«ەدىل مەن جايىق»

الايدا قالامنان توگىلىپ تۇسەر ءار سوزگە، ونىڭ ىشىندە ءوزى جان-جۇرەگىمەن جاز­عان ءان سوزىنە تەرەڭ تالاپ-تالعاممەن قا­رايت­ىن كومپوزيتور وسى ءبىر انگە ءسوز جا­زۋعا كەلگەندە الاپات سەزىمدى اقىندى ءبىراز ازاپقا سالىپ قيناعان دا جايى بار. ءوزى­نىڭ جان سارايىن كەرنەي اققان اسقاق انگە لايىقتى پاتەتيكالىق رۋحتاعى ءسوز تابۋ كومپوزيتورعا دا، سازگەر قالاعانداي ءان ءماتىنىن جازۋ اقىنعا دا وڭاي تيمەگەنىن يليا جاقانوۆ اعامىزدىڭ دا ءوز اۋزىنان تالاي ەستىگەنىمىز بار.

ءان اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، جۇبان مول­داعاليەۆ جازعان ءبىر ەمەس، بىرنەشە ولەڭ نۇسقاسى كومپوزيتور كوڭىلىنەن شىق­پاي، ال رۋحتى اقىننىڭ اۋزىنا تۋىندى اجارىن اشىپ، مازمۇنىن تەرەڭدەتە تۇسەر لايىقتى ءسوز تۇسپەي، قوس تالانت­تى ءبىراز سەرگەلدەڭگە سالىپتى. «ەدىل-جايىق» انى­­نە جازعان بىرنەشە ولەڭ نۇسقاسى ي.جا­­قانوۆ جاعىنان جاقتىرىلماي، كەيىن قاي­تارىلعانداعى جۇبان اقىننىڭ اشۋىن، اقىنعا ءتان ادۋىندىلىعىن يليا اعاي شىڭدالعان شەبەرلىكپەن بىلاي بايان­دايدى. وسى ءبىر اڭگىمەدەن ءبىر ءاننىڭ شىعۋ تاريحى عانا ەمەس، تەك جىرىن عانا وقىپ ەسەيگەن بىزگە جۇبانداي اقىننىڭ مۇلدەم بەيماعلۇم، جاڭا پورترەتى دە اشىلادى.

– «ەدىل مەن جايىق» ءانى مەنى اي­رىق­شا تولقىتتى. كوڭىل تۇكپىرىندە كەس­تەلەنىپ تۇرىپ العان ءان قايىرماسى ەرەك­شە ءبىر ماتىنگە سۇرانىپ-اق تۇر. ال ونى كەز كەلگەن ادام جازا المايدى. «ەدىل مەن جايىقتى» تەك قوس وزەننىڭ قادىرىن جەتە ۇعىنىپ، تابيعاتىن تەرەڭ تۇسىنەتىن اقىن جازۋى كەرەك دەپ شەشتىم. ويىما بىردەن «مەن – قازاقپىن!» دەگەن رۋحتى ولەڭ تۋدىرعان جۇبان ورالدى. ويلانباستان اقىننىڭ ءۇيىن بەتكە الدىم. ءمان-جايدى بايانداپ ايتتىم. وسىدان كەيىن اقىنمەن بىرنەشە مارتە كەزدەسىپ تە ءان سوزىنە قاتىستى ورتاق مامىلەگە كەلە المادىق. ويىمىز ءبىر ارنادا تۇيىسپەي قويدى. انگە ءسوز جازۋداعى بۇل ماشاقات اقىندى دا ابدەن قاجىتتى. سوڭىندا ءتىپتى اشۋلانۋعا دا الىپ كەلدى. بىراق مەن قايتپادىم. ويتكەنى «ەدىل مەن جايىق» قالاي دا تۋى كەرەك ەدى...

ەرتەڭىندە جۇباننىڭ ۇيىنە تاعى كەلدىم. جۇبان ادەتتەگىسىندەي زالدا قارسى الدى. ۇستىندە اقسارعىش كويلەك، كوك دجينسى شورتيكپەن وتىر. ورنىنان تۇرەگەلگەندە شاكەن ايمانوۆ وينايتىن پەترۋچچيوداي سونداي ساۋلەتتى كورىندى. قانداي سۇلۋ كەلبەت! ءىرى تۇلعا! كەسەك ءبىتىم!

– داچادان كەلگەن بەتىم، يليا... تاعى ءبىر ءتۇرى... مىنە، وقىشى... نە اندەتىپ ايت، دەپ جۇبان ماعان ەكى بەت قاعازدى ۇستاتا بەردى.

ءبىر بەتتە ءبىر شۋماق. ويداقتاتا جازىپتى. ەكى بەت قاعاز ەكى قولىمدا. كوزىم كورەدى، كورمەيدى. ماڭگىرىپ تۇرمىن. جۇبان:

– قالاي؟ – دەدى تەسىلە قاراپ.

مەن باسىمدى شايقادىم. جۇبان مەنىڭ قولىمداعى ەكى بەت قاعازدى ج ۇلىپ الدى دا، ونى ورتاسىنان قاق ايىرىپ، ۋماجداپ:

– سەنىڭ... سەنىڭ... بۇل جىبەرگەن ۋاقى­تىم... مەن... مەن... ەكى پوەما جازىپ تاس­تايتىن ەدىم. ساعان انىڭە... يليا، ەشۋا­قىتتا ولەڭ جاقپايدى. بولدى. جەتەدى اۋرەڭ! – دەپ شارت ەتە قالدى.

ءسويتتى دە زالدىڭ ورتاسىندا تۇرعان ستولدى اينالىپ، ۇيگە سىيماي دولدانا ءب ۇلىنىپ، اش بۋراداي بۇرقىلدادى.

– بۇل نە دەگەن ءان؟ – دەپ قولىن سەرمەگەندە وڭ قولى يىعىمدى قاعىپ ءوتتى.

– ەندى جىنعا تيمە!

نە دەۋگە بولادى؟ ءۇنسىز تىندىم.

جۇبان ەنتىگە توقتاپ، وقىس ك ۇلىپ جىبەردى. ەكى بەتى ورتتەي دۋىلدادى. باسىم شىڭىلداپ كەتتى.

سول ساتتە... زالدىڭ ەسىگى اشىلىڭقى­راپ تۇر ەكەن، سوفيا جەڭگەي ءوزىنىڭ سى­نىق، بيازى قالپىمەن: – جۇباعا، يليا شاي ءىشسىن دە! – دەدى. – ە، ىشسە ءىشسىن! – دەپ جۇبان گۇر ەتە ءتۇستى. شاي ۇستىندە جۇبان ەكەۋمىز ءدۇرديىسىپ، ىشتەي ارباسىپ، ءتىل قاتىسقان جوقپىز. ءبىر-اق كەسە شاي ءىشتىم. سوفيا جەڭگەي كوزىنىڭ استىمەن ماعان قيىلىپ، اياپ قارايدى. جۇبان سىرەسىپ، سىرتىن بەرەر ەمەس. مەن ۇيدەن شىعاردا ورنىنان قوزعالعان دا جوق.

جولدا ترامۆايمەن يزەڭدەپ ءبىر سا­عاتتا ون ءبىرىنشى شاعىن اۋدانداعى ۇيى­مە جەتتىم. ۇيگە كىرە بەرگەنىم سول ەدى، تەلە­فون شىلدىرلادى: – اللو... اللو... بۇل... بۇل يليانىڭ ءۇيى مە؟ – دەيدى ءبىر تۇتىققان داۋىس. – ءيا... ءيا... – دەيمىن.

– مەن جۇبان... ءا، سەن يلياسىڭ با؟ امانسىڭ با؟

– ۇيىڭىزدە جاڭا عانا بولىپ ەدىم عوي، جۇباعا، دەدىم ەرىكسىز جىميىپ، ايتا بەرىڭىز... قۇلاعىم سىزدە، جۇباعا...

– مەن جاڭا سەن كەتكەن سوڭ... تاعى ءبىر نۇسقاسىن جازدىم. تىڭدا.

باعاناعى شاتاقتان جۇرەگىم ۇيىپ تۇرىپ: – وقىڭىز، دەدىم تۇنجىراي ءتۇيىلىپ.

جۇبان ءوزىنىڭ ساڭقىلداپ، داۋىلداپ كەتەتىن مانەرىنە باسپاي، سونداي جىلى، نازىك، ءمولدىر ليريزممەن:

قۇلپىرادى دالا، گۇلدەيدى ورمان،

ەمىزەدى ەگىز ەدىل مەن جايىق.

اق شاعالا ايدىن، اقتالعان ارمان،

تەربەلەدى كەمە، وينايدى قايىق.

ا-ا-ا، اعادى شالقىپ،

اققۋلارى قالقىپ،

ەدىل مەن جايىق!

شىرقالادى اندەر، جان جۇرەك ىڭكار،

سىلقىلدايدى سۇلۋ ەدىل مەن جايىق.

اۋەلەيدى ادام، سامعايدى سۇڭقار،

شىعاندارعا، شىڭعا قاناتىن جايىپ!

اتاقتى «ەدىل-جايىق» ءانى وسىلاي ومىرگە كەلىپ ەدى. كوپتەن بەرى كۇتتىرىپ، ۇزدىكتىرىپ ۇزىلدىرگەن ءان ءماتىنى وقىلىپ بولعاننان كەيىنگى سەزىمىن اۆتور «ەدىل مەن جايىق» اتتى ەسسەسىندە بىلاي سۋرەتتەيدى:

ء«سوز وقىلىپ ءبىتتى.

– يليا...

– جۇباعا!

– قالاي، اينالايىن؟

– ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزعا... بۇگىن­گى... كەلەشەك ۇرپاققا سالتاناتتى ءومىر ءتورى بولعان ەدىل مەن جايىق وسى، جۇبا­عا! مەن كورگەن عاجايىپ كارتينا – ەدىل مەن جايىقتىڭ كەلبەتى، ونىڭ ءۇنى وسى، جۇباعا!

– و... و... وي... وي، اي... اينا-ل... لايىن! ەندى ءاندى ورىنداتا بەرەسىڭ عوي، ءا!؟.

– ءيا، جۇباعا.

– و، ۇمىتىپ بارادى ەكەم، مەن ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، تابا المادىم.

– نەنى، جۇباعا؟

– قايىرمانى. ءيا، ءيا، سولاي بولدى. ءوز قايىرماڭ قالا بەرسىن. ونى قي ماعان. مەن دە قۋانا:

– ءيا، ءيا، دەپ باس يزەي بەردىم...».

مىنە، ايگىلى ءان وسىلاي ومىرگە كەلىپ ەدى. كەيىن «ەدىل-جايىقتى» داڭقتى ديريجەر اناتولي مولودوۆ باسقارعان حور كاپەللاسى شالقىتقاندا، ءاندى ەستىپ ەرەكشە تەبىرەنگەن جۇبان مولداعا­ليەۆ­تىڭ «مىنا انمەن سەن، يليا، تالاي جەرگە باراسىڭ. رۋحى زور ءان ەكەن!» دەپ بەرگەن باعاسى دا ءان قۇدىرەتىنىڭ رۋحتى قۋاتىن ايقىن اشىپ بەرىپ تۇرعانداي. بۇل – ءبىر كەزدەرى ءاننىڭ ءسوزىن جازۋ بارىسىندا «ساعان ەشۋاقىتتا ولەڭ جاقپايدى ەكەن، يليا» دەپ قاعازدى ۋماجداي لاقتى­رىپ، اشۋعا ەرىك بەرگەن اقىننىڭ قۋاتتى انگە دەگەن شەكسىز ءىلتيپاتى، كومپوزيتور تا­لانتىنا دەگەن قۇرمەت، ريزاشىلىعى ەدى.

ال ايتۋلى ءاندى العاش تىڭداعان ساتتە كەربەز كومپوزيتور سىدىق مۇحامەد­جانوۆ: «مەن «عاسىرلار ءۇنى» وراتوريا­ما «ەلىم-ايدى» نەگىز ەتىپ العان ەدىم. وراتوريانى ۇستاپ تۇرعان دا وسى ءان. ال سەن «ەدىل-جايىق» ارقىلى «ەلىم-ايداعى» قاھارماندىق مۇڭدى حالىق­تىڭ اڭساۋلى ارمانى ەتىپ پاتەتيكاعا كوتەردىڭ!» دەپ تاڭداي قاعادى. ءشام­شى قالداياقوۆ تا وسى ءاندى زەينەپ قويشى­باەۆانىڭ ورىنداۋىندا تىڭداپ بولىپ: «موششنو! بۇدان كەيىن بىزگە نە قال­دى؟» دەپ تاڭعالىپتى. ەركەعالي راحما­ديەۆ بولسا: «كەيىنگى كەزدە شىققان اندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءدۇلد ۇلى – يليانىڭ «ەدىل-جايىعى!» دەپ جۇرەكجاردى ءوز لەبىزىن بىلدىرگەن ەكەن. بۇدان ارتىق، بۇدان اسىرىپ ايتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلە قويماس.