قارجى پيراميداسى: قاۋىپ پەن قاتەر

اقىلىنان اڭعالدىعى باسىم قازەكەم تىلىمەن ءورت ءسوندىرىپ، سوزىمەن ەل سەندىرىپ كەتەتىن «الدارلار» قۇرعان قاقپانعا تۇتىلىپ قالىپ، قۇتىلىپ كەتەر جول تابا الماي ءجۇر. تاياۋدا عانا ەلوردادا قارجىلىق پيراميدا ۇيىمدارىنىڭ بىرىنەن زارداپ شەككەن كەلىنشەك ىشكى ىستەر مينيسترلىگى عيماراتىنىڭ الدىندا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ءوز-ءوزىن ورتەۋگە بەل بۋعانى دا جانىمىزدى ايازداي قاريدى.

حالىقتى قاناۋ مەن توناۋدى ادەتكە اينالدىرعان قارجى پيراميدالارىنان جۇرت قانداي زارداپ شەكتى؟ اقشاسىنان ايىرىلعان جابىرلەنۋشىلەردىڭ سانى قان­شا؟ قىلمىستىق ىسكە قاتىسى بار ۇيىم­داردى نە كۇتىپ تۇر؟ بۇگىندە وسى وزەك­تى سۇراقتار كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى.

54 ملرد تەڭگە قولدى بولدى

«وتكەن جىلى ەلىمىز بويىنشا قارجى پيراميدالارىنىڭ قۇربانى رەتىندە 31 مىڭنان استام ازامات تىركەلگەن بولاتىن. ولارعا جالپى سوماسى 54 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى كولەمىندە زالال كەلتىرىلگەن. قازىرگى كەزدە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ وندىرىسىندە وسى ساناتتاعى 65 قىلمىستىق ءىس بار. ءۇش مىڭنان استام ادام جابىرلەنۋشى بولىپ تانىلدى»، دەيدى ءىىم تەرگەۋ دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى سانجار ءادىلوۆ جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ.

البەتتە، كىسىنىڭ قارجىسىن الاياقتىق جولمەن يەمدەنىپ كەتۋ قىلمىس سانالاتىنى الىمساقتان بەلگىلى. ول – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. ايتسە دە، الەۋ­مەتتى ابىگەرگە سالاتىنداردىڭ ارباۋى­نا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ سانى 30 مىڭ­نان اسىپ جىعىلعانى ويلاندىرماي قوي­مايدى. بۇل ارىدەن قاراساق، بۇقارا حا­لىقتىڭ اڭقاۋلىعىن اڭعارتسا، بەرى­دەن زەردەلەسەك، جۇرتتىڭ ساناسىندا «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەگەن ماسىل­دىق پسي­حولوگيانىڭ ءورشىپ كەتكەنىن بايقاتادى.

تانىمال ادامداردى تىڭداپ جاڭىلعاندار از ەمەس

قارجى پيراميدالارىنىڭ قۇرىل­تاي­شىلارى الداپ سوعا ما، ارباپ الا ما، ايتەۋىر بەت-ءجۇزى ەلگە تانىس ءانشىڭىز دە، كەيدە ونەر الەمىندە اق تەر، كوك تەر بولىپ جۇرگەن اكتەرىڭىز دە سولاردىڭ سو­يى­لىن سوعىپ، جارناماسىن جاساپ جۇ­رەت­ىنى بار. قىسقاسى، باسقانى بىلمەدىك، «قي­نالعاندا» سولاردىڭ قاسىنان تابىلىپ جاتادى. ءتىپتى الگىلەر كەلتىرەتىن كەسىر­دى تۇسىنگەننەن كەيىن كەشىرىم سۇ­راپ تىكەلەي ەفيرگە شىعىپ تا قالادى. سوندايدا بارماعىڭدى تىستەپ، «وسىلار نە «جەپ» اقىلدى بولادى ەكەن، ءا؟» دەپ تە ويلاپ ۇلگەرەسىڭ. ولاي ويلاماسقا امالىڭ دا قالمايدى. ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جۇرت تانيتىن بلوگەرلەر مەيىرجان تورەباەۆ، مەيىرحان شەرنيازوۆ، ءازىم سايدباەۆ سەكىلدى ازاماتتاردىڭ دا باسى داۋعا قال­عانىن جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى.

«الماتى قالالىق سوتى تانىمال ۆاي­نەرلەر مەيىرحان شەرنيازوۆ پەن مەيىرجان تورەباەۆتى ەكى ايعا قاماۋعا الۋعا سانكتسيا بەردى. تەرگەۋ سوتىنىڭ شەشىمىمەن تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلدى. شەرنيازوۆ پەن تورەباەۆقا قاتىستى قاماۋدا ۇستاۋ مەرزىمىن ەكى ايعا ۇزارتۋ تۋرالى سانكتسيا بەرىلدى»، دەگەن ماتىندەگى اقپارات تا تاراپ ۇلگەردى تاياۋدا.

20 ءساۋىر كۇنى تورەباەۆ پەن شەرنيا­زوۆ 10 تاۋلىككە قاماۋعا الىنعانى ءما­لىم بولعان. ءساۋىردىڭ 19-ى كۇنى كەشكە مە­يىرجان تورەباەۆتان الماتى پو­­لي­تسيا دەپارتامەنتىندە Mudarabah Capital قارجىلىق پيراميداسىنا قاتىستى قىل­مىستىق ءىس بويىنشا جاۋاپ الىنىپ جاتقانى تۋرالى اقپارات جاريالانعان ەدى. البەتتە، بلوگەرلەردىڭ قورعاۋشىلارى ­ايىپتى جوققا شىعارىپ جاتاتىنى ءما­لىم. راسىندا دا، كىمنىڭ ايىپتى، كىمنىڭ قان­داي جازاعا لايىقتى ەكەنىن ۋاقىت كورسەتە­دى. كىناسى جوق بولىپ، «سۇتتەن اق، سۋدان ­تازا» ەكەنىن دالەلدەپ شىقسا، قانەكي؟..

«سايتتاردى بۇعاتتاۋ، ۇيىمداستى­رۋ­­­شىلاردى، فيليالداردى، قۇرىلىم­دىق بولىمشەلەردى ورناتۋ سەكىلدى شارا­لاردىڭ ناتيجەسىندە 180-نەن استام ينۆەستيتسيالىق كومپانيا مەن فيرمانىڭ قىزمەتى توقتاتىلدى. 138 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، ولاردىڭ 50-ءى سوتتالدى. قالعاندارىنا قاتىستى سوت ءجۇرىپ جاتىر» دەگەن بولاتىن ءىىم وكىلى وسى تاقىرىپقا وراي ۇيىمداستىرىلعان ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا.

شىنى كەرەك، ادامنىڭ باسى داۋعا قالعاندا كىمنىڭ ادال دوس، كىمنىڭ امال دوس ەكەنى بايقالىپ قالىپ جاتا­تىنى بار. جوعارىدا ءبىز اتتارىن اتاعان بلو­گەرلەردىڭ دوستارى اراسىنان وسى ماسەلەگە ءۇن قاتقاندار بولدى ما دەگەن ويمەن الەۋ­مەتتىك جەلىلەردى قاراپ شىققانبىز. باي­قاعانىمىز، شوۋمەن، پروديۋسەر مارات ورال­عازين عانا فەيسبۋكتە ويىمەن ءبولى­سىپتى. «مەيىرحان دا، مەيىرجان دا دوسقا ادال، پەيىلى كەڭ، ەش ارام ويى جوق، كوڭىلى اشىق، جايدارى جىگىتتەر. ەكەۋى دە وتباسىلى، كوپبالالى اكەلەر. قاراجاتقا مۇقتاج جاندار دا ەمەس. شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ-اق شارۋاشىلىعىن دومالاتىپ وتىرعان جىگىتتەر. نەگە بۇلاي بولىپ قالعانى مەنىڭ دە ميىما كىرىپ شىقپايدى. اتتەڭ، وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولىپ قالدى. بالكىم وزدەرى دە الدانىپ قالدى ما ەكەن؟» دەپ جازبا قالدىرعان ول دوستارىنا قاتىستى ماسەلەنىڭ ءادىل شەشىلگەنىن قالايدى.

كىمنىڭ اق، كىمنىڭ قارا ەكەنىن تەرگەۋ امالدارى انىقتايتىنى ءسوزسىز. دەسە دە، كەزىندە بەينەجازبا ارقىلى Mudarabah Capital كومپانياسىن ابدەن جارنامالاپ، «حالال ينۆەستيتسيا» دەپ اتاعان تورەباەۆقا سەنبەيتىندەر دە بار.

«اساۋلارعا» تۇساۋ سالاتىن كەز كەلدى مە؟

قارجى پيراميدالارىنىڭ جەتەك­شىلەرى قازعان ورعا ءتۇسىپ وپىق جەگەندەردىڭ سانى جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسپەسە، كەمىگەن ەمەس. جۇرت ىشىندە «الاياقتىق بيزنەس» اتانىپ كەتكەن «كاسىپ» يەلەرىنە يمانداي سەنەتىندەردىڭ سانى سيرەمەگەنى قوعامدى ويلاندىرادى. ويلاندىرعان سوڭ شىعار، پارلامەنتاريزم ينستيتۋتى وكىلدەرى ۇيىمداستىرعان باسقوسۋدا وسى ماسەلە كەڭىنەن تالقىلانىپ، ۇتىمدى ۇسىنىستار ايتىلعان.

«راسىندا، قارجى پيراميدالارى­نىڭ جۇمىسىن جارنامالاپ جۇرگەندەر­دىڭ كوبىسى ونەر ادامدارى، ۆاينەرلەر، الەۋمەتتىك جەلىلەردە مىڭداعان، ميل­ليون­داعان وقىرمانى بار جۇلدىز­دار ەكەنى ءمالىم. قىسقاسى، تانىمال تۇل­عالاردىڭ سوڭىنان ەرگەندەر ولاردىڭ ايتقانىنا سەنىپ، اقشالارىن اياماي سالىپ جاتقانىن بىلەمىز. ناتيجەسىندە، الدانىپ قالعان­دار از ەمەس. قارجى پيرا­ميدالارىنىڭ ايت­قاندارىنا سەنگەن «قۇربانداردىڭ» باسىم بولىگى 31-60 جاستاعى ازاماتتار. ولاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ جۇمىسى دا، جوعارى ءبىلىمى دە بار»، دەيدى قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگىنىڭ تەرگەۋشىسى ورىن تۇرلىباەۆ ماسەلەنىڭ مانىسىنە ءۇڭىلىپ.

بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءارتۇرلى پى­كىر­لەردىڭ بار ەكەنى ءمالىم. ماسەلەن، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى يۋري لي ماسەلەنى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ار­قىلى شەشۋگە بولاتىنىن ايتادى. ونىڭ ويىنشا، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكسىن، قىلمىستىق كودەكستى جانە جارناماعا قاتىستى زاڭداردى رەتتەگەن ءلازىم. «قازاقستان حالقىن قارجى ونىمدەرىنە قاتىستى جالعان جارنامالاردان قورعاعاندا عانا ماسەلە شەشىمىن تابادى»، دەيدى ول. كىم بىلەدى، راسىندا دا زاڭعا ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ەنگىزىلسە، جۇرت تانيتىن ازاماتتار «اڭداماي سويلەگەننىڭ اۋىرماي ولەتىنىن» تۇسىنەتىن شىعار.

الەمنىڭ بىرقاتار ەلىندە راسىندا دا قارجىلىق پيراميدا سەكىلدى الاياق­تىق سيپاتى بار كاسىپكە بەت بۇرعان كوم­پانيالارعا، جالپى، وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە نيەتى بارلارعا زاڭمەن تىيىم سالىنعانى ءمالىم. ولاردىڭ قاتارىندا فرانتسيا، كانادا، اقش، ۇلىبريتانيا، جاپونيا، گەرمانيا سەكىلدى بىرنەشە ەل بار. البەتتە، بۇل ءتىزىمدى ارى قا­راي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. ال قازاق­ستاندا «قارجىلىق پيراميدا» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ قانداي ۇعىم بەرەتىنى تۋرالى ناقتى تۇسىنىكتەمەنىڭ جوقتىعى دا ويلاندىرۋى كەرەك. قالاي الىپ قارا­ساق تا، بۇقارا حالىقتىڭ قالتاسىن قاققان­دارعا توسقاۋىل قوياتىن كەز كەلىپ جەتتى. قۇزىرلى ورگان دا وسى ماسەلەگە مىقتاپ نازار اۋدارماسا بولمايدى.

«بۇگىندە قارجى پيراميداسىنا جار­ناما جاساعاندار اكىمشىلىك جاۋاپ­كەر­شىلىككە تارتىلاتىنى بەلگىلى. ال ماماندار جاعى ايىپپۇلمەن شەكتەلۋدى دوعارىپ، قىلمىستىق جازا كەسۋ قاجەتتىگىن ايتىپ وتىر. ونى حالىق قالاۋلىلارى دا قولداپ وتىرعانى ءمالىم»، دەيدى پارلامەنتا­ريزم ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مانسۇر­حان ماحامبەتوۆ ماسەلەگە قاتىستى ويىمەن ءبولىسىپ.

ەستيار ادامدار نەگە ەسىن جوعالتادى؟

زاڭ راسىندا دا الاياقتىق سيپاتتاعى قىلمىسقا بەت بۇرعانداردى جازالاۋ ءۇشىن كەرەك ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەشكىمنىڭ داۋى دا جوق. ويتكەنى ءاربىر ادام زاڭ مەن قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋگە ءتيىس. ايتسە دە، ءبىزدى باسقا جاعداي الاڭداتادى.

دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، قارجى­لىق پيراميدانىڭ سويىلىن سوققاندار­دىڭ جار­ناماسىنا الدانىپ، اقشاسىنان ايىرىل­عانداردىڭ 74 پايىزى جۇمىسپەن قامتىلعان ەستيار ازاماتتار ەكەن. ونى قويشى، قارماققا تۇسكەن بالىقتىڭ كۇ­يىن كەشكەندەردىڭ 62 پايىزىنىڭ جو­عارى ءبىلىمى دە بار. ولاردىڭ جالعان جارنامانىڭ جەتەگىنە ەرۋىنە نە سەبەپ؟ وسى جاعداي كىمدى دە بولسا تولعاندىرسا كەرەك. وسىندايدا ولار كىمدەر، مىنا ستاتيستيكا نەنى بىلدىرەدى دەگەن ساۋال سانانى سانسىراتپاي قويمايدى. بىلايىنشا ايتقاندا، ەستى ادامدارىمىز وسىلايشا جارناما جاساعىشتاردىڭ بايبالامىنا قاتىستى بايلام جاساي الماي جاتقاندا، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ، جوقتان بار جاسايمىن دەپ جۇرگەن قاراپايىم ازاماتتاردان نە قايران؟ ءيا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ميلليونداعان جازىلۋشىسى بار ادامداردىڭ ايتقانىنا سەنىپ، ايتاعىنا ەرگەندەر كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋعا تيىستىلەر ەكەنىن اڭعاردىق. وسىندايدا ءبىر كەزدەرى ەل ىشىندە كەڭىنەن تاراعان اۋىل قارياسىنىڭ «بالام، جا­سىڭ وتىزدان استى ءالى ەرتەگىگە سەنەسىڭ...» دەيتىن ۋىتتى ءازىلى ەسكە تۇسەدى...

قىسقاسى، سانا جاڭعىرمايىنشا اڭعال قازاق ارباۋشىلار قازعان اپانعا ءتۇسۋدى توقتاتپايتىن سەكىلدى. ونى زاڭعا ەنۋى ىقتيمال وزگەرىستەر وزگەرتە الا ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن؟! وكىنىشتىسى دە سول.