ەركىن ءدۇسىپوۆ: ەلگە دەگەن قۇرمەتتى جوعالتپاۋ قاجەت

– ەركىن شاجا ۇلى، مەكتەپتى بىتىر­گەننەن كەيىن مەديتسينالىق ماماندىق بويىنشا رەسەيگە وقۋعا تۇسكەن ەكەنسىز. الايدا ءبىرىنشى كۋرستا ءجۇرىپ-اق اداس­قانىڭىزدى سەزىپ، وقۋدان باس تارتىپسىز. سەبەبى نە؟

– الدىمەن بۇل سۇراقتىڭ مەن ءۇشىن قيىن ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. سەبەبى سول قادامىم تاعدىرىمدى دا كۇرت وز­گەرت­تى. ارمان قۋىپ 1979 جىلدىڭ جازىن­دا الماتىعا كەلدىم. تەحنيكالىق مامان­دىق­تى تاڭداسام دەگەن ويدا بولدىم. اۋىل­دىڭ بالاسى رەتىندە قۇجات تاپسىرىپ ەدىم، كونكۋرستان ءسۇرىندىم. ەكىنشى كەزەڭ­دە مەديتسينالىق ماماندىقتى تاڭدا­دىم. سول جىلى وقۋعا قابىلداندىم. مەك­تەپ­تى وتە جاقسى بىتىرگەندىكتەن شىعار، ء«تىس ەمدەۋ» ماماندىعىنا ءتۇسۋ قيىنعا سوق­پادى. اقتوبەدەگى مەديتسينالىق ينستي­تۋتىنا قۇجاتىمدى تاپسىرعاننان كەيىن ونداعىلار ەلىمىزدەن بىرنەشە ازاماتتى رەسەيگە وقۋعا جىبەرىپ جاتقانىن جەتكىزدى. قىسقاسى، «رەسەيگە باراسىز با؟» دەگەن سا­­­ۋالدى توتەسىنەن قويدى. ۇيدەگى ۇلكەن­دەر­­­مەن اقىلداسقاننان كەيىن رەسەيگە اتتاندىم.

وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ول ماماندىق ما­عان ۇنامادى. ءۇش رەت دەكاننىڭ الدىنا باردىم. ءوتىنىش جازىپ، ماماندىق­تىڭ ۇنامايتىنىن جەتكىزگەنىمە قاراماس­تان، ۇشەۋىندە دە قايتارىپ جىبەردى. ء«سىز ءبىرىنشى كەزەكتە جولدامامەن كەلىپ تۇرسىز. شاكىرتاقى سىزگە قاي كەزدە دە بەرىلەدى. نەگە قاشىپ وتىرسىز؟» دەدى. ماسەلەنى ءتۇ­سىن­دىرىپ، ماماندىقتىڭ جانىما جاقىن ەمەستىگىن ءتۇسىندىردىم.

ارمانىم – زاڭ ماماندىعى. ول ءۇشىن بەس جىل ەڭبەك ءوتىلىڭ بولۋ كەرەك. تاعى باسقا تالاپتارى جەتكىلىكتى. قىس­قاسى، ماسكەۋدەگى وقۋدان ءوز ەركىممەن كەتىپ، 1981 جىلى قازۇۋ-ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە تاپ­سىردىم. الايدا كونكۋرستان تاعى ءسۇرىن­دىم. بارلىعى ويداعىداي بولعانىنا قارا­ماستان، وقۋعا تۇسە المادىم. وندا­عىلار ەڭبەك ءوتىلىمنىڭ جوقتىعىن العا تارتتى. سودان سوڭ 1981-1983 جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋ ماڭىنداعى يۆانوۆو دەگەن قالادا اسكەري بورىشىمدى وتەدىم.

– زاڭ ماماندىعىنا اڭسارى اۋعان ازامات اسكەردە قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساماۋى كەرەك قوي...

– ول ويدى مەن سانامنان ىلكى ساتكە دە شىعارعان ەمەسپىن. ويتكەنى وقۋ قاي كەزدە دە ويىمدا بولدى. قالايدا اسكە­ري بولىمنەن جولداما الۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. اسكەري بورىشىمدى وتەگەن­نەن كەيىن جولدامامدى الىپ، قۇجاتتارىم­دى قايتا تاپسىردىم. «قۇجاتىڭىز تۇگەل ەمەس» دەگەن جەلەۋمەن تاعى قابىلدامادى. قىسقاسى، 1984 جىلى قايتا كەلدىم. تاعى دا سىناقتان ءسۇرىندىم. سول جىلى اۋىلعا قايتپاي، دايىندىق كۋرسىنا كەلدىم. بىلىكتى عالىم الما قىراۋباەۆانىڭ قولداۋىمەن العاشقى سىناقتى ءساتتى تاپسىردىم. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن اڭگىمەلەسۋدى سول كىسى جۇر­گىزدى. قويعان سۇراقتارىنا مۇدىرمەي جا­ۋاپ بەرگەن سوڭ اتىمدى سۇرادى. سو­ڭىندا «ساۋاتتى ەكەنسىز، قانشا جىل ءوتى­لىڭىز بار؟» دەدى. «بەس جىل» دەپ ءۇن قات­تىم. ول كىسى 11-12 جىلدىق وتىلمەن كەلىپ جات­قان­داردىڭ بار ەكەنىن، قيىن بولاتىنىن ايتتى. قاراشا ايىندا وتكەن اڭگىمەلەسۋ دە وڭايعا سوقپادى. ءبىرىنشى بولىپ قۇجات تاپسىرعانىممەن، مەنى شاقىرار ەمەس. نەگە بۇلاي دەپ، زاڭدى قۇقىعىمنىڭ بۇزىلماۋىن تالاپ ەتە باستادىم. جاۋاپتى حاتشى قۇجاتتارىمدى ىزدەپ تاپتى. باسقا سەيفتە تۇر ەكەن. قىسقاسى، اڭگىمەلەسۋگە كىرىپ ەدىم، تاعى دا الما اپايىم وتىر. ماعان ەركىن جانە تۇراقتى ءسوز تىركەسىنە قاتىستى جانە ساكەن سەيفۋلليننىڭ «الباتروس» پوەماسى تۋرالى، سوسىن جاڭا ەكونوميكالىق سايا­سات جايلى سۇراق قويىلدى. بارىنە جاۋاپ بەردىم. ول كىسى قولدايتىنىن ايتتى.

«پروكۋرور بولامىن» دەگەن ارمان كو­كەيدە تۇرماعاندا، ەرتەرەكتە وقۋعا تۇ­سەر مە ەدىم، كىم ءبىلسىن؟! ۋاقىت ءوتتى. الما­تى­دا زايىبىممەن بىرگە ناتيجەنى كۇتىپ وتىرمىز. دايىندىق بولىمىنە جيىر­ما تىڭ­­داۋشى عانا قابىلدانادى. فا­ميليا­لاردى اتاپ جاتىر. تاعات تاۋسى­لىپ بارادى. ون توعىزىنشى بولىپ مەنى ايت­­قاندا، ماڭدايدان تەر بۇرق ەتە قال­دى. قۋانىشتان ۇيلەنگەن كەزدە تاق­قان ساقينانى قاتتى قىسىپ، مايىستىرىپ جىبە­رىپپىن. وسىلاي­شا 1990 جىلى مامان­دىققا ادالدىق تانى­تىپ، وقۋدى ءبىتىردىم.

– الدىمەن ءوزىڭىز ءبىلىم العان وقۋ ورداسىندا جۇمىس ىستەدىڭىز. الماتى ول كەزدە ەلىمىزدىڭ باس قالاسى ەدى. ون ەكى جىل الماتىدا ەڭبەك ەتكەن سوڭ كونە تارازعا ات باسىن بۇرىپسىز. ورتالىق پەن ءوڭىردىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە قانداي ايىرماشىلىقتى اڭعاردىڭىز؟

– راس، ول كەزدە الماتىنىڭ اتى دۇر­كىرەپ تۇردى. عىلىمي جەتەكشىم ءابدى­ماناپ ەلىكباي ۇلىنىڭ ايتۋىمەن تاراز قالاسىنا جول تارتتىم. «ەركىن، جامبىل دا قازاقتىڭ كيەلى جەرى عوي. باستاپقىدا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولاسىڭ. قالعانىن كەيىن كورەمىز»، دە­دى. جەتەكشىم بۇل دا ءبىر ءومىردىڭ بەلەسى ەكەنىن جەتكىزدى. مەنى قۋانتقانى – وندا­عى زاڭ فاكۋلتەتىندە عىلىمنىڭ جولىنا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ كوپ ەكەندىگى. الايدا، ولارعا ۇيرەتەتىن، بىلگەنىمەن بولىسەتىن عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلارى جوق ەكەن. ەڭ باستى ەرەكشەلىك، ادامداردىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن ايقىن سەزىندىم. ستۋدەنتتەردىڭ: «اعاي، تۇستەن كەيىن بىزگە تاعى ساباق وتكىزىڭىزشى» دەگەن وتىنىشتەرىنە ريزا بولعاندىقتان، ولارعا بار بىلگەنىمدى ۇيرەتۋگە قۇلشىنا كىرىستىم. «ازاماتتىق قۇقىق» ءپانى بو­يىنشا ءتورتىنشى كۋرسقا دەيىن الا الما­عان بىلىمدەرىن السا دەگەن نيەتپەن ءجۇر­دىم. سول ازاماتتار بۇگىندە ۇلكەن قىزمەت­تەردە وتىر. ۇلتتىق كود پا، الدە سول ازا­ماتتاردىڭ بو­يىنا سىڭگەن تاربيە مە، بىل­مەدىم. ولار ۇلكەن قىزمەتتە جۇرسە دە، ءالى كۇنگە مەنى ۇمىتقان ەمەس. كيەلى تاراز جەرى مەن ءۇشىن قاشاندا ىستىق. وسۋىمە، وركەندەۋىمە باعىت بەرگەن قاسيەتتى ءوڭىر دەپ ەسەپتەيمىن.

– ۇلدىڭ كەنجەسى ەكەنسىز. قانداي ورتادا ءوستىڭىز؟

– مەن توعىز بالانىڭ ىشىندە ۇل­دىڭ كەنجەسىمىن. مەنەن كەيىن ەكى قارىن­داسىم بار. اكەم شاجا ەكىنشى دۇنيەجۇزى­لىك سوعىس كەزىندە 16 جاسىندا كولحوزدىڭ تور­اعاسى بولعان. ول كەزدە ەر ادام جوق، ءبارى سوعىسقا كەتكەن ەدى. كولحوز سوۆحوزعا اينالعان كەزدە اكەم باس ەسەپشى قىزمەتىن اتقاردى. انام گۇلجامال ءومىر بويى مەكتەپتە ماتەماتيكا پانىنەن ساباق بەرىپ، ديرەكتوردىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى رەتىندە زەينەتكە شىقتى. اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇعالجار اۋدانىنا قاراستى «جاڭا جول» كەڭشارىنىڭ جاعابۇلاق اۋىلىنداعى ءاربىر كۇنىمدى ۇمىتپايمىن...

انام مۇعالىم بولعاندىقتان تارتىپكە بالا كەزدەن ۇيرەندىك. مۇعالىمدەردىڭ ۇرىسقانىن دا، ۇرعانىن دا ءبىز دۇرىس قابىلدادىق. قازىرگىدەي شۋ شىعارمادىق. ويتكەنى ءتارتىپتىڭ اتى – ءتارتىپ.

– «اۋىلدان ادام كەتكەنمەن، ادامنان اۋىل كەتپەيدى» دەگەن ءان جولدارى بار عوي. اۋىلىڭىزعا قانشالىقتى ءجيى باراسىز؟

– اۋىلعا ءجيى بارىپ تۇرامىن. سەبەبى، اكەم دۇنيەدەن وتكەندە اسكەردە بولىپ، جەرلەۋىنە دە قاتىسا المادىم. اۋىلدا اتام، اجەم، اكەم مەن شەشەم قايتپاس ساپارعا اتتانعان. بويىمداعى بۇكىل قاسيەت شەشەمنەن كەلگەن شىعار. بالاعا ءبىلىم بەرۋگە قۇش­­تار بولدىم. مەكتەپتە انامنىڭ اتىن­داعى كلاسس اشتىم. كومپيۋتەرمەن قامتا­ماسىز ەتىپ، بولمە ءىشىن جوندەدىم. قاجەت­تىنىڭ ءبارىن اپەردىم. سوسىن ءبىر وقۋ­شىعا انامنىڭ اتىنداعى شاكىرتاقى تاعا­يىندادىم. ول بالا قازۇۋ-ءدى ءبىتى­رىپ، بۇگىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇر. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە اۋىلسىز قازاق جوق. ويتكەنى مىقتىلار دا، ۇلىلار دا اۋىلدان شىققان، شىعا بەرەدى دە. اۋىل – التىن قازىعىمىز، التىن بەسىگىمىز.

– عىلىمي جۇمىسىڭىزداعى كەي­بىر ۇسى­نىستار جەر كودەكسىنە قاتىستى ەكەن...

– عىلىمي جۇمىستارىم نەگىزىنەن مەن­شىككە قاتىستى. توقسانىنشى جىلدارى «جەرگە جەكەمەنشىك قاجەت پە، قاجەت ەمەس پە؟» دەگەن ساۋال تۋىندادى. بۇل سۇراق بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق. جال­پى جەر بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر ارقىلى قا­زاقستان ازاماتتارى ءۇشىن جەكەمەنشىكتە بولۋى ءتيىس. كەيبىر جاعدايدا اۋىل شارۋا­شىلىق جەرلەرى دە مەنشىككە نەمەسە جالعا بەرىلۋى كەرەك. قىسقاسى، جەر پايدالانىلۋى قاجەت. قازىر كەيبىر ازاماتتار الىپ العان جەرلەر يگەرۋسىز جاتىر. سوندىقتان بۇل ما­سەلەنى ۇدايى قاراستىرىپ وتىرۋ كەرەك. سول سەبەپتى عىلىمي جۇمىسىمنىڭ ءبىرى «جەرگە جەكەمەنشىك قۇقىق نەگىزدەرى» دەپ اتالدى. قازىر وسى تاقىرىپقا ورالىپ جاتىرمىز. ونى ءبىر جۇيەگە تۇسىرەمىز دەگەن وي دا بار.

– پرەزيدەنت جانىنداعى مەملە­كەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىندا ەڭبەك ەتكەنىڭىزگە از ۋاقىت بولماپتى. وڭىر­لەردەگى فيليالدارىنىڭ اشىلۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان شىعارسىز؟

– بۇل ماسەلەنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇر­دىم. بۇرىندارى وڭىرلەردە «اۋماقتىق وقىتۋ ورتالىقتارى» دەگەن بولعان. بەل­گىلىسى، ءار وبلىس ءارتۇرلى وقىتىپ جات­تى. تاعى ءبىر ماسەلە، اكىمدىكتەر قارجى­لاندىرعاندىقتان مەملەكەتتىك قىز­مەت­شىلەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، قايتا دايارلاۋدى ولار كەيىنگە قالدىرىپ، ءبىرىنشى ءوز مۇددەلەرىن العا شىعاردى. قىسقاسى، ولارعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەدى. ال مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر دامۋى كەرەك. اسىرەسە، ءححى عاسىردا وزگەرىستەر كۇن­دەلىكتى بولىپ جاتىر. سول سەبەپتى 2016 جىلى ماسەلە كوتەردىك. بارلىق ورتا­لىقتاردى بىرىكتىرىپ، اكادەميانىڭ فيليالى جاساۋ ماسەلەسىن العا قويدىق. تيى­سىنشە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى تاراپى­نان تاپسىرما بەرىلىپ، 2017 جىلدىڭ اياعىن­­دا بۇل ماسەلە تولىق شەشىمىن تاپتى.

اكادەميادا ەڭبەك ەتىپ جاتقانىما ال­تى جىلعا جۋىقتادى. «كوش جۇرە تۇ­زە­­لەدى» دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا تەرەڭ ءمان جاتىر. سوندىقتان ىستەگەنىمىزدەن ىستەي­تىن جۇمىسىمىز كوپ. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى «حا­لىقتىڭ بولاشاقتا ەمەس، بۇگىن با­قىت­تى بولعانىن كورگىم كەلەدى» دەدى عوي. ءبىز دە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ بۇ­گىن­نەن باستاپ ەل يگىلىگىنە جۇمىس ىستە­ۋى­نە دەن قويۋىمىز كەرەك. ءوز باسىم حا­كىم ابايدىڭ قارا سوزدەرىن ومىر­لىك ۇست­ا­نى­مىما اينالدىرعانمىن. مەملە­كەت­تىك قىزمەتشىلەردىڭ بارلىعى دا اباي بۇلا­عىنان سۋسىنداسا، تولىق ادام بولىپ قالىپ­تاسادى دەپ پايىمدايمىن. ءاربىر ادام مەم­لەكەتتىڭ ساياساتىن تولىق ۇعىنسا، ءبىز تەك العا جۇرەمىز.

– ەر ادام ماماندىق تاڭداۋدان جانە جار تاڭداۋدان قاتەلەسپەۋى كەرەك دەپ جاتادى. تاعى نەدەن قاتەلەسپەۋى كەرەك دەسە، ءۇشىنشى ماسەلە رەتىندە نەنى قوسار ەدىڭىز؟

– ماماندىق تاڭداۋدان دا، جار تاڭ­داۋدان دا قاتەلەسكەن جوقپىن. ءۇشىنشى نەنى ايتۋعا بولادى؟ ەلگە دەگەن قۇرمەت­تى جوعالتپاۋ قاجەت. وسى ماسەلەدە دە قاتەلەسپەگەن ءلازىم. مەملەكەتكە، انا تى­لىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى جوعالتۋدان، قا­تەلەسۋدەن قورقۋ كەرەك. كوپ ادام سەكىلدى مەن دە ورىس تىلىندە وتە جاقسى سويلەيمىن. الايدا مەن ءۇشىن قازاق تىلى­نەن اسقان ءتىل جوق. باقىتىمىز دا، باي­لىعىمىز دا – انا ءتىلىمىز.

– الداعى جوسپار تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

– الدىمىزدا تۇرعان مىندەت كوپ. ەڭ باستىسى كەيىنگى ۇرپاققا نە بەرە الدىم؟ ولارعا قالاي ۇلگى بولۋىم كەرەك؟ ءوزىمدى ورتادا قالاي ۇستاۋىم كەرەك؟ وسىنداي سۇراقتار كوكەيدە اتويلاپ تۇرادى. كەيىنگى ۇرپاققا ءتالىم-تاربيە بولاتىن دۇنيە قالدىرا الساق، سودان اسقان نە بار؟!

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

تابيعات مۇسىلمانقۇل،

«Egemen Qazaqstan»