رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلۋدا

بارشا قازاقستاندىقتاردى ءجا­نە ەلىمىزدىڭ كەدەنشىلەرىن ءتاۋ­ەل­سىزدىك كۇنىمەن جانە كەدەن قىز­مەتىنىڭ قۇرىلعان كۇ­نى­مەن قۇت­تىق­تايمىن! قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى­نىڭ كەدەن قىزمەتى ءوزىنىڭ 19 جىلعى تاريحىندا جەتىلگەن، تۇراقتى، ءمۇم­كىندىگى مول، قو­عام ومىرىندە ماڭىزدى ءرول ات­قاراتىن، سون­داي-اق ەلدەگى ەكو­نوميكالىق ۇدە­رىستەرگە ناقتى ىقپال ەتەتىن مەم­لەكەتتىك ورگان بولىپ قالىپ­تاس­تى. دوس­تاس­تىق ەلدەرىنىڭ كەدەن قىز­مەتتەرى ىشىندە قازاقستان كەدەنى تەحنيكالىق كەدەندىك باقى­لاۋ­دىڭ جاڭا قۇرالدارىن ەنگىزۋدە جانە قولدانۋدا العاش­قى­لاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قازاقستان كەدەن قىزمەتى جە­تىس­تىكتەرىنىڭ ءبىرى دۇنيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمىنىڭ وڭىرلىك وقۋ ورتالى­عىنىڭ كەدەندىك باقى­لاۋ كوميتەتى بازاسىندا اشى­لۋى بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا، كەدەن ودا­عىنىڭ جۇمىس ىستەۋى شەڭبە­رىن­دە كەدەن جۇيەسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان حالىق­ارا­لىق ستاندارتتارعا جانە ءدۇ­­نيەجۇزىلىك كەدەن ۇيىمىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس ۇيلەستىرۋ جانە قۇقىقتىق بازانى سايكەس­تەندىرۋ بويىنشا بىرقاتار رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلدى. بار­لىق وسى جەتىستىكتەر جالپى العاندا بۇكىل ۇجىمنىڭ جۇمى­سى مەن ءاربىر كەدەن قىزمەت­كەرلەرىنىڭ جەكە دارا ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. قوزى-كورپەش كاربوزوۆ، قارجى مينيسترلىگى كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى. * * * كەدەندەگى كەلەلى ىستەر «كەدەن وداعى – ىقپالداستىق ۇدەرىستىڭ ەكىنشى كەزەڭى. العاش­قى­سى – ەركىن ساۋدا-ساتتىق ايماعى بولسا، ءۇشىنشىسى – ورتاق رىنوك، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك، ودان ءارى ەۋرووداق سياقتى ەكو­نو­ميكالىق وداق بولادى». ن.ءا.نازارباەۆ. ەلىمىزدىڭ كەدەندىك جۇيەسىنىڭ قا­لىپتاسۋى تاريحي جانە ەكونومي­كالىق جاعدايلاردا جۇزەگە استى. ءبىر جاقتان – كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋى، ەكونو­مي­كالىق قۇلدىراۋ تۋىنداسا، ەكىنشى جاقتان – ءتاۋ­ەلسىز مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى پايدا بولدى. وسى كەزدەن باستاپ بۇگىنگە دەيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نا­زارباەۆتىڭ قولداۋىن سەزىنەتىن كەدەن قىزمەتى ەلى­مىزدىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن قورعاۋدى نى­عاي­تۋعا باعىتتالعان بىرنەشە كەزەڭدەردى باستان كەشتى. ەندى، مىنە ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 12 جەلتوق­سانىندا ەلىمىزدىڭ كەدەن قىزمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 19 جىل تولماقشى. بيىلعى كاسىبي مەرەكەمىز ەل كەدەنشىلەرى ءۇشىن زور قادام – كەدەن وداعىنا كىرۋ وقي­عاسىمەن ەستە قالارى انىق. 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ بەلارۋس، قازاقستان جانە رەسەي ەلدەرىنىڭ كەدەن وداعى ءوزىنىڭ ءىس جۇزىندە جۇمىسىن اتقارۋ كەزەڭىنە قادام باستى. «ۇشتىككە» قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قۇرايتىن نورماتيۆتىك قۇجاتتاردىڭ ءبىرشاما بولىگى قارالدى. بەلارۋس، قا­زاق­ستان جانە رەسەي اراسىندا قابىل­دانعان حالىق­ارا­لىق كە­لى­سىم-شارت­تىڭ قاعي­دا­لا­رى­نا سايكەس كەدەن وداعى ءۇش كەدەندىك اۋماقتاردى ءبىر­تۇتاس كەدەندىك اۋ­ماققا بىرىكتىرۋدى قاراس­تىرادى. سو­نىمەن قاتار وسى ەلدەردىڭ اۋ­ما­عىن­دا ءوندىرىل­گەن ءجا­نە ءبىرتۇتاس وداق­­تىق اۋماقتا كەدەندىك رەسىم­دەۋ­دەن ءۇش ەلدىڭ بىرىندە وتكەن ەركىن اينالىمدا بو­لاتىن ءۇشىنشى ەلدەردە ءون­دى­رىلگەن تاۋار­لار­دىڭ ساۋدا-سات­تىق اينالى­مىنا كەدەندىك باجدار مەن ەكونو­ميكا­لىق سيپات­تا­عى شەكتەۋلەر الى­نىپ تاستالادى. كوپتەگەن نورماتيۆتىك قۇ­قىق­­تاردى بىرىڭعايلاۋ مەن كەدەندىك اۋماقتى تۇتاستاندىرۋ ەكونومي­كا­نى ءارى قاراي دامى­تۋعا، جاڭا ين­ۆەستيتسيالىق ءون­دى­رىستەر مەن سالا­لاردىڭ پايدا بولۋىنا، سايكە­سىن­شە تاۋار مەن قىزمەت تۇرلەرىنىڭ ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ، ءوز كەزەگىندە جۇمىس ورىندارىنىڭ وسۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى جانە تۇرمىس دەڭ­گەيى جوعارىلاپ، ءوزارا ىشكى شەك­اراداعى تولەمدەر مەن الىم­داردىڭ جويىلۋىنان حالىق تۇتى­ناتىن ونىمدەردىڭ باعاسى تۇراق­تا­نادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. كەدەن وداعى – بۇل ءوز كۇشىمىزدى تەكسەرۋدىڭ مۇمكىندىگى. ءۇش ەلدىڭ كەدەندىك بىرىگۋىنىڭ ناتيجە­سىن­دە ىن­تى­ماقتاستىق، بيزنەستەگى تىعىز ءوز­ارا قا­رىم-قاتىناس قالىپتاسا­دى. كەدەن وداعى الەمدەگى ەڭ تار­تىم­دى رىنوكتىق ءوڭىردىڭ بىرىنە اي­نالا وتى­رىپ، ىشكى رىنوكتى كە­ڭەي­تەدى جانە ءۇش ەلدىڭ ەكسپورت كو­لە­مىن ۇلعايتپاق. اتالعان كەدەن وداعى­نىڭ باستاماسى رەتىندە «ءۇش­ىن­شى» ەلدەرمەن تاۋار اينالىمىنا بىرىڭعاي كەدەندىك تاريفتەر جانە تاۋارلارمەن ساۋدا-ساتتىقتى رەت­تەۋدىڭ باسقا دا تاريفتىك ەمەس بىرىڭعاي شارا­لارى اعىم­دا­عى جىل­دىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قولدانىسقا ەندى. 2010 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە كەدەن وداعىنىڭ كەدەن كودەكسى كۇشىنە ەندى. دەمەك، كەدەن وداعىنا قاتىسۋشىلار اراسىندا تاۋارلاردى كەدەندىك رەسىمدەۋ بولمايدى. تيىسىنشە «ءۇشىنشى» ەلدەردە ءون­دىرىلەتىن تاۋارلار جونىندەگى شارتتار بەلارۋس، قا­زاقستان جانە رەسەي اراسىندا 2011 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ قاراستىرىلماق. سوندىقتان ءوزارا كەدەندىك رەسىمدەۋ الىنىپ تاستالعاننان كەيىن دە ىشكى شەكارالارداعى باقىلاۋلار بىردەن جويىل­ماي­دى. 2011 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنە دەيىن كەدەندىك، سا­ني­تارلىق-ەپيدەميولوگيالىق، فيتو-سا­نيتارلىق، ۆە­تە­رينارلىق، كولىك­تىك جانە شەكا­را­لىق باقىلاۋ ءتۇر­لەرى ۋاقىتشا ساق­تالادى. بىراق ولار دا شەكارالىق باقىلاۋدى قوس­پا­عاندا كەيىن كەدەن وداعىنىڭ سىرت­­قى شەك­ارالارىنا شىعارىلۋى ءتيىس. كەدەن وداعىنىڭ قۇرىلۋى تۇ­سىن­دا كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتى دە ءوز جۇمىسىن قارقىندى جالعاس­تىرۋدا. اعىم­داعى جىلدىڭ باسى­نان باستاپ 11 اي ىشىندە (قاڭ­تار-قاراشا) ەلىمىزدىڭ كەدەن ورگان­دارى ەل بيۋدجەتىنە 642،773 ملرد. تەڭگە سوماسىندا كەدەندىك تولەمدەر مەن سالىقتار ءون­دىردى. بولجامدىق تاپ­سىرمانى ور­ىن­­داۋ 103،7 پاي­ىز­دى قۇرادى. ءوت­كەن جىلدىڭ 11 ايى­مەن سالىس­تىر­عاندا ءتۇسىم 121،196 ملرد. تەڭ­گەگە ارتتى. كەدەن ورگا­نىنىڭ ءبىر قىز­مەت­كەرى ەل قور­جى­نىنا 121،7 ملن. تەڭگە پايدا ءتۇ­سىردى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، كەدەن ورگاندارى 2010 جىلدىڭ 11 ايىندا-اق بىلتىرعى جىلدىڭ كىرىسىن ورىندادى. سونداي-اق، 689 قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ونىڭ ىشىندە 392 ءىس – ەكونو­مي­كالىق كونتراباندا بوي­ىنشا، 78 ءىس – كەدەندىك تولەمدەر مەن سالىق­تاردى تولەۋدەن جالتارۋ، 126 ءىس – اينالىمنان ال­ىن­عان زاتتار كونترابانداسى بوي­ىنشا. كەدەندىك ءتو­لەمدەر مەن سالىقتار تولەۋدەن جالتارۋدان ءتۇس­كەن سوما 3 ملرد. 355،9 ملن. تەڭگەنى قۇرادى. كەدەندىك شەكارادا كونتراباندالىق ەسىرتكى زاتتارىنىڭ 124 فاكتىسى انىقتالدى. ۇستالعان ەسىرتكى زاتتا­رى­نىڭ سالماعى 594، 9 كيلو قۇرادى. كوميتەت تارا­پى­نان تۇراقتى تۇردە سىبايلاس جەم­قورلىقپەن كۇرەس جۇرگىزىلىپ كەلەدى. وسىلايشا، 2010 جىلدىڭ 11 ايى ىشىندە كەدەن ورگاندارىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعا­لا­رىنا قاتىس­تى 85 قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. بىرقاتار لاۋازىمدى تۇلعالار قاتاڭ جازاعا تارتىلدى. كەدەن وداعى – ۋاقىت سىنىنان وتكەن ينتە­گرا­تسيانىڭ ءتۇرى. تاريحقا جۇگىنسەك كەدەن وداعى اقش، كانادا جانە مەكسيكادا جەمىستى ىسكە اسىپ وتىر. 1968 جىلى كەدەن وداعى ەۋروپادا قالىپتاسا باس­تادى. وتكەن جىلى ونىڭ قىرىق جىلدىعى اتالىپ ءوتىلدى. ونىڭ ىشىندە ون ەكى جىلدى ەۋروپا باجدار مەن تاريفتەردى بىرىڭعايلاۋعا، ىشكى شەكارالاردى الىپ تاستاۋعا جۇمسادى. ودان كەيىن تاعى جيىرما جىل زاڭنامالىق ىشكى قايشىلىقتاردى جويدى. سونىمەن تەك 1993 جىلى عانا ەۋروپالىق كەدەن وداعىنىڭ قالىپتاسۋ ءۇردىسى تولىعىمەن اياقتالدى دەپ تانىلدى. جالپى، كەدەن وداعى – بۇل وتە ۇلكەن سىن. ال ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ وسى ورايدا تۋىندايتىن رى­نوكتىق باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە الاتىنىنا سەنىم بار. جۇمىلا قولعا العان بۇل ءىستىڭ ءوز ماق­ساتىنا جەتۋى ءۇشىن اقىل-ويمەن، بىلىممەن سالماقتالعان قاجىرلى دا ىنتالى ەڭبەك قاجەت، بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن ارتتىرۋدىڭ ءبىر­دەن-ءبىر جولى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكونو­ميكالىق مۇددەلەرىنىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋ بۇل – كەدەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ باستى مىندەتى. ەرجان بايتاناەۆ، قارجى مينيسترلىگى كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ رەسمي وكىلى.