قادىردىڭ «كارى قىرانى»

قىران بەينەسى مەن مىنەز-قۇل­قىن سۋرەتتەۋ ارقىلى ادامعا وي سالۋ، رۋحىنا قانات ءبىتىرۋ، اسقاق ومىرگە ىنتىقتىرۋ...ەگەر قولىڭنان كەلسە؟ «باقانىڭ باعى­نان سۇڭقاردىڭ سورى ارتىق» (باۋىرجان مومىش ۇلى) دەمەي مە قازاق؟ «قىرانشا ءومىر سۇرگەنىڭ – قانداي باقىت! قان­داي باقىت – قىرانشا ولە بىل­گەن!» دەيدى قادىر مىرزا ءالى. العاشقىسى حالىق اۋزىندا قا­نات­تى تىركەسكە اينالىپ كەتكەن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءسوزى ەكەنى ايتىلادى. كەيىنگىسى – قادىر مىرزا ءالىنىڭ «كارى قىران» ولەڭىنە توقتالۋعا تۋرا كەلەدى. ويت­كە­نى ولەڭ، پوەزيا دەگەن كوز توقتاتقان سايىن باۋراپ الا جونەلەدى دە، سەزىمدى ءبىر سىل­كىپ الىپ، وي تۇبىنە ءۇڭىلدىرىپ قويادى. سويتەدى دە مەنى وقى دەيدى.     

«قاناتىنان قاڭتاردىڭ

قارى بۇركىپ،

قاشاتۇعىن كورگەندە

ءبارى دە ۇركىپ.

قىراعى كوز بۇگىندە

قاراۋىتىپ،

قالعىپ وتىر قيادا

كارى بۇركىت.

باۋىرىندا تاۋلاردىڭ

پۇشپاعى اۋناپ،

و، جاستىق-اي!

اۋىلدان ۇشقان اۋلاق!

قۇرىش تىرناق قولاداي

قايىرىلىپ،

قالعانى ما ەندى ونىڭ

تىشقان اۋلاپ؟!»

«بۇركىت قارتايسا  تىشقانشى بولادى» دەيتىن دە حالىقتىڭ ءسوزى بار. قى­ران بۇعان دەيىن، ياعني كارى­لىك يەكتەگەنشە، ءتۇل^­كى تۇگىلى قاس­قىرعا ءتۇسىپ، قورە­گىن اسقان ەر­لىكپەن تاۋىپ جۇر­گەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. جانە ول جىردا دا جاقسى سۋرەت­تەلەدى. بىراق سويتە تۇرا قا­دىر­دىڭ بۇركىتى قارتايسا دا، تىش­قانشىلىققا بارمايدى. ءارى-ء­سارى بولمايدى. تاعدىرىن ءوزى تاڭدايدى. قىرانشا سامعاپ عۇ­مىر كە­شە العاننىڭ تاعدىرى ءوز تاڭداۋىندا، دەمەك. «ادامشا ءومىر سۇرەيىك­شى» دەيمىز عوي كەيدە. تۋرا سول سياقتى، تىش­قان اۋلاپ جەر باۋىرلاپ جۇر­گەنى قىران اتىنا سىن ەمەس پە؟ جاراتىلىسىنا ار بولماق! 

«سەڭگىر-سەڭگىر بۇلتتاردى

جارىپ ءوتىپ،

سامعاپ ۇشار

جاستىقتىڭ ءارى كەتىپ

قالعانى ما؟

ەندەشە بۇل تىرلىكتى

قىراندارشا وتەيىن

تارىك ەتىپ!»،

دەيدى. بۇل – قادىر مىرزا ءالى بۇركىتىنىڭ ويى. قارتايعان تاۋ بۇركىتى شىڭ باسىندا قالعىپ وتىرعاندا ويلاعانى – وسى. «قىران بولىپ تۋعان ەكەن، قىراندارشا ولە دە ءبىلۋ كەرەك». مىسالى ادام بولىپ تۋعانعا ادام بولىپ ءوتۋ پارىز ەمەس پە؟ ادامداردىڭ اراسىندا دا قىراندارى بار.

«كوك اسپانىن بۇلت ەمەس،

مۇڭ قاپتاعان

كەزدە قىران

قىران با ءۇن قاتپاعان؟

شاڭق ەتتى دە شay بۇركىت

زاۋلاپ كەلىپ

قويىپ كەتتى كوك تاسقا

كۇن قاقتاعان!

ساباق الىپ شەجىرە

كونە كۇننەن،

ءبارىن كوزدىڭ وتكىزىپ ەلەگىنەن،

قىرانشا ءومىر سۇرگەنىڭ –

قانداي باقىت!

قانداي باقىت –

قىرانشا ولە بىلگەن!»

ولەڭ تۇتاس وقىلۋى كەرەك. سوندا تولىق سيۋجەت كوز الدىڭدى وراپ الا جونەلەدى. قىرانشا ءومىر ءسۇرۋ بىلاي تۇرسىن، ءومىردىڭ زاڭدىلىعى كارىلىكتىڭ وزىنە قىرانشا جا­ۋاپ بەرۋ – بۇركىتتىڭ بۇركىتىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىندىگىن اي­تىپ ويلاندىرادى اقىن. سە­بەبى، كىمنىڭ دە بولسىن باسىنا سوقپاي قويمايتىن كارىلىككە ۇيات جۇرمەيدى، ول ەشكىمگە ار بولماسا كەرەك-ءتى، دەسەك تە... ءسىز سولاي شەشىم قابىلداي الار ما ەدىڭىز؟ ماسەلە تاسقا ۇرىلىپ ءولۋ ەمەس، ماسەلە – قارتايعان كۇندە كارىلىگىڭدى كەيىنگى ۇر­پاققا ۇلگى ەتۋ ءۇشىن قالعان ۋا­قى­تىڭىزدى قيا الاسىز با؟ نەمەسە قارتايعاندا اۋلەت اي­نالاسىندا تىشقانشىلاپ جۇرمەي ۇلكەن-ۇلكەن شەشىم­دەرگە تاۋەكەل ەتە الاسىز با؟ بۇركىت-ەكەش بۇركىتتىڭ قو­لى­­نان كەلىپ تۇر عوي ونداي مارت­تىك، سانالى ادامعا نەگە جات بولادى؟ ولەڭ مەنى وسىلاي ويلاندىرادى، ءسىزدى باسقاشا تولعاندىرۋى دا بەك مۇمكىن عوي.

ماكسيم گوركيدىڭ «سۇڭقار تۋرالى جىر» اڭگىمەسىندە دە قوزعالادى بۇل تاقىرىپ. وقيعا جەلىسى ءسال وزگەشەلەۋ بولعانىمەن، ەكەۋىنىڭ قازىعى ءبىر سەكىلدى. وندا اۋەدەن تەڭىز جاعاسىنداعى بيىك شاتقالعا سورعالاپ كەلىپ ءوزىن مەرت قىل­ماق بولعان كوكىرەگى جارالى سۇڭقار ءوزىن تاسقا ۇرعانىمەن، ولمەي قالادى. بۇل جەردە دە ماسەلە ولىمدە ەمەس، ومىردە بولىپ تۇر. سۇڭقاردىڭ ومىرىندە. سۇڭقار بيىكتىكتىڭ، اسقاقتىقتىڭ، ەركىن­دىكتىڭ قۇسى. ول اۋەدەن سورعالاپ كەلە جاتقانىن بايقاعان جىلان تاستىڭ قۋىسىنا تىعىلا بەر­مەكشى بولادى، بىراق سۇڭ­قاردىڭ ولمەلى كۇيىن كورىپ، ونىمەن سويلەسۋگە كەلەدى. سۇڭقار جاتىپ الىپ اقىرعى رەت اسپانعا ءبىر كوتەرىلۋدى ارماندايدى، الايدا دارمەنسىز. جارالى قىراننىڭ اسپان تۋرالى ايتقاندارى جى­لان­نىڭ اقىلىنا سىيمايدى. «شاتقالدان تومەن قۇلديلاپ كور، مۇمكىن كۇش الىپ ۇشىپ كەتەرسىڭ» دەيدى جورعالاۋشى جاندىك قالىبىنا تارتىپ. اقىرىندا جىلاننىڭ ايتۋىمەن قىران بيىك شاتقالدان توپشىسىمەن سىرعىپ-سىرعىپ، تەڭىزگە قۇلاپ ولەدى. ال قورىتىندى جاساۋ وقىرماننىڭ ءوز ەنشىسىندە دەپ بىلەمىز.