• 11 جەلتوقسان، 2010

دۇبىرگە تولى دۇنيە

بيلىككە قۇمارلاردىڭ ۇكىمەت قۇرۋى قيىن قىرعىزستاندا پارلامەنت سايلاۋى وتكەلى ەكى اي بولدى، بىراق ءالى ۇكىمەتىن قۇرا الماي الەك. وسىدان شامالى ۋاقىت بۇرىن ۇكىمەت قۇرۋ جاۋاپكەرشىلىگى جۇكتەلگەن سوتسيال-دەموكراتيالىق كواليتسيا ءۇش-اق كۇن ءومىر ءسۇرىپ، وزدەرىنىڭ دارمەنسىزدىگىن كورسەتىپ، تارقاپ تىندى. بۇل كواليتسياعا المازبەك اتامباەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن قسدپ، ءومىربەك بابانوۆتىڭ «رەسپۋبليكا» جانە ومىربەك تەكەباەۆتىڭ «اتامەكەن» پارتيالارىنىڭ فراكتسيالارى كىرگەن ەدى. كواليتسيانىڭ تۇبىنە بيلىككە تالاس جەتتى. جوگوركۋ كەنەشتە پارلامەنت سپيكەرىن سايلاۋدا كەلىسە المادى. بۇرىن ويلاستىرىلعانداي، وعان تەكەباەۆ ۇسىنىلعان جانە ونىڭ وتەتىنىنە كۇمان دا جوق ەدى. ءويتكەنى، بۇل ءۇش پارتيانىڭ قولىندا 67 ماندات بار بولاتىن. ال سايلاۋدا ۇسىنىلعان ادامعا 58 دەپۋتات قانا داۋىس بەردى. كواليتسياعا مۇشە 9 ادام قولدامادى دەگەن ءسوز. بۇل دا ءالى قىرعىزستاندا پارلامەنتتىك كۇرەس مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسا قويماعانىن، پارتيالارعا كەزدەيسوق ءبىرەۋلەردىڭ كىرىپ كەتەتىنىن، ونىڭ ءتىزىمىندەگىلەردىڭ ءوز پارتياسىن، ءوز جەتەكشىلەرىن قولداي بەرمەيتىنىن اڭعارتادى. سوندىقتان دا فراكتسيالار مانداتتارىنىڭ سانىنا تولىق سەنىم ارتۋ دا قيىن. قالاي بولعاندا دا، تەكەباەۆ ءوتپەي قالدى دا، كواليتسيا كۇيرەدى. الدىندا «تۇراقتىلىق ءۇشىن كەلىسىم» دەگەن ۇرانمەن باس ءبىرىكتىرگەن بۇل وداقتىڭ ءوزدەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءالى دە كۇرەسەتىن مۇمكىندىگى بار ەدى. سپيكەرلىككە باسقا ءبىر ادامدى ۇسىنىپ، سونى قولداپ، ىنتىماقتاستىق كورسەتكەندە، ۇكىمەتتى قۇرۋلارىنا بولار ەدى. ءبىراق وعان پارتيالاردىڭ، ونىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءوزىمشىلدىكتەرى، كەرەعار ءمۇددەلىلىكتەرى جول بەرمەدى. وسىلايشا، ۇكىمەتتى قۇرۋ، بيلىك داعدارىسىنان ءوتۋ جولىنداعى تاعى ءبىر ءمۇمكىندىك ءجۇزەگە اسپاي قالدى. الداعى ءمۇمكىندىكتەر دە بارىنشا شەكتەۋلى. ەندى قانداي كواليتسيا قۇرىلادى دەگەندە، ءتىپتى وپتيميستەردىڭ ءوزى پىكىر ايتۋعا قينالاتىن شىعار. ەل پرەزيدەنتى روزا وتۋنباەۆا بۇل جولى «رەسپۋبليكا» پارتياسىنىڭ كوسەمى ءومىربەك بابانوۆقا ۇسىنىس جاسادى. ول 24 جەلتوقسانعا دەيىن باسقالارمەن كواليتسيا قۇرىپ، دەپۋتاتتارعا جاڭا ۇكىمەت قۇرامىن ۇسىنۋعا ءتيىس. وعان دا كوڭىل سەنە قويمايدى. كىممەن وداقتاسادى؟ كەشە كوڭىلى جاقىن دەگەندەرمەن ءتىل تابىسا المادى. وسىنداي جاعدايدا سۇراق كوبەيەدى. بابانوۆ پارتيالاردىڭ باسىن قوسا الماي، اقىرىندا ۇكىمەتتى قۇرا الماسا شە؟ وندا پرەزيدەنت ۇكىمەت قۇرۋ جونىندە تاعى ءبىر رەت ۇسىنىس جاسايدى. ول دا ناتيجەسىز بولسا شە؟ وندا قالعان جول – جاڭا سايلاۋ. بۇل – قيىن جول. ونداي قيىنشىلىقتى قىرعىز اعايىندار باستان كەشىپ وتىر. الدان جاقسىلىق كۇتەيىكشى. كوت-د’ يۆۋار – قوس پرەزيدەنتتى مەملەكەت راسىندا دا، بۇل ەلدە سيرەك كەزدەسەتىن قىزىق جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. ەلدە پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتىپ، ونىڭ ءدۇدامالداۋ قورىتىندىسى شىققان سوڭ، ەكى ادام – ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى لوران گباگبو مەن وپپوزيتسيالىق ۇمىتكەر الاسسان ۋاتتارا وزدەرىن جەڭىمپاز ساناپ قانا قويماي، قىزمەتكە كىرىسكەندىگى جونىندە ءراسىمدەرىن دە وتكىزىپ جىبەردى. ءتىپتى ءوز پرەمەر-مينيسترلەرىن دە تاعايىندادى. وسى ءبىر اسىعىستىقتان-اق بۇل ەكى قايراتكەردىڭ ىستەرىندە شيكىلىك بارىن اڭعارعاندايسىڭ. قازىر ءالەمدىك ءتارتىپتە سايلاۋدىڭ تولىق قورىتىندىسى شىققانشا، تاققا تالاسۋ بولا قويمايدى. ءتىپتى جەڭگەن ادامعا قىزمەت ورنى ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ عانا ۇسىنىلادى. ال سايلاۋ ءناتيجەسى كۇماندى بولعاندا، جۇرت اقىرىن كۇتەدى. وسىعان ۇقساستاۋ جاعداي وسىدان التى جىل بۇرىن ۋكراينادا بولعان ەدى. الدىن-الا ەسەپتە قازىرگى پرەزيدەنت ۆيكتور يانۋكوۆيچ جەڭدى دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ، ونى ءوز جاقتاستارى تويلاپ ءۇلگەرگەنى ءوز الدىنا، ءبىراز ەلدىڭ باسشىلارى دا قۇتتىقتاپ جىبەرگەن. كەيىنىرەك جاعداي وزگەردى، داۋىس تولىق ەسەپتەلگەندە، ۆيكتور يۋششەنكونىڭ جە؟؟؟؟؟ ؟؟؟؟؟؟؟؟؟ڭگەنى انىقتالىپ، بيلىك تىزگىنى سوعان ءتيدى. الاڭعا شىعىپ، حالقى ارپالىسىپ جاتقان ەلدە دە ۇمىتكەرلەر اراسىندا جاعالاسۋ بولا قويعان جوق. ۆيكتور يانۋكوۆيچ ءوز جەڭىسىن دە، پرەزيدەنت ورنىن دا بەس جىل بويى كۇتىپ، وعان بىلتىر عانا جەتكەن. كوت-د’ يۆۋارداعى جاعدايدى ءتۇسىنۋ قيىن. سايلاۋ ءوتكەننەن كەيىن سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى وپپوزيتسيالىق ءۇمىتكەر الاسسون ۋاتتارا 51 پايىزدان اسىرىپ داۋىس الدى دەپ ءمالىمدەدى. ال ەلدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ شەشىمىن جوققا شىعاردى. ءوز كەزەگىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ەلدىڭ ءسولتۇستىگىندەگى جەتى ايماقتاعى سايلاۋ ءناتيجەلەرى جويىلعاندىعىن ءمالىمدەدى. بۇل وڭىردەگى جۇرتتىڭ كوپشىلىگى وپپوزيتسيالىق ءۇمىتكەردى قولدايتىن. سوندىقتان ءناتيجە مۇلدە وزگەرەدى دەپ تۇجىرىم جاسالدى. مۇنداي جاعداي ەلدە ءدۇربەلەڭ تۋدىردى. ءۇمىتكەرلەردىڭ جاقتاستارى قاقتىعىسقا باراتىنى اڭعارىلعان سوڭ-اق ەلدىڭ قۇرعاقتاعى ءجانە سۋداعى شەكارالارى، سونداي-اق اۋە كەڭىستىگى جابىلاتىنى جاريالاندى. بىراق سوعان قاراماي، ەلدەگى ساياسي جاعداي الەم جۇرتشىلىعىنا حابارلانىپ وتىردى. الەمدىك تەلەارنالاردىڭ كوپشىلىگى ءوز حابارلارىن وسى ەلدەگى وقيعادان باستاپ، ساياسي قاراما-قايشىلىقتا سيرەك كەزدەسەتىن جاعدايدى ءبىر جاعى قىزىق ءۇشىن دە كورسەتىپ وتىردى. ءارينە، ەكىگە بولىنگەن قاۋىمنىڭ اراسىندا قاقتىعىستار بولاتىنى دا زاڭدى. ادەتتە ودان كوبىنە بەيبىت حالىق زارداپ شەگەدى. بۇل ەلدە دە ادام قۇرباندىعى ورىن الىپ جاتىر. حالىقارالىق ۇيىمدار، ءبىرشاما جەتەكشى مەملەكەتتەر بۇل ەلدەگى جاعدايدى ءجىتى باقىلاپ وتىر. وسى جەردە ۇنەمى داۋ-دامايدىڭ ورتالىعى بولىپ جۇرگەن كوت-د’ يۆۋارعا دا توقتالا كەتكەن ءجون بولار. افريكانىڭ باتىسىنداعى بۇل ەل (بۇرىن ءپىل سۇيەگى جاعالاۋى دەپ اتالعان) ۇزاق ۋاقىت فرانتسيانىڭ وتارى بولدى، قازىر دە ونىڭ ىقپالىندا. وندا فرانتسۋزداردىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى دە تۇردى. ورنالاسقان جەرى دە، تابيعاتى دا الەم نازارىندا، تۋريزم كەڭ دامىعان. سوڭعى وتىز جىلداي ۋاقىتتا ءتورت ەسەگە جۋىق وسكەن 20 ميلليونداي حالىق 60-تاي ەتنوستان قۇرالعان. بيلىك ءۇشىن كۇرەستە ءبىرشاما قاقتىعىستىڭ بولىپ جاتاتىنى دا سودان. مۇندا تالاي رەت اسكەري ءتوڭكەرىس، سوعان باعىتتالعان ارەكەتتەر دە بولىپ تۇردى. بۇل ەلگە قارۋلى قاقتىعىستار تاڭسىق ەمەس. ءبىر تاڭدانارلىعى – قارسىلاستار بارريكادانىڭ ەكى جاعىنا شىعىپ، ءبىر-بىرىمەن اتىسىپ جۇرگەن جوق. اركەز حالىق الدىندا كەزدەسىپ، ءبىر-بىرىنە جەڭىستىڭ ءوز جاعىندا ەكەنىن ايتۋمەن ءجۇر. تەك قانا ولارعا سابىر بەرسىن، سوندا شىندىققا دا جەتۋ قيىنعا سوقپايدى. ارادا تاتۋلىققا شاقىرىپ ارااعايىن جۇرسە ءتىپتى جاقسى. ماماديار جاقىپ