ بىرىنە 2018-2022 جىلدارى تۇراقتى باقىلاۋ جۇرگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە رەت ىلبىستەردىڭ فوتوقاقپانعا ءتۇسۋى تىركەلدى.

ءىلبىس نەگىزىنەن بيىك قىراتتار مەن تاستى قۇزداردى مەكەن ەتەدى. زەرتتەۋ نەگىزىندە بيىكتىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2700 مەتر جوعارى ايماقتارداعى تاڭدالعان سايعا مونيتورينگ الاڭدارىن بەلگىلەگەن ەدىك. ويتكەنى اتالعان شاتقالدان جىلدىڭ بەلگىلى ءبىر ماۋسىمىندا، قاراشا-ءساۋىر ايلارى ارالىعىندا تۇراقتى كەزدەسەتىنى بەلگىلى بولدى. باقىلاۋدى جۇرگىزۋ ءۇشىن ءىلبىستىڭ ءجۇرۋ مۇمكىندىگى بار جەرلەرگە فوتوقاقپاندار ورناتىپ،

3 بىردەي مونيتورينگ الاڭى بەل­گىلەندى. ىلبىستەردىڭ، اسىرەسە، ءسى­بىر تاۋەشكىلەرىنىڭ ماۋسىمدىق قو­نىس اۋدارۋىمەن ولاردىڭ دا ەرە كوشەتىنى انىقتالدى. سو­نىمەن قاتار ءدال وسى سوقپاقتا قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا كىرەتىن تۇركىستان سىلەۋسىنى، تيان-شان قوڭىر ايۋى دا تىركەلدى. سونىمەن بىرگە قورەك جاعىنان باسەكەلەس قاسقىر ءۇيىرى دە بىرنەشە رەت ءوتىپ، ءتۇز تاعىلارىنىڭ دا تۇراقتى جولى ەكەنى بەلگىلى بولدى. ءسىبىر تاۋەشكىلەرىمەن بىرگە مارال، گيمالاي ۇلارى، ەلىك، قاباندار دا تىركەلدى. ءىلبىس ءۇشىن جەمتىك قورى مول بولعاندىقتان اتالعان سايعا قويىلعان فوتو­قاقپاندار جەمىسىن بەرىپ، جاقسى عىلىمي ماتەريالدار الىنىپ جاتىر. ماسەلەن، 2018-2019 جىلدارداعى مالىمەتتەر بو­يىن­شا، تاۋتان (انالىق) ەكى الانىمەن (كۇشىگى) ءتۇسىپ، جالعىز ءبىزدىڭ مەكەمە ەمەس، ەل اۋماعىندا جارىسا سۇيىنشىلەگەن حابار بولعان ەدى. ال 2020-2021 جىلدارى ءۇش الانىمەن بىرنەشە رەت تىركەلىپ، ۇلكەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىن كورسەتتى. زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەن­سەك، ۇلتتىق پارك تاريحىن­دا ەرەكشە ءارى سول جىلى رەسپۋبليكا اۋماعى بويىنشا ءۇش الانىمەن جۇرگەنى تەك ءۇش اۋماقتا تىركەلگەنى (الماتى قورىعى، ىلە-الاتاۋ مۇتپ، التىن-ەمەل مۇتپ) انىقتالدى. بۇل ۇلتتىق پاركتە قورعاۋ جۇمىستارىنىڭ جۇيەلى جۇرگىزىلەتىنىن، تۇياقتىلار مەن تاۋىقتارىزدى قۇستاردىڭ دا ءوسىمى مولايىپ جاتقانىن بىل­دىرەدى. جانۋارلار مەن اتالعان قۇستارعا قوسىمشا قورەك (تۇز، ارپا، بۇتالاردان دايىندالعان تۇزدالعان سىپىرتقىلار، ۇيمەلى شوپتەر) دايىندالىپ بەرىلەدى. ءىلبىستىڭ قورەك كوزدەرىنىڭ نە­گىزگى ءتۇرى ءسىبىر تاۋەشكىلەرى ءدال وسى شاتقالدا تابىنىمەن جۇ­رەدى. اسىرەسە كۇز، قىس پەن كوك­تەم مەز­­گىلدەرىندە كەزدەسەدى. كەيبىر ەش­كىلەر تولدەرىمەن وسى شات­قالدا جىل بويى مەكەن ەتەدى. بۇل شاتقالدىڭ ءبىر بولىگى شىرشا ورمانى بولسا، ەكىنشى جاعى قۇز جارتاستى ءارى قالىڭ جاتاعان ارشا وسكەن. جالپى، بارلىق جان-جانۋارعا قولايلى جەر. نەگىزىنەن تاۋدىڭ ورتاڭعى بەلدەمى، ياعني ورمان جانە ءسۋبالپى اۋماق سانالادى. بىراق جاز مەزگىلىندە ورمان بيلەتى نەگىزىندە ءۇي جانۋارلارى جايىلادى. جىل سايىنعى ءداستۇر مەن باقىلاۋدا 2021-2022 جىلدارداعى كورسەتكىش بو­يىنشا اتالعان شاتقالدا ىزدەرى كەزدەسكەنىمەن، فوتوقاقپان ار­قىلى تەك ءبىر رەت قانا ءتۇسىرىلىم جاسالدى. فوتوقاقپان ورناتۋ ءۇشىن كەزەكتى دالالىق جۇ­مىس كەزىندە جاڭادان ولجاسىنا اينالعان تاۋەشكىنىڭ ولەكسەسىنە كەز بولدىق. اينالا­سى شيىرشىقتالعان بارىس ىزدەرى ەكەن. مۇمكىن ءبىزدى كورىپ تۇرعان دا بولار. بىراق كۇن لەزدە سۋى­تىپ تۇمان باستى. تاس­تى قۋىس­قا فوتوقاقپان ور­ناتىل­دى. نا­تيجەسىندە، ولەكسەگە ىمىرت ۇيى­رىلە كەلگەن ءۇش بىردەي بىل­تىرعى الانداردىڭ ۇلكەن جىرت­قىشقا اينالعانىن كوردىك. ولەك­سەگە تاس سۋسارى مەن تۇلكى دە كەزەك­تەسىپ كەلىپ وتىردى. فو­تو­قاق­پان­­نىڭ جۇمىس ىستەگەن ۋا­قىتى – قاراشانىڭ باس كەزى مەن جەل­­­توق­سان ايىنىڭ العاشقى ون­كۇن­دىگى.

جالپى، مونيتورينگ بارىسىندا شاتقالعا ورناتىلعان فوتو­قاقپانداردان الىنعان مالى­مەتتەردى قاراي وتىرىپ، كەيبىر قىزىقتى جايتتاردى بايقادىق. ءبىر ءىلبىستىڭ اتالىعى تەك جالقى تۇردە بىرنەشە رەت ءوتىپ ءجۇردى. اتالعان سوقپاققا ولار قاراشا ايىندا كەلىپ، ءساۋىر ايىنا دەيىنگى ۋاقىتتاردا بايقالدى. جاپپاي بەلسەندى كەزدەسكەنى – اقپان-ناۋرىز ايلارىندا. سونىمەن قاتار قۇيرىعىن كوتەرىپ، تاسقا ءزارىن شاشىپ مەكەندەۋ اۋماعىن بەلگىلەپ وتىرادى. كەتىپ بارا جاتىپ ارتقى اياعىمەن قي كومەتىن كەزدەرى دە بار. ولار جاز مەزگىلىندە ءدال وسى سوقپاقتان ماۋسىم ايىندا ءبىر رەت تىركەلىپ، وزگە ۋاقىتتا كەزدەسپەدى. ويتكەنى تاۋەشكىلەرمەن بىرگە ءارى ۇرپاق ءوربىتۋ ماقساتىندا تاۋدىڭ بيىك بەلدەمدەرىنە، ياعني ءالپى ايماعىنان جوعارى قۇز-جارتاستى ايماققا كوتەرىلىپ كەتەدى. ولار وڭايلىقپەن كورىنبەيدى. تۇسى­رىلگەن بەينەلەرىنە قاراي وتىرىپ، سول جەردەگى تابيعي نىساندارعا وتە ۇقساس بولىپ كەلەتىنى بايقالدى.

ىل­بىس­تەر­دىڭ ەكو­لوگياسى مەن بيو­لوگياسى ءالى دە زەرت­­تەۋدى قاجەت ەتەدى. وسى ۋا­قىتتا ەلىمىزدەگى بەلگىلى تەريولوگ ماماندارمەن بىرلەسىپ، عىلىمي ماتەريالداردى وڭدەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قازىر ۇلتتىق پارك اۋماعىنداعى 22 داراق ىلبىسكە ا.گراچيوۆ جە­تەكشىلىك ەتەتىن زوولوگيا ينستيتۋتى ماماندارى سىرتتاي جەكە كود (دە­نەسىندەگى تاڭبالارىنا قاراي) جاسالىپ، كەيبىرىنە لاقاپ ات بەرىلدى. زوولوگيا ينستيتۋتىمەن عىلىمي ارىپتەستىك كەلىسىمشارتى نەگىزىندە بىرلەسكەن جۇمىس بويىن­شا ID – جەكە تولقۇجاتى، SLM – بارىستىڭ ەركەگى، SLF– ۇرعاشىسى، SLJ – كۇشىگى، 8AKS – اقساي سايىنان تىركەلگەن №8 بارىس دە­گەندى بىلدىرەدى. بۇل لا­قاپ ات بەرۋ ءىس-شاراسىنا مەك­تەپ وقۋشىلارى، ستۋدەنتتەر، تابيعات جاناشىرلارى دا  قاتىستى. اتالعان ءىس-شارا «ايۋساي ۆيزيت ورتالىعىندا» جانە ۇلتتىق پاركتىڭ باس كەڭسەسىندە ءوتتى. سو­نى­مەن قاتار «زوولوگيا ينس­تي­تۋتى» ماماندارى بىرىككەن ۇلت­­تار ۇيىمىنىڭ دامۋ باع­دار­لاماسىنىڭ قولداۋىمەن «سپۋت­نيكتىك تەلەمەتريا» (قار­عىباۋ) ورناتۋ ماقساتىندا اعىمداعى جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا دالالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كو­ميتەتىنىڭ رۇقساتىمەن قاۋىپسىز تۇ­زاق قۇرۋ ارقىلى ىلبىستەردى ۇستاي المادى. دەگەنمەن جىرت­قىش­­تاردى ماماندارعا كورۋ با­قىتى بۇيىردى. اراگىدىك ولار باي­قالعانىمەن، تۇزاققا تۇسپەي سىتىلىپ كەتتى.

قاسكەلەڭ ورمانشىلىعىنا قاراستى مونيتورينگ الاڭى بەلگىلەنگەن سايلاردا 6-8 ءىلبىس­تىڭ بار ەكەنى ناقتىلاندى. ۇلت­تىق پارك اۋماعىندا 40-قا جۋىق بارىستىڭ مەكەن ەتەتىنى رەسمي قۇجاتتاردا جازىلۋدا. ەلى­مىز­دەگى سيرەك كەزدەسەتىن قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قى­زىل كىتابىنا كىرەتىن جانە حالىق­ارالىق دەڭگەيدە ايرىق­شا قور­عالاتىن، الماتى قا­لا­سىنىڭ سيمۆولى بولىپ وتىر­عان ىل­بىس­تەردى قورعاۋ، زەرتتەۋ وتە ما­ڭىزدى. سونداي-اق جىل سايى­ن زاڭعار تاۋدىڭ ەپتى دە باتىل، سىمباتتى دا كوركەم، ەرەكشە جاراتىلىس يەسى ىلبىستەردى قىسقى مەكەنىندە باقىلاۋ جالعاسادى. ولاردى قاتاڭ كۇزەتۋ جۇرگىزىلەدى. بارىستى كورۋ اركىمگە قىزىق-اق. ال تىنىس-تىرشىلىگىن زەرتتەۋ ءتىپتى تاماشا.

تۇڭعىشباي جاپارقۇلوۆ،

ىلە-الاتاۋ مۇتپ عىلىمي قىزمەتكەرى

الماتى وبلىسى