التايدان اۋعان ەل

«التايدان اۋعان ەل» – حاليفا التايدىڭ قويىلىم اتتاس كىتابى مەن حاسەن ورالتايدىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» شىعارماسىنىڭ جەلىسىندە تەاترتانۋشى ميراس ءابىلدىڭ ساحنالىق نۇسقاسىمەن كورەرمەنگە جول تارتتى. سپەك­تاكلدىڭ قويۋشى رەجيسسەرى – ەلى­مىزدەگى ۇزدىك رەجيسسەرلەردىڭ ءبىرى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاس­تار سىي­لىعىنىڭ لاۋرەاتى فارحات مولداعالي.

قيىن-قىستاۋ كەزدەردى باستان كەشە ءجۇرىپ، تاعدىردىڭ سان قي­لى اۋىرتپالىعىنا مويىماي، التايدان انادولىعا دەيىنگى ازاپتى جول، قارالى كوشتە قانقۇيلى تاعدىر كەشىپ، بوزبالا بوپ اتتانىپ، تاۋەلسىزدىك العان تۋعان ەلىنە اقساقال بوپ ورالعان ۇلتىمىزدىڭ ارداقتى ازاماتى حاليفا التاي باس كەيىپكەردىڭ بىرىنە اينالعان بۇل قويىلىم قيامەت قايىم كۇندەردى، زۇلمات جىلداردى وتكەرسە دە، قازاق حالقىنىڭ ادامدىقتان اينىماي، تەكتىلىگىن جوعالتپاعانىن، ءدىنى مەن ءدىلىن، ءداستۇرى مەن سالت ساناسىن بەرىك ۇستانعانىن ءسوز ەتەدى.

وقيعا وزەگىنە جەر-جاھان­نىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى ەڭ اۋىر ءھام ۇزاق كوشى ارقاۋ بولعان سپەكتاكل عاسىرلار بويى كۇرەسىپ، ازاتتىققا ۇمتىلعان ۇلتىمىزدىڭ ەركىندىك جولىنداعى اۋىر دا ازاپتى كەزەڭىن سۋرەتتەيدى. ازات باسى بۇعاۋعا باعىنباي، بوستاندىق ءۇشىن شىبىن جانىن قۇربان ەتىپ، تىزەرلەپ وتكەنشە تىك تۇرىپ ءولۋدى ارتىق كورگەن جانى ءسىرى حالىق­تىڭ ۇلى ەرلىگى شىن مانىندە بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاعىلىم بولار تاريحتىڭ قاسىرەتتى دە قاتپارلى پاراقتارىنىڭ ءبىر پاراسى.

– بۇل سپەكتالدىڭ باس كەيىپ­كەرى – كوش. بۇل جاي كوش ەمەس، كادىمگى ءبىر كەزدەگى كەڭەس وكىمە­تىنىڭ قىسىمىنا، زورلىعىنا، ادى­­­لەت­سىزدىگىنە شىداماي التاي اسىپ نامىس بۋعان كوش. بۇل جاي كوش ەمەس، سوناۋ عاسىرلار بويى ەركىندىكتى اڭساعان، سول ەركىن­­دىك­كە تالپىنعان جۇرتتىڭ كوشى. ەركىندىككە ۇمتىلعان كوش. بوداندىققا كونبەگەن كوش. «سوعان كونبەيمىز» دەپ نامىسىن اجالىنان ارتىق تۇتقان كوش. ءبىزدىڭ بۋىن الدىمىزداعى اعا، بابا بۋىن مەن قازىرگى جاستاردىڭ الدىن­دا ءوزىمىزدى ۇلكەن بورىشكەر سانايمىز. سوندىقتان دا ءوز باسىم وسى جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ سە­زىنىپ، قاتتى تەبىرەندىم. بۇل سەزىم كورەرمەندەردى دە بەيجاي قال­دىرمايدى عوي دەپ ويلايمىن، – دەي­دى قويىلىمدا باس كەيىپكەر حاليفا التايدىڭ اقساقال شاعىن كەيىپتەگەن، بۇگىندە ءوزى دە قازاق ساحناسىنىڭ اقساقالىنا اينال­عان قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى تىلەكتەس مەيراموۆ.

راس، سپەكتاكلدىڭ نەگىزگى سيۋ­جەتى دە، كەيىپكەرى دە كوشتىڭ وزى­نە اينا­لىپ كەتكەن. مۇندا دا­را­­لانىپ العا شىعار نەگىزگى كە­يىپ­كەر جوق. بارلىعى ءبىرتۇتاس ءور­بىپ، قاندى كوشتىڭ قارالى كۇ­­يىن، قايعىلى بوياۋىن بەرۋگە قىز­­مەت ەتكەن. رەجيسسەر فارحات مول­داعالي سول ماقسات نەگىزىندە قو­يىلىم تۇزگەن. قاندى كوشتىڭ ازاپ پەن ارپالىسقا تولى اتموسفەراسىن بەرۋدە ءار دەتالعا دەيىن ويلاستىرىلعانى كوزگە بىردەن كورىنەدى. سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سپەكتاكلدى جەتەلەۋشى مۋزىكا مەن ستسەنوگرافيانىڭ، جارىق قويۋ­دىڭ دا قاتپارلارىنا تەرەڭ بويلاپ، ءجىتى زەردەلەنگەنى بايقالا­دى. ناتيجەسىندە، جۇرەگى بار پەندە­نىڭ جان الەمىن تىرناماي وتپەيتىن، سەزىمگە الاپات اسەر ەتەر، ءتىپتى ىشكى كوڭىل پەرنەلەرىن ءبىر ساتكە دە بەيجاي قالدىرماي، اۋىر كۇيگە بولەيتىن، سول كوشكە اكتەرلەرمەن بىرگە زالداعى كورەرمەندەرىن دە ىلەستىرىپ الىپ كەتەر ونەر دەڭگە­يىندە تاماشا اتموسفەرا تۇزە ال­عان. بۇل – ءسوزسىز قويىلىمنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى.

وسى تۇستا، اسىرەسە، رەجيسسەر فارحات مولداعالي مەن سۋرەت­شى قانات ماقسۇتوۆتىڭ ساحنا كەڭىس­تىگىن بارىنشا ۇتىمدى پايدالانا العاندىعىن دا اتاپ ءوتۋ ماڭىز­دى دەپ سانايمىز. ويتكەنى التاي اسىپ، تۇزدى ءشول تاكلاماكان مەن گيمالايدان ءارى ءوتىپ، ءۇندىستان مەن پاكىستانعا جەتىپ، تۇركياعا تابان تىرەپ توقتايتىن باس-اياعى 6 مىڭ شاقىرىمعا سوزىلعان ادامزات تاريحىنداعى ەڭ الىس كوشتىڭ اۋقىمىن ساحنادا جەتكىزۋ وڭاي ەمەس. بىراق سۋرەتكەرلىك شەشىم وسىنىڭ قيۋىن كەلىستىرىپ، وڭتايلى جولىن تاپقان. قويىلىمنىڭ كوركەمدىك شەشىمدەرى نانىمدى، كوڭىلگە قۇرمەت ورنىقتىرادى.

التايدان انادولىعا دەيىن سوزىلعان بۇل كوشتىڭ اۋقىمى عانا ەمەس، تاريحى دا سونشالىقتى اۋىر، قاسىرەتتى. ال سول ازاپتى جولداعى تاۋقىمەت تارتقان تاعدىرلاردىڭ قاسىرەتتى جاعدايىن جەتكىزۋ، سون­داي-اق رەجيسسەر مەن دراماتۋرگيا نەگىزىن تۇزۋشىلەرگە دە از جا­ۋاپكەرشىلىك جۇكتەمەيدى. وسى تۇر­عىدان كەلگەندە جاس بولسا دا جا­سامپاز، ىرگەلى ىستەرگە ۇمتىلىس جاساپ جۇرگەن تالانتتى تەاتر­تانۋشى ميراس ءابىلدىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا اتاپ وتكىمىز كەلەدى. ەس­تەلىككە نەگىزدەلىپ جازىلعان دە­رەك­تى شىعارمالاردى ساحنا تىلىنە اۋدارىپ، كوركەم ارەكەتكە قۇرۋ­دا، دراماتۋرگيالىق جەلى تۇزۋدە، ياعني ساحنالىق نۇسقاسىن جاساۋدا ميراس زامانداسىمىز ­تابىس­تى قادامدارعا بارعان. اسىرەسە، شى­مىلدىق اشىلعان ساتتە ءار كە­يىپ­كەردىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ، پا­رال­لەلدى ءوربيتىن تاعدىرلار كوش قۇرامىنداعى سان الۋان كۇي مەن تالايلى تاعدىرلاردى تانىستىرادى. سول ارقىلى نەگىزگى وقيعاعا بويلاتادى.

 ايتسە دە، كورەرمەن رەتىندە ءبىر عانا كوڭىل تولماعان جايت – سپەك­تاكل فينالىن بەرۋدە دەرەك­تىلىككە، اقپاراتقا باسىمدىق بەرىپ، ءاۋ باستاعى كوركەمدىك ماقسا­تىنان ايىرىلىپ قالعانى. شى­عارماشىلىق قۇرامنىڭ التايدان اۋعان قازاقتاردىڭ تاعدىرىمەن تانىستىرعىسى كەلگەنىن، سول ماق­سات جولىندا ستاتيستيكانى دا ساحنادان سويلەتۋ شەشىمىن تۇسىنۋگە تىرىسقانىمىزبەن، قابىلداي ال­مادىق. ويتكەنى كوركەم قويىلىم ەسەپ جۇرگىزەتىن نەمەسە كەيىپكەر­دىڭ ءومىرى جولىن ءار دەتالىنە دەيىن تاپتىشتەپ باياندايتىن قۇرال ەمەس. ول – كىتاپتىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا. ال ساحنانىڭ تالابى باسقا. ول ەسەپتى دە، حرونولوگيانى دا كوتەرە المايدى، ەسەسىنە كوركەمدىك شەشىمنىڭ كەز كەلگەنىنە ءزارۋ. قويىلىمنىڭ فينالىندا وسى جاعى ولقى ءتۇسىپ جاتقانداي سە­زىلدى. سونىڭ سالدارىنان دا سپەكتاكل نە دەرەكتى شىعارما ەمەس، نە كوركەم تۋىندى ەمەس، ەكلەكتيكاعا ۇشىراعانداي اسەردە قالدىردى.

ودان بولەك سپەكتاكلدە فينال كوپ. ارقايسىسى دا قاجەت كورىن­گەنىمەن، قويىلىم تالابىن اقتا­مايدى. رەجيسسەر مەن ينستسەني­روۆكا اۆتورى تاراپىنان وسى جاعى قايتا قاراستىرىلسا، مۇم­كىن قويىلىمنىڭ سيپاتى دا باس­قا قىرىنان اشىلىپ، ءالى انىق­تالماعان جانرى دا ناقتىلانا تۇ­سەر مە ەدى. قالاي دەسەك تە شىعار­ما ساحناعا شىققاننان كەيىن درا­ماتۋرگيانىڭ كوركەمدىك تالاپتارىن دا ۇمىتپاسا دەگەن تىلەك قالدى كوكەيدە.

الايدا بۇل جالپى سپەكتاكلگە جۇمىلدىرىلعان شىعارماشىلىق قۇرام ەڭبەگى مەن ىزدەنىسىن جوققا شىعارماسا كەرەك. تىلەكتەس مەي­راموۆ، قۋاندىق قىستىقباەۆ، نۇر­كەن وتەۋىلوۆ، نارتاي ساۋدان­بەك ۇلى، جانىبەك مۇساەۆ، اينۇر بەرمۇحامەدوۆا، سايا توقمان­عا­ليەۆا، جانات وسپانوۆ، قوبىلاندى بولات، ينابات ابەنوۆا باستاعان ارتىستەر ىزدەنىسى ءتانتى ەتتى. اسى­رەسە، ءسوزى از بولسا دا نارتاي ساۋدان­بەك ۇلى مەن ينابات ابەنوۆا ويى­نىنداعى اكە مەن بالا قارىم-قاتى­ناسى ءساتتى اشىلدى. كورگەن جان­نىڭ جۇرەگىن شىمىرلاتپاي جىبەرمەيدى. سول سەكىلدى اينۇر بەرمۇحامبەتوۆانىڭ سومداعان انا بەينەسى دە كوڭىلگە بەرىك ورنىقتى. سايدىڭ تاسىنداي شەبەر اكتەرلەر ويىنى تاماشا انسامبلدە تاقىرىپ اۋقىمى ۇلكەن، تاريح ءۇشىن قاسىرەتتى، اۋىر جولدى ساحنادا ءوز دەڭگەيىندە سويلەتە الدى. وسى ءۇشىن دە قاللەكي تەاترى ۇجىمىن تولاسسىز قوشەمەتتەۋگە بولادى. تالانتتار شوعىرلانعان ىرگەلى ۇجىم بۇعان ابدەن لايىق.

وتىز جىلدىق تاريحى بار ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملە­كەت­تىك اكادەميالىق قازاق مۋزى­كالىق دراما تەاترىنىڭ ءۇش كۇن دۇركىرەپ وتكەن تەاتر مەرەيتويى اياسىندا، سونىمەن قاتار تەاتر­دىڭ نەگىزىن قالاعان رەجيسسەر، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى ج.وماروۆتىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. «رەجيسسەر جاقىپ وما­روۆ» اتتى كىتاپ پەن تەاتردىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان شەجىرەگە تولى فوتوالبومنىڭ تۇساۋى كە­سىلىپ، قالىڭ وقىرمانعا جول تارت­تى. تەاتر ىشىنەن اشىلعان جادى­گەرگە باي مۋزەيدىڭ اشىلۋى دا قى­زىقتى قويىلىممەن قاتار، ­تەاتر تاريحىمەن تانىسقىسى كەلە­تىن كورەرمەندەرگە تاماشا تارتۋ بولعانى ءسوزسىز.