«كۇي وينايدى قازاعىمنىڭ قانىندا»

سول سياقتى قازاقتىڭ ماي­تالمان ەتنوگراف – جازۋ­شى­­سى اقسەلەۋ سەيدىمبەك، ء«ۇندى جۇرتىنىڭ قايرات­كەرى ر.تاگور: «كەز كەلگەن حا­لىق ادامزات رۋحانياتىنا قوس­قان ۇلەسىمەن باعالانادى»، دەگەنىندەي قازاق حالقى ءۇشىن كۇللى ادامزات رۋحانياتىنا قوسقان ۇلەسى نە دەسەڭىز، ول ونىڭ – كۇي ونەرى» دەگەن ەكەن. وسى ورايدا قازاقتىڭ كۇي ونەرى ءھام ونىڭ اسپابى دومبىرا جايلى ايتار بولساق، قىتاي جازبالارىندا: «تۇركىنىڭ وركەسترىن اكەلىپ حان سارايىندا ويناتتىق» دەيدى. پلۋتارح جازادى: «ساقت­ىڭ اسكەرلەرى ساداقتىڭ ادىر­ناسىن شەرتىپ وتىرىپ، ءان سا­­لادى». سول سياقتى، موڭ­عول­دىڭ كونە شەجىرە – جازبالارىندا كەرەي توعىرىل حاننىڭ سارايىندا سىرتتان كەلگەن ەلشىلەردى كۇي ويناپ قار­سى الاتىن جەتپىس كىسىلىك ءانسامبلى بولعانى جايلى ايتىلادى.

ونىڭ سىرتىندا، 1927 جىلى رۋدەنكو دەيتىن ارحەو­لوگ سكيفتەردىڭ قورعانىنان قوبىز اسپابىن تاپتى. ول ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 5000 جىل بۇرىن جاسالىپتى. الگى قوبىزعا ۆاسيلەۆ دەي­تىن شەبەر رەكونسترۋكتسيا جاساپ شىقتى. ءبىزدىڭ قا­زىر­گى قوبىزدان اۋمايدى. سوڭعى جىلدارى ەۋرازيالىق اۋ­ماق­تا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇ­مىس­تارىنان وسىدان 2 نەمەسە 2،5 مىڭ جىل بۇ­رىنعى ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارىمىزدىڭ ءوزى بولما­عاندا كوزى تابىلىپ جاتىر. ۇلىتاۋداعى جانعابىل وزەنىنىڭ بويىنان 1946 جىلى اكادەميك الكەي مارعۇلان بالبال تاس تاۋىپ زەرتتەدى. بالبالدىڭ جاۋىرىنىندا قوبىز، قوڭىراۋ بار. ەل ونى «باقسى تاس» دەپ اتايدى. مۇنىڭ ءوزى-اق 1600 جىلدىڭ ارعى جاعىن مەڭزەپ تۇر.

وسى دەرەكتەردەن ءبىز ۇلى دالانى ەن جايلاپ جاتقان بابالارىمىز كۇي ونەرىن كەرەمەت اسپەتەتەنىن اڭعارامىز. ويتكەنى كۇي ونەرى – باسقا حالىقتاردا اتىمەن جوق. جا­زۋ­شى اقسەلەۋ سەيدىمبەك 2002 جىلى جارى كورگەن «قا­زاقتىڭ كۇي ونەرى» اتتى كولەم­دى ەڭبەگىندە، ءبىز بىلەتىن كەيبىر كۇيدىڭ تاريحى 2 مىڭ جىل بۇرىن تىركەلگەن. ريم تاريحشىلارى «تۇركىلەر قاعاندارىن كۇي شەرتىپ وياتادى» دەپ جازعانى جايلى بايانداپتى.

اقسەلەۋ سلان ۇلىنىڭ پايى­مىنشا، قازاق توپىرا­عىن­دا مۋزىكا ونەرىنىڭ 5 ءىرى مەكتەبى بار. ولار:

1. سىر بويى مەكتەبى. بۇ­­لاردا وعىز-قىپشاق سا­رى­نى بار. ءىرى وكىلدەرى – تۇرماعانبەت، بالقى بازار، شوراياقتىڭ ومارى، كەتە ءجۇسىپ، ت.ب. بۇلار ءاندى كۇي سياقتى تارتا بەرەدى. بۇگىنگى وكىلى – الماس الماتوۆ.
2. اتىراۋ – باتىس قا­زاقستان مەكتەبى.
3. جەتىسۋ مەكتەبى.
4. التاي، تارباعاتاي، شينجان، باي-ولكە مەكتەبى.
5. ارقا مەكتەبى. بۇل مەك­تەپتىڭ وكىلدەرى – تات­تىمبەت، ىقىلاس، سۇگىر، ءمادي، اقان، ءبىرجان، بالۋان شولاق، ەستاي، ت.ب.

قازاق كۇيىن بىلاي ءبولىپ قاراۋعا نەگىز بار:

1. قوڭىر ءان مەن قوڭىر كۇيلەر («سارى جايلاۋ»).
2. تىك ءان، تىك كۇيلەر ( «اق كيىك»، «جەز كيىك»).
3. بويلاۋىق كۇيلەر («كىش­كەنتاي»، «زار قوس­باسار»).
4. كونەدەن كەلە جاتقان تارماقتى كۇيلەر بار. ەرتەدە 365 كۇندە 365 كۇيدى 365 بالا تار­تادى ەكەن. وسىلاردان ەڭ جاقسى 9 كۇيدى تاڭداپ الىپ، باسقاسىن ۇمىتقان. بۇ­لار بۇگىنگى «توعىز تاراۋ»، «اققۋ» سەكىلدى تسيكلدى كۇيلەر بولعان.

ءسوزىمىزدى تۇيىندەپ ايتار بولساق، ۇلى دالانىڭ نەگىزگى ەندىگىن ەن جايلاعان بابالارىمىز جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە جوسىپ جۇرگەندىكتەن ارحيتەحتۋرا جانە بەينەلەۋ ونەرىمەن اينالىسا المادى. بىراق ولار ءسوز ونەرى مەن ساز ونەرىن دامىتتى. ءسوز ونەرى – تەلەگەي تەڭىز داستاندار بولسا، ساز ونەرى (مۋزىكا) ادامزات تاريحىنا قوسقان ۇلى مۇراسى. ءبىز عالامعا ماقتانساق، مۋزىكامەن ماقتانا الامىز. سەبەبى ونىڭ جانرلىق تەكتىلىگى، بايىرعىلىعى، ساز­دىق ءۇنى ەشقانداي حالىقتا كەزدەسپەيدى. «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ 10 ءتۇرى جەتكەن. اسان قايعىنىڭ «ەل ايىرىلعان» كۇيى حVI عاسىردىڭ مۇراسى. قازتۋعانننىڭ «ساعىنىش» اتتى كۇيى جەتتى. ابىلايدىڭ «قارا جورعاسى» حVIII عا­سىردىڭ تۋىندىسى.